معرفی آثاری از علامه محمد باقر مجلسی(ره)

مهم‏ترین آثار علمه مجلسی(ره) بجز کتاب شریف بحارالانوار عبارتند از: ملاذ الأخیار، شرح تهذیب شیخ طوسى، الفرائد الطریفة، شرح صحیفه سجادیه، شرح أربعین حدیث، حق الیقین، زاد المعاد، تحفة الزائر(در زیارات)، عین الحیاة، صراط النجاة، حلیة المتقین(در آداب و مستحبات)، حیاة القلوب در تاریخ پیامبران و ائمه، مشکاة الأنوار(مختصر حیات القلوب)، جلاء العیون در تاریخ و مصائب اهل بیت. در این مقاله به معرفی برخی از این آثار پرداخته شده است.

علامه مجلسى عمرى بسیار پر برکت داشت و در عمر 73 ساله خویش بیش از یکصد کتاب به زبان فارسى و عربى نوشت که تنها یک عنوان آن بحار الأنوار امروزه در 110 جلد و مرآة العقول در 26 جلد منتشر شده است. مهم‏ترین آثار دیگرش: ملاذ الأخیار، شرح تهذیب شیخ طوسى، الفرائد الطریفة، شرح صحیفه سجادیه، شرح أربعین حدیث، حق الیقین، زاد المعاد، تحفة الزائر(در زیارات)، عین الحیاة، صراط النجاة، حلیة المتقین(در آداب و مستحبات)، حیاة القلوب در تاریخ پیامبران و ائمه، مشکاة الأنوار(مختصر حیات القلوب)، جلاء العیون در تاریخ و مصائب اهل بیت. اکثر عناوین کتب وى کتب فارسى است.

1- مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول

کتب اربعه به عنوان منابع اصلی سنت نزد امامیه جایگاهی رفیع دارد و در این میان کتاب کافی مرحوم کلینی از اهمیتی ویژه برخوردار است.

مرحوم مجلسی در کتاب مرآة العقول روایات کافی را به تفصیل شرح داده اند. ایشان در ذیل هر روایت در ابتدا میزان اعتبار سند آن را مورد توجه قرار داده و سپس محتوای آن را شرح می دهند.

تاریخ تالیف و چاپ

مؤلف شرح روضه را در سال 1076 قمری به پایان برده و سپس به شرح اصول و فروع پرداخته و این کار تا سال 1102 ادامه یافته است. با این حال قسمت هایی از آن ناقص مانده و در هنگام وفات تکمیل آن را به داماد خود میر محمد صالح خاتون آبادی صاحب کتاب حدائق المقربین(م 1126) واگذار نموده است. این قسمت ها عبارت اند از کتاب زکات، کتاب عشرت و نیمی از کتاب های صلاة و دعاء. (الذریعه / 20 / 279 و 280)

کتاب مرآة العقول با تصحیح حجة الاسلام سید هاشم رسولی محلاتی در 26 جلد به همراه مقدمۀعلامه عسکری(در دو جلد) توسط دار الکتب الاسلامیه بین سال های 1363 تا 1369 شمسی در تهران چاپ و منتشر شده است. 12 جلد نخست شرح اصول، 12 جلد بعدی شرح فروع و 2 جلد آخر شرح روضۀکافی است.

2- ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار

این کتاب یکی از شروح معتبر روایات امامیه است که مرحوم مجلسی به درخواست فرزندش محمد صادق آن را تالیف نموده است. وی حواشی متعددی که در مدتی نسبتا طولانی بر قسمت های مختلف کتاب تهذیب شیخ طوسی از طهارت تا دیات نگاشته بوده در این کتاب جمع آوری نموده و لذا تاریخ تحریر این حواشی بسیار مختلف است. به عنوان مثال کتاب حج در سال 1094 و کتاب صلاة در 1109 به پایان رسیده است.

