نقش نخبگان دینی و سیاسی در ایجاد بصیرت دینی

از ابتدایی ترین ویژگی های نخبگان سیاسی و دینی در جامعه اسلامی متخلّق شدن به صفت بصیرت دینی و سپس تلاش و کوشش در راستای ایجاد بصیرت دینی در عموم مردم است. بصیرت دینی توسط مسؤولان و نخبگان سیاسی و دینی در دو مقوله بصیرت رفتاری و بصیرت گفتاری نمایان می گردد و هر دوی آنها برای ایجاد چنین بصیرتی لازم است. درصدد بیان پاره ای از عوامل رفتاری و گفتاری را که در ایجاد بصیرت دینی از دیدگاه ثقلین مؤثّر است. این عوامل عبارتند از: دعوت به قرآن، اطاعت از ولیّ امر، امر به معروف و نهی از منکر، پرهیز از کتمان حقیقت، مبارزه با حرکت نفاق، حق مداری و عدالت پیشگی، دین مداری، آشتی دادن نخبگان سیاسی، صبر، جلوگیری از سوء استفاده فرصت طلبان، مبارزه با دنیاطلبی.

در هر جامعه ای، چه کوچک و چه بزرگ، روی سعادت و نیک بختی را آنان می بینند که کردارشان بر بصیرت و آگاهی دینی استوار باشد. رشد و سعادت جامعه، با پرورش و رشد بصیرت و آگاهی دینی در جامعه ارتباط مستقیم، تنگاتنگ و تعاملی دارد. در حرکت رو به رشد و ترقّی جامعه، نخبگان و اهل علم نقش اساسی دارند. این نقش در ایجاد این حرکت و تداوم آن و سپس رسیدن به اوج ترقّی در تمامی ابعاد رخ می نمایاند. در جامعه ای که براساس موازین و معیارهای دینی بنیان نهاده شده، علاوه بر نخبگان سیاسی، نخبگان دینی هم نقش مهمّی در ایجاد بصیرت و بینش دینی دارند. لازمه این کار آن است که ابتدا خود ایشان از چنین بصیرتی برخوردار باشند و آن گاه دیگران را در این مسیر راهنمایی کنند. در نگاه قرآن و اهل بیت:، اصولی در این جهت مطرح شده است که عمل به این اصول و بزرگداشت آن ها در جامعه توسّط نخبگان، بصیرت دینی مردمان را به همراه دارد، و به عکس، وانهادن این اصول مانعی جهت دست یابی به بصیرت دینی است. نگارنده در این نگارش، ضمن بررسی مطلب بالا به سؤال های زیر پاسخ می دهد: اصول گفتاری ایجاد بصیرت دینی توسّط نخبگان در جامعه اسلامی از منظر قرآن چیست؟اصول عملی ایجاد بصیرت دینی توسّط نخبگان در جامعه اسلامی از منظر ثقلین کدام است؟

اصول ایجاد بصیرت دینی

دعوت به قرآن

قرآن کریم تمایز ویژه و چشم گیری در میان کتب آسمانی دارد و روشن کننده ی هر امر مبهم، پیچیده، فتنه انگیز، دیرفهم، استراتژیک، و در یک کلام، تبیین کننده ی هر امری است: و این کتاب را که روشن گر هر چیزی است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارت گری است، بر تو نازل کردیم.»[1]در آیات قرآن کریم به یک اصل اساسی جهت ایجاد بصیرت دینی اشاره شده است و آن رجوع به قرآن و سنّت است. خداوند بلندمرتبه چنین می فرماید:ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید؛ پس هرگاه در امری[دینی] اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، آن را به [کتاب] خدا و[سنّت] پیامبر [او] عرضه بدارید؛ این بهتر و نیک فرجام تر است. [2]امیرمؤمنان حضرت علی در تفسیر آیه ی شریف مذکور،«الرّد إلی الله» را اخذ کردن محکمات قرآن کریم، و «الرّد إلی الرّسول» را گرفتن سنّت جامع رسول خدا که مورد پذیرش همگان است، دانسته اند.[3] هم چنین در نامه گران قدرِ امیر مؤمنان حضرت علی 7در تبیین حوادث پس از رحلت رسول خدا به این مطلب این گونه اشاره شده است:آن گاه که رسول خدا 9وفات نمود، کتاب خدا و خاندان پاک و مطهّرش را دو پیشوا و رهبر که بدون اختلافند، قرار داد و دو برادری که از یاری یک دیگر فروگذاری نمی کنند؛ این دو همیشه با هم و در کنار هم دیگر و جدایی ناپذیرند. [4]آنان که قرآن کریم را فراروی زندگی مادّی و معنوی، فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی خود قرار ندهند، دچار حیرت و سردرگمی اند، و به عکس، آنان که از این سفره الهی بهره برند، در دنیا و آخرت سود جسته اند. حضرت علی در این باره چنین می فرمایند:بر یکی از آنان، واقعه ای در حوزه یکی از احکام عرضه می گردد و او بر پایه ی رأی خود در آن حکم می کند. آن گاه همان واقعه بر دیگری عرضه می گردد و او بر خلاف اوّلی حکم می کند. آن گاه نزد پیشوایی که آنان را به قضاوت گمارده، جمع می شوند و او رأی همه را درست می داند، با آن که خدایشان یکی است، پیامبرشان یکی است و کتابشان یکی. آیا خداوند سبحان به آنان دستور داد که اختلاف کنند و آنان پیروی کردند؟ یا آن که خداوند از اختلاف بازشان داشت و آنان نافرمانی کردند؟ آیا خداوند سبحان دینی ناتمام فرو فرستاد و از آنان برای تکمیلش کمک جست؟ یا آنان با خداوند شریکند و رواست که نظر دهند و بر خداوند است که بپذیرد؟ یا آن که خداوند دین کاملی فرو فرستاد و پیامبر در رساندنش کوتاهی کرد؟ چرا که خداوند سبحان می گوید:﴿...مَّا فَرَّطْنَا فِی الْکتابِ مِنْ شَیءٍ﴾؛[5] ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم. و در آن تبیان هر چیزی است و [خداوند] یاد کرد که پاره ای از قرآن، پاره ی دیگرش را تصدیق می کند و در آن اختلافی نیست و فرمود:﴿وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کثِیراً﴾؛[6] "اگر از جانب غیر خدا بود، قطعاً در آن اختلاف بسیاری می یافتند" و قرآن ظاهری زیبا و باطنی ژرف دارد، شگفتی هایش سپری نگردد، غرایب آن به پایان نرسد و تاریکی ها جز بدان زدوده نشود.»[7]از ویژگی های بسیارمهمّ قرآن کریم، اختلاف زدایی و رساندن جامعه اسلامی به هدایت و رحمت الهی است که توسّط حاکم دینی صورت می پذیرد:و ما [این] کتاب را بر تو نازل نکردیم، مگر برای این که آن چه را در آن اختلاف کرده اند، برای آنان توضیح دهی، و [آن] برای مردمی که ایمان می آورند، رهنمود و رحمتی است.»[8]امام العارفین، حضرت علی نیز قرآن کریم را ریسمان محکم الهی دانسته و مردمان را به چنگ زدن به این ریسمان فرا خوانده اند:بر شما باد کتاب خدا که ریسمان محکم، نورآشکار، داروی شفابخش و...است.»[9]این ریسمان محکم، قرآن کریم است که خداوند آن را عامل وحدت دانسته است:﴿وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا...﴾.[10] قرآن کریم با عنوان کردن سرگذشت بنی اسرائیل و درس هایی که برای عبرت گیری دارد، علل و اسباب اختلاف را ذکر می کند تا مسلمانان در عصر رسول خدا 9 و پس از آن، به خوبی بیدار باشند:بی گمان، این قرآن بر فرزندان اسرائیل بیشتر آن چه را که آنان درباره اش اختلاف دارند، حکایت می کند. [11]آنان که اهل قرآن هستند و به این کتاب شریف تمسّک می جویند، همیشه داور و حَکَم خود را قرآن قرار می دهند تا از تفرقه و پراکندگی و شکاف میان مسلمین جلوگیری به عمل آورند. عدّه ای نیز وقاحت را تا به آن جا رسانده اندکه نه تنها خود حکمیّت قرآن را قبول نمی کنند، مانع دیگران هم می شوند:آیا ندیده ای کسانی را که می پندارند به آن چه بر تو نازل شده و [به] آن چه پیش از تو نازل گردیده ایمان آورده اند، می خواهند داوری میان خود را به نزد طاغوت برند، با آن که قطعاً فرمان یافته اند که بدان کفر ورزند، و[لی] شیطان می خواهد آنان را به گمراهی دوری دراندازد. و چون به ایشان گفته شود به سوی آن چه خدا نازل کرده و به سوی پیامبر [او] بیایید، منافقان را می بینی که از تو سخت، روی بر می تابند.»[12]تفسیر درست قرآن، ضامن وحدت مسلمین است.[13] یکی از علل اساسی در ایجاد بسیاری از فتنه ها و ستیزه ها، وانهادن قرآن است. امام علی 7در خطبه ای این مسأله را چنین فرموده اند:پس از من بر شما روزگاری خواهد آمد که در آن چیزی پوشیده تر از حقّ، آشکارتر از باطل، و رایج تر از دروغ بر خدا و پیامبرش نباشد. نزد مردم آن زمان، کالایی کسادتر از قرآن نیست، اگر به درستی تلاوت شود؛ و کالایی رایج تر از آن نیست، اگر آن را واژگونه معنا کنند. چیزی در شهرها ناشناخته تر [یا: بدتر] از معروف، و شناخته شده تر [یا: بهتر] از منکر نباشد. حاملان قرآن، آن را به گوشه ای افکنند و حافظان قرآن، آن را به فراموشی سپارند. در آن روز، قرآن و اهل قرآن مطرود و در انزوایند و چونان دو یار همراه در یک طریق روان؛ و هیچ کس آن دو را پناه ندهد. قرآن و اهل قرآن در آن روزگار در میان مردمند، ولی در میان مردم نیستند؛ با آنانند، امّا آن ها با این دو نیستند؛ زیرا گمراهی با هدایت هماهنگ نیست، هرچند در کنار هم باشند. آن مردم بر پراکندگی اتّفاق کرده، از وحدت روی گردانند؛ گویا آنان پیشوای قرآنند، نه قرآن پیشوای آنان. از قرآن در میان آنان جز نامی باقی نماند و از آن، جز خط و نوشته ای نشناسند...»[14]کوتاه سخن این که تمسّک جستن به کتاب شریف قرآن، لازمه ی انسجام و هم بستگی در جامعه ی اسلامی و ایجاد بصیرت است. حضرت مولی الموحدّین، امام علی 7چنین می فرمایند:آن زمان که فتنه ها چون پاره های شب تار بر شما وارد شد، به قرآن پناه برید.»(15)

اطاعت از ولیّ امر

قرآن، اطاعت از خداوند و اولیای امرش را محور رفع منازعات و اختلافات جامعه می داند:ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را[نیز] اطاعت کنید؛ پس هرگاه در امری[دینی] اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز واپسین ایمان دارید، آن را به[کتاب] خدا و [سنّت] پیامبر [او] عرضه بدارید؛ این بهتر و نیک فرجام تر است.»[16]آن چه رسول خدا 9 حُکم می کند، همان حُکم خدا و وحی الهی است.[17]پس داور و حَکَم برای مشاجرات، رسول خدا 9است و مراجعه به ایشان که ولیّ امر خداست، اساس ایمان است:ولی چنین نیست؛ به پروردگارت قَسَم که ایمان نمی آورند، مگر آن که تو را در مورد آن چه میان آنان مایه ی اختلاف است داور گردانند؛ سپس از حُکمی که کرده ای در دل هایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملاً سر تسلیم فرود آورند.»[18]امیرمؤمنان حضرت علی (ع)بارها و بارها به این امر اشاره کرده اند: با تأمّل بنگرید به نعمت های خداوند آن گاه که پیامبری را در میان آنان برانگیخت، که اطاعت آنان را با دین او گره زد و گرد دعوت او دل های آنان را الفت بخشید.»[19]در جای دیگری امام والیان امر را مانند نخ تسبیح فرض کرده اند که دانه ها - یعنی جامعه ی اسلامی- قوامشان به نخ - یعنی ولیّ امر- است:نقش زمام دار در این امر، همچون رشته ای است که مهره ها را جمع می آورد و در کنار یک دیگر می چیند، و اگر آن رشته بگسلد، مهره ها پراکنده می شود و هرکدام به سویی می رود و از آن پس نتوان آن ها را درکنار یک دیگر نهاد.[20]رابطه رهبری نظام اسلامی (پیشوا) با مردم، رابطه ای متقابل است و اگر هریک از ایشان حدّ خود را نشناسند و از آن تجاوز کنند، اختلاف کلمه پدید می آید. امام علی7می فرمایند:«امّا اگر مردم بر حاکم چیره شوند، یا حاکم بر مردم ستم ورزد، در این هنگام، اختلاف کلمه پدید آید و نشانه های ظلم و تجاوز آشکار شود و فریب کاری در دین رواج یابد. [21]سرپیچی از امر خدا و رسولان الهی: موجب گسسته شدن حکومت اسلامی است:و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید که سُست شوید و مهابت شما از بین برود؛ و صبر کنید که خدا با شکیبایان است.»[22]امیر مؤمنان درباره نقش پیامبر در ایجاد آگاهی و همدلی چنین می فرمایند:پیامبر آن چه را از جانب خدا مأمور به آن شده بود بیان کرد و پیام های پروردگارش را به مردم رساند. خداوند نیز توسّط او گسیختگی های جامعه را نظام داد و پراکندگی را به هم پیوست و میان خویشاوندان- پس از آن که سینه هایشان از دشمنی سخت پر شده و آتش کینه در دل هایشان زبانه کشیده بود- الفت و دوستی پدید آورد.»[23]آری، رسول خدا چنان خداگونه عمل کرد که موجب الفت شد و همه ی قلب ها به سوی ایشان گرایش پیدا کرد: دل های نیکوکاران دوست دار او شد و دیده ها متوجّه وی گشت. خداوند به یُمن وجود او کینه ها را مدفون کرد و آتش دشمنی را خاموش ساخت. توسّط او مردم [مسلمان] را با یک دیگر برادر، و جمع کافران را پراکنده کرد، و به وسیله او خوار را گرامی و گرامی را خوار ساخت. سخن او روشن گر، و سکوتش زبان گویاست.»[24]تعبیر دیگری که پس از «حبل اللَّه» در قرآن کریم آمده، «العروة الوثقی» است:در دین هیچ اجباری نیست و راه از بی راهه به خوبی آشکار شده است؛ پس هرکس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آوَرَد، به یقین، به دست آویزی استوار- که آن را گُسستی نیست- چنگ زده است و خداوند، شنوای داناست.»[25]امام علی- نیز مؤمنین را به چنگ زدن به «حبل اللَّه» و «العروة الوثقی» امر فرموده اند: به ریسمان خدا و دست گیره ی او چنگ زنید و از حزب خدا و پیامبر او باشید و عهد و پیمانی را که با خدا بسته اید پاس دارید، که اسلام غریبانه آغاز شد و به زودی غریب خواهد ماند.»[26]رسول خدا تداوم این تمسّک را ولایت علی دانسته اند: هرکه دوست دارد بر کشتی نجات بنشیند و به دست گیره ی محکم چنگ زند و به ریسمان ناگسستنی خداوند بیاویزد، پس از من با علی دوستی، و با دشمنش دشمنی ورزد و از امامان هدایت گر نسل او پیروی کند؛ زیرا آنان جانشین و وصیّ من هستند. حزب آنان حزب من و حزب خدای عزّوجلّ است و حزب دشمنان آنان همان حزب شیطان است.»[27]رسول خدا جانشینان بر حقّ علی را نیز امان امّت برای جلوگیری از بروز شکاف و درگیری در امّت اسلامی دانسته اند: ستارگان، امان اهل زمین از ترس هستند و خاندان من امان امّت من از اختلافند، و اگر قبیله ای از عرب با ایشان اختلاف پیدا کند، ایشان نیز با او اختلاف پیدا می کنند و این قبیله از یاران و حزب ابلیس می گردند.»[28]از دیدگاه رسول خدا9اهل بیت عصمت و طهارت، خدایی اند و باعث اکمال نعمت و اتّحاد:شما اهل البیت، اهل الله هستید؛ شمایید که باعث کامل شدن نعمت، اتّحاد و همدلی هستید.»[29]یکی از محقّقان درباره نقش ولیّ امر در اتّحاد جامعه اسلامی می نویسد:پیشوا، نقطه اتّصال جریان های موجود در جامعه است و رهبری، محور تلاش ها، حرکت ها و نشاط ها. وجود اندیشه ها، گرایش ها و جریان های مختلف در جامعه، امری طبیعی است و تصوّر وحدت در اندیشه ها و آرمانها، در همه قشرهای جامعه و همه لایه های اجتماع، تصوّری بس نادرست و غیر واقعی است. از این رو، جریان ها، گروه ها و دارندگان اندیشه های مختلف، برای رهانیدن جامعه از تفرقه، باید راه های وحدت آفرینی را بجویند و در ضمن تأکید بر تکثّر اندیشه، هم سویی در آرمان های والا را از دست ندهند. رهبری، بزرگ ترین نقش را در این زمینه بازی می کند. علی بر لزوم اتّحاد و همدلی در جامعه، بسی تأکید کرده است. آن بزرگوار، اتّحاد را ضامن بقای حکومت ها، و اختلاف را عامل سقوط دولت ها می داند، و از این رو، بسیار بر آن تأکید می ورزد. بخش هایی از خطبه «قاصعه» از جمله موارد درس آموز و تنبّه آفرین آموزه های حکومت علوی در شناخت ریشه های اختلاف و چگونگی دست یافتن به وحدت و همدلی است. او خود نیز در این جهت بیشترین تلاش را می کرد و از حقوق مسلّم خود چشم می پوشید تا جامعه در آتش اختلاف نسوزد...»[30]رسول خدا، خود، ولیّ امر را سبب نظام اسلام دانسته و چنین می فرمایند: گوش بسپارید و اطاعت کنید از کسی که خداوند امر ولایت را به او سپرده است؛ چه، او سبب انسجام اسلام است.[31]حضرت زهرا- خطبه ای درباره فدک ایراد فرموده و در آن ضمن ایجاد بصیرت دینی، امامت را منشأ یکپارچگی دانسته اند.[32] یکی از نقش های امام در جامعه ی اسلامی سامان دهی نظام حقوقی است. حضرت علی در این باره می فرماید: به قضات شهرستان هایت بنویس تا هر حکمی را که در حقوق آن اختلاف داشتند، به تو گزارش کنند و آن گاه آن احکام را بررسی کن؛ آن چه را که موافق کتاب خدا و سنّت پیامبر خدا و حدیث امام خودت بود امضا کن و آنان را بر قبول و اجرای آن وادار، و در مورد آن چه برایت مشتبه بود، فقیهان را به حضور فرا بخوان و با ایشان گفت وگو کن، سپس آن چه را که مورد اتّفاق نظر فقیهان مسلمان در حضور تو بود، امضا و تنفیذ کن. هرچه را مورد اختلاف مردم باشد، باید به حکم امام برگرداند و بر امام است که از خداوند یاری بجوید و در اقامه ی حدود بکوشد و مردم را به اطاعت فرمان خویش وا دارد و جز از خداوند هیچ نیرویی نیست...»[33]هم چنین، آن حضرت در توصیف چگونگی بصیرت دهی امامان معصوم: چنین فرموده است: آنان دانش را زنده کننده اند و نادانی را میراننده، بردباری شان شما را از دانش آنان خبر می دهد، و برون آنان از نهان، و خاموش بودن شان از حکمت بیان. نه با حق در ستیزند، نه با آن در خلاف. ستون های دینند و پناهگاه هایی که مردمان را نگاه می دارند. حق به آنان به جای خود باز گردید، و باطل از آن جا که بود رانده شد و زبانش از بن برید. دین را چنان که باید دانستند و فراگرفتند و به کار بستند، نه که تنها آن را شنیدند و به دیگران گفتند، که راویان دانش بسیارند، لیکن پاسداران آن، اندک به شمار.»[34] اینک چند نمونه از منش بصیرانه امام علی ذکر می شود: در داستان شورا چون ابن عبّاس می دانست که نتیجه چیست، از علی خواست که در جلسه شرکت نکند. امّا علی با این که نظر ابن عبّاس را از لحاظ نتیجه تأیید می کرد، پیشنهاد را نپذیرفت و عذرش این بود: «من اختلاف را دوست ندارم».[35]امام علیدر نامه اش به ابوموسی اشعری، در پاسخ به مسأله ی حکمیّت چنین فرمود: همانا بسیاری از مردم، از بسیاری بهره هایشان بی نصیب ماندند؛ پس به دنیا رو آوردند و از روی هوا سخن گفتند. من در این کار به جایگاهی شگفت رسیدم. مردمی خودپسند به آن گرد آمدند و من اکنون دملی را درمان می کنم که می ترسم سر نگشاید و بدان که در یکپارچه کردن امّت پیامبر و الفت آنان، کسی از من حریص تر نیست. من بدین کار، پاداش نیکو و بازگشتی کریمانه بجویم و به آن چه با خود عهد کردم، وفا کنم.»[36]امام علی پیش از جنگ جمل- چنین فرمود:چون پیامبر قبض روح شد، ما، خانواده و خاندان و وارثان و خویشان او و نزدیک ترین مردم به او بودیم و با ما در این امر کشمکش نمی شد. پس قدرت پیامبرمان را از ما گرفتند و به دیگران سپردند، و به خدا سوگند، اگر از اختلاف مسلمانان و بازگشتشان به کفر هراسی نبود، تا سرحدّ توانمان، آن را دگرگون می ساختیم.»(37)

3.امر به معروف و نهی از منکر

ضرورت توجّه به این دو عنصر حیات بخش به عنوان دو رکن اساسی در اسلام، همواره از اهمّیت خاصّی برخوردار بوده است. هدف از امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح جامعه اسلامی است؛ لذا احیای این دو از اهمّیت خاصّی برخوردار است. هم چنین، مهم ترین وسیله برای ایجاد بینش و بصیرت در جامعه اسلامی، احیای امربه معروف و نهی از منکر است. مطابق نصّ قرآن، مسأله ی امر به معروف و نهی از منکر، مسؤولیتی عمومی است. هر فرد نسبت به فرد دیگر، هر طبقه نسبت به طبقه ی دیگر، حکومت نسبت به مردم و مردم نسبت به حکومت این وظیفه را به عهده دارند که مراقب هم باشند و از انحراف، اعمال بد فردی و اجتماعی، فحشا، فساد، فسق، فجور و نیز انحرافات سیاسی جلوگیری کنند. ولی نخبگان در جامعه اسلامی در شناساندن راه خیر و سعادت و ایجاد بینش و بصیرت دینی وظیفه بیشتری دارند. امر به معروف و نهی از منکر در شریعت اسلامی، در قیاس با ادیان دیگر از اهمّیت بیشتری برخوردار است، و از همین رو، یکی از اوصاف پیامبر اکرم در تورات، اهتمام به امر به معروف و نهی از منکر شمرده شده است:﴿اَلَّذینَ یتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبِی الاُمِّی الَّذی یجِدونَهُ مَکتوبـًا عِندَهُم فِی التَّوراةِ و الاِنجیلِ یأمُرُهُم بِالمَعروفِ و ینهاهُم عَنِ المُنکرِ﴾[38]شاید اهمّیت فوق العاده امر به معروف و نهی از منکر در اسلام، از آن روست که این دین برای همه مردم در تمامی اعصار تشریع شده[39] و آخرین شریعت الهی است.[40] از این رو، لازم است همه مؤمنان، به ویژه دانشمندان و نخبگان دینی، در بسط و حفظ شریعت بکوشند و با عمل به این دو فریضه، جانشین خدا و پیامبران: بر روی زمین باشند و اسلام را جاودانه کنند. با این همه، این دو فریضه ویژه اسلام نیست و در شرایع پیشین نیز واجب بوده؛ گرچه محدوده ی آن به گستردگی اسلام نبوده است. بر پایه ی روایتی از رسول خدا ، مراد از ﴿الَّذین یأمُروُنَ بِالقِسْطِ﴾ در آیه ی زیر، گروهی از بنی اسرائیل بوده اند که قاتلان پیامبران: را امر به معروف و نهی از منکر کردند و در این راه به شهادت رسیدند:﴿ اِنَّ الَّذینَ یکفُرونَ بِـآیـتِ اللّهِ و یقتُلونَ النَّبِیینَ بِغَیرِ حَقٍّ و یقتُلونَ الَّذینَ یأمُرونَ بِالقِسطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرهُم بِعَذاب ألیم﴾[41]هم چنین، جمعی از «ربّانیون» یا دانشمندان مسیحی و «احبار» یا علمای یهود که از گفتار گناه آلود و حرام خوارگی نهی نمی کردند و در حقیقت، بصیرