در هر حال به یاد خدا باشید و با او مناجات کنید.
آیه:
الَّذِینَ یذْکرُونَ اللَّهَ قِیماً وَ قُعُوداً وَ عَلَی جُنُوبِهِمْ وَ یتَفَکرُونَ فِی خَلْقِ السَّموتِ وَ الأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هذَا بطِلًا سُبْحنَک فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ[1]
ترجمه:
(همان) کسانی که [در حال ] ایستاده و نشسته، و بر پهلوهایشان [آرمیده ]، خدا را یاد می کنند؛ و در آفرینش آسمان ها و زمین تفکر می کنند؛ (در حالی که می گویند: ای) پروردگار ما! این [ها] را بیهوده نیافریده ای؛ منزّهی تو؛ پس ما را از عذابِ آتش، حفظ کن!
نکته ها و اشاره ها:
- ۱. صاحبان عقل، کسانی هستند که تفکر می کنند و در هر حال به یاد خدا هستند. کسی که در علل و عوامل جهان می اندیشد خداشناس می شود و به یاد خدا می افتد؛ از این روست که یاد خدا، نشانه ی خردمندی است.[2]
جهان چون چشم و خط و خال و ابروست که هر چیزی به جای خویش نیکوست
(شبستری)
- ۱. در آیه ی فوق نخست به «ذکر» و سپس به «فکر» اشاره شده است؛ یعنی تنها یادآوری خدا کافی نیست و زمانی یادآوری خدا ثمرات ارزنده ای خواهد داشت که با تفکر آمیخته شود.
همان گونه که تفکر در آفرینش آسمان و زمین هم، اگر با یاد خدا آمیخته نباشد، ممکن است ره به جایی نبرد؛ یعنی مناسب است مطالعه ی پدیده های جهان، با عینک توحید باشد تا نتایج تربیتی و انسانی داشته باشد.
- ۱. «باطل» به چیزی گفته می شود که بیهوده و بی هدف است و نمی تواند مقصود و مطلوب انسان واقع شود. تفکر در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین انسان را آگاه می کند که خلقت جهان بیهوده نیست. آری، در حالی که اجزای هر گیاه و حیوان و اعضای پیکر انسان، هر کدام برنامه و هدفی دارد، آیا ممکن است مجموعه ی جهان هستی بی هدف باشد؟[3]
- ۲. در آیه ی فوق چهار مرحله ی پی در پی آمده است: اول ذکر خدا، دوم تفکر، سوم ستایش حق و چهارم دعا و مناجات. این ها مجموعه ی به هم پیوسته ای است که انسان ساز و تکامل آفرین است.
- ۳. در روایت دیگری نیز از امام باقر علیه السلام حکایت شده که
مؤمن همیشه در نماز است، تا وقتی که در حال ایستاده و نشسته و خوابیده به یاد خداست (و سپس آیه ی فوق را تلاوت کردند).[4]
البته مقصود این روایت آن است که این گونه افراد همیشه به یاد خدا و در حال دعا هستند.
خوشا آنان که اللَّه یارشان بی که حمد و قل هو اللَّه کارشان بی
خوشا آنان که دایم در نمازند بهشت جاودان بازارشان بی
(بابا طاهر)
- ۱. در احادیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حکایت شده که
ساعتی تفکر از یک شب عبادت یا از یک سال عبادت یا از شصت سال عبادت بهتر است.[5]
البته اختلاف مقدار عبادت که در این روایات آمده است به خاطر مراتب تفکر و درجات افراد متفکر است که در هر مورد پاداشی دارند.
آموزه ها و پیام ها:
- ۱. تفکر و یاد خدا، از نشانه های خردمندی است.
- ۲. جهان هدفمند است (و باطل و بیهوده آفریده نشده است).
- ۳. مطالعات جهان شناختی، انسان را به هدف هستی ره نمون می شود.
- ۴. در هر حال به یاد خدا باشید و با او مناجات کنید.
تفکر در قرآن و حدیث
- ۱. تفکر از منظر قرآن:
قرآن انسان ها را به تفکر فرا می خواند و یادآور می شود که درباره ی چه چیزی بیندیشیم و چگونه با تفکر خداشناس شویم:
- ۱. طبیعت از منابع تفکر است (نحل، 11 و رعد، 3).
- ۲. در مورد آفرینش آسمان ها و زمین بیندیشید (آل عمران، 191).
- ۳. تاریخ گذشتگان (قصه های قرآن) از منابع تفکر است (اعراف، 176).
- ۴. آیات قرآن جایگاه خردورزی است (بقره، 219؛ یونس، 24 و نحل، 44).
- ۵. در مثال های قرآنی تفکر کنید (حشر، 21).
- ۶. رابطه ی محبت آمیز زناشویی، محل اندیشه ورزی است (روم، 21).
- ۷. در مورد شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و نسبت هایی که به او می دهند تفکر کنید و. .. (اعراف، 184).
- ۸. تفکر از منظر حدیث:
- ۹. از امام صادق علیه السلام حکایت شده که
تفکر یک ساعت (لحظه) بهتر از یک سال عبادت است.[6]
- ۱. از امام علی علیه السلام حکایت شده که
ثمره ی فکر، حکمت است.[7]
فکر موجب رشد می شود.[8]
تفکر انسان را به نیکی و عمل فرامی خواند.[9]
فضیلت تفکر و فهمیدن، از فضیلت تکرار و درس بیشتر است.[10]
- ۱. در احادیث، فکر کردن به گناهان سرزنش شده است؛ زیرا انسان را به سوی آنها می کشاند.[11]
پی نوشت:
[1] سوره آل عمران، آیه 191
[2] تفسیر نور، ج 2، ص 258.
[3] تفسیر المیزان، ج 4، ص 92 و تفسیر نمونه، ج 3، ص 215- 216( با تلخیص).
[4] تفسیر صافى، ج 1، ص 408، و تفسیر عیاشى، ج 1، ص 211 و 215،« لا یزال المؤمن فى صلاة، ما کان فی ذکر اللّه قائماً او جالساً او مضطجعاً، انّ اللّه یقول:« الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِهِمْ»».
[5] بحارالانوار، ج 6، ص 133 و ج 66، ص 292 و تفسیر صافى، ج 1، ص 409.
[6] بحارالانوار، ج 71، ص 326.
[7] غرر الحکم، ص 57، ح 583.
[8] همان.
[9] بحارالانوار، ج 71، ص 322.
[10] غرر الحکم، همان.
[11] ر. ک: همان.