مؤلف در این کتاب پس از نقل روایت ابتدا سند آن را مورد بررسی قرار می دهد و سپس در صورتی که متن روایت نیاز به توضیح داشته باشد به شرح متن و دلالت حدیث می پردازد. [ الذریعه / 22 / 191]

چاپ

ملاذ الاخیار با تحقیق حجة الاسلام سید مهدی رجایی توسط کتابخانۀآیت الله مرعشی ره در 16 جلد در شهر قم چاپ و منتشر شده است. جلدهای اول تا ششم کتاب در سال 1406 و جلدهای هفتم تا شانزدهم در سال 1407 قمری به چاپ رسیده اند.

3- معرفی کتاب زاد المعاد

اثر علامه محمد باقر مجلسی، که شامل ادعیه و اعمال کثیرهای که دربارهی ایام و لیالی در کتب ادعیه وارد شده است میباشد وی این کتاب را در سال 1107 ق یعنی در اواخر عمر شریفشان به زبان عربی نوشته اند.

در پایان این کتاب، کتاب دیگری وجود دارد که در حاشیهی زاد المعاد چاپ شده بوده، تحت عنوان مفتاح الجنان پیرامون تعقیبات نمازها و زیارات مختلفی که درباره ائمه و اعمال مربوط به اماکن مشرفه آنان و دعاهایی که در دفع بعضی از امراض و آلام از اهل بیت به سند صحیح وارد شده است می باشد.

آقای علاء الدین أعلمی محقق این کتاب شریف می باشد که در تاریخ 1423 ق درباره شخصیت مولف تحقیق نموده و در ابتدای کتاب زاد المعاد نوشته اند.

انگیزه تالیف

مولف میگوید که: چون از ائمه معصومین ادعیه و اعمال کثیری نقل شده و من هم اکثر آنها را در کتاب بحار الانوار جمع کردهام و دیدم که تحصیل آنها و عمل به آن برای اغلب مردم به سبب اشتغال آنان به مشاغل دنیوی، میسر نیست لذا دوست داشتم که در این رساله، منتخبی از اعمال سنت و فضائل ایام و لیالی شریفه و اعمالی که به سند صحیح و معتبر وارد شده را بیاورم تا عامۀمردم از برکات آن محروم نمانند.

ساختار و محتوا

ابتدا با ترجمهای راجع به علامه مجلسی توسط آقای اعلمی آغاز می گردد و سپس مقدمه ای از مولف ذکر می شود درباره اینکه به چه علت این مجموعه را گرداوری کرده و اینکه آن را تحفهای دانسته که مورد قبول شاه سلطان حسین موسوی حسینی صفوی بهادر خان واقع شود. بعد از این مقدمه اصل کتاب زاد المعاد در 14 باب و یک خاتمه ادامه می یابد. و در ادامه، کتاب مفتاح الجنان که در حاشیۀزاد المعاد بوده به آن اضافه میشود. در آخر کتاب دو فهرست از مطالب دو کتاب مشاهده می شود.

در 9 باب اول زاد المعاد از فضیلت و اعمال ماههای قمری مطالبی عنوان شده و در باب دهم اعمالی را ذکر می کند که در همه ماهها مشترک باشد مانند دعاهایی که هنگام رویت هلال ماه وارد شده است. در باب یازدهم زیاراتی که در مورد رسول اکرم و ائمه هدی صلوات الله علیهم وارد شده و در ابواب قبلی ذکر نگردیده را متذکر می شوند. باب سیزدهم متعلق است به احکام اموات و آداب هنگام احتضار و غسل و دفن میت. و بالاخره در باب آخر مجملی از احکام زکات و خمس و اعتکاف را بیان می کنند. اما در خاتمهی، به بیان کفارات می پردازد.

مفتاح الجنان که در حاشیهی زاد المعاد آمده بود، به طور مستقل در پایان کتاب زاد المعاد ذکر شده است و در مورد مسائلی چون تعقیبات نمازهای یومیه و دعاها و مناجاتهایی که از آنان نقل شده مانند دعای مشلول و عشرات، سمات، جوشن کبیر، صباح و غیره و مناجات هایی مانند تائبین، شاکین، راغبین، شاکرین، مریدین و غیر از آن آورده است. همچنین در زیارات ائمه و اعمال اماکن مقدسه ای چون مسجد کوفه، مسجد سهله و دیگر اماکن متبرکه به علاوه در مورد دعاهایی که در دفع امراض و اسقام وارد شده است، دعاهایی را ذکر کرده است.

در پایان کتاب طلسمهایی در قضاء حوائج و ایام هفته برای دفع آفات و بلایا ذکر شده است.

نسخه شناسی

این کتاب توسط انتشارات موسسه اعلمی در بیروت به سال 1423 ق به چاپ رسیده است.[1]

4- معرفی کتاب حلیه المتقین

اثر علامه محمد باقر مجلسی دربارهی آداب، سنت ها و اخلاق اسلامی است به زبان فارسی میباشد.

چون مختصری از مکارم اخلاق در کتاب عین الحیاه بیان شده بود، جمعی از علماء از مولف درخواست کردند که رسالهای در بیان محاسن آداب که از طریقهی مستقیمهی ائمه طاهرین به اسناد معتبر به وی رسیده باشد را بر وجه اختصار تحریر و به زبان فارسی بنگارد، لذا این درخواست سبب تالیف این کتاب از طریق ایشان گردید.

ساختار و محتوای

آداب و سنن و اخلاق اسلامی در چهارده باب و هر باب را 12 فصل تنظیم شده است. علامه مجلسی باب اول را در بیان آداب جامه و کفش پوشیدن تدوین کرده و در باب های دیگر به آداب حلی و زیور پوشیدن مردان و زنان، خوردن و آشامیدن، فضیلت تزویج و مجامعت و معاشرت زنان، مسواک کردن و شانه کردن، بوی خوش و گل بوئیدن، حمام رفتن، خواب رفتن و بیدار شدن، حجامت کردن، معاشرت با مردم مجالس از سلام و مصاحفه و معانقه، داخل خانه شدن، پیاده رفتن و سوار شدن، و آداب سفرپرداخته است. وی در پایان کتاب خود خاتمهای را ذکر نموده اند که در بیان بعضی از آداب متفرقه و فواید نافعه می باشد.

علامه مجلسی محدثی اخباری مسلک بوده است و در اسناد روایات به گونه خاصی عقیده داشته است. و این کتاب ایشان نیازمند سامان دهی و تهذیب جدی می باشد. ما نمی توانیم به عنوان اخبار شیعی مطالب این کتب را بدون بررسی اسانید به معصومین علیهم السلام مستند کنیم. اصولاً کتب روایی شیعه این گونه هستند که تمام احادیث آنان به نحو جمعی مورد تأیید نیستند، بلکه بعد از تحقیق در سلسله سند آنان و تأئید آنان به عنوان حدیث صحیح، مورد استناد قرار می گیرند. و این شیوه عمل، در کتب اخباریون و از جمله علامه مجلسی شدیدتر و دقیق تر، لازم و رایج می باشد. و بالاخره متن حدیث نیز نباید مخالف قرآن و عقل باشد. یعنی سند صحیح به همراه مضامین درست، نشانگر درستی یک حدیث است. در عین حال روایاتی که مثلا در باب احکام زناشویی و مسائل جنسی نقل شده است بعضاً اشکال خاصی ندارند و در علوم امروز هم مورد تأکید هستند(مثل ملاعبه قبل از آمیزش و. . . ) و در مورد روایت اول، روایات صحیح و مخالف آن زیاد داریم که خود ائمه(ع) هر گاه قصد همبستر شدن با کنیزان خود را داشتند، پرده ها را می انداختند و محیط را خلوت می کردند.

روایاتی که در مورد حقوق زن و مرد نسبت به هم هستند را باید یک جا ملاحظه کرد تا مضمون مورد نظر روایات بیشتر دست یافتنی باشد، ما احادیثی در تکمیل حدیث بند دوم داریم که باید در جای خود به آنان رجوع شود و کتاب نظام حقوق زن در اسلام اثر استاد شهید مرتضی مطهری بهتر و جامعتر این حوزه را ترسیم کرده است.

نسخه شناسی

این نسخه توسط انتشارات نسیم حیات، چاپ دوم در سال 1382 ش در شهر قم به چاپ رسیده است.

فهرست مطالب کتاب در ابتدای کتاب به چاپ رسیده است.[2]

5- حیاة القلوب

این کتاب از جمله آثار علامه مجلسی است که به قصص پیامبران از جمله پیامبر اسلام(ص) و همچنین موضوع امامت می پردازد.

انگیزه نگارش

عصر مجلسی، عصر شکوفائی مکتب اهل بیت(ع) بود و علاقمندان به این خاندان رغبت زیادی به آشنائی با تاریخ و آثار این خاندان داشتند. اما بیشتر آثار تدوین شده درباره معصومین تا آن، زمان به زبان عربی بود و این نیاز، علامه مجلسی را بر آن داشت تا آثار و اخبار معصومین را در قالب تألیفات فارسی در آورد که کتاب« حیوة القلوب» از آن جمله است. چنانکه مؤلف در مقدمه اشاره می کند عده ای از او خواسته اند بخش های مربوط به تاریخ پیامبران و ائمه از کتاب بحار را به فارسی ترجمه کند و او این کتاب را تألیف کرده است.

محتوا

این کتاب که در اصل سه جلد بوده، امروزه در پنج جلد ارائه شده است: جلد اول و دوم راجع به پیامبران گذشته و جلد سوم و چهارم درباره تاریخ پیامبر اسلام(ص) است. جلد سوم و چهارم مجموعاً مشتمل بر 65 باب است که به زندگی رسول خدا(ص) از ولادت تا رحلت و وقایع پس از دفن آن حضرت می پردازد. اهتمام مجلسی به موضوع امامت و نیاز شیعه در آن زمان سبب شده وی پنجمین جلد این مجموعه را به امام شناسی اختصاص دهد. در این جلد دو باب وجود دارد که یکی درباره اصل امامت و باب دیگر در بیان آیات تفسیر شده به امامان شیعه است.

منابع

مجلسی در این کتاب از منابع بسیاری استفاده کرده که در واقع همان منابع بحار است و نام بردن آنها در اینجا به درازا می کشد. اما هنگام نقل روایات بدون نام بردن از مصادر خود غالباً با عنوان حدیث معتبر یا موثق یاد کرده و مصحح در پاورقی ما را به آن منابع رهنمون شده است. طبعاً اولویت مجلسی در مراجعه به منابع شیعی است، در تفسیر آیات داستان انبیاء، به تفسیر منسوب به امام عسکری و تفسیر قمی زیاد ارجاع شده و در احادیث از کتب کلینی و صدوق و مفید و طوسی و طبرسی ها و راندویان مکرر نقل می شود. حتی در موضوع سیره و مغازی به منابع معمول اهل سنت استناد نکرده و به کتبی چون ارشاد و اعلام الوری و تفاسیر شیعی و مناقب ابن شهرآشوب و مانند آنها ارجاع داده است. این مطلب نه تنها از ارجاعات مصصح در پاورقی بلکه از تصریح خود مؤلف به مؤلفان این کتاب ها آشکار است. البته در مواردی که اعتراف مخالفان شیعه ضرورت داشته به کتبی چون بخاری و مسلم و کتب مناقب اهل بیت که اهل سنت تألیف کرده اند توجه شده است.

امتیاز و ارزش کتاب

ارائه آیات و احادیث و دیدگاه شیعی از تاریخ انبیاء که تفاوت اساسی با نظر اهل سنت دارد، همراه با آشنایی نویسنده با روایات گوناگون به جهت تدوین دائرة المعارف بحار الانوار، این اثر را ارزش خاصی داده است.

پی نوشت ها

[1] برگرفته از متن و مقدمۀکتاب

[2] برگرفته از متن کتاب و کتاب زن در اسلام، نوشته شهید مرتضی مطهری.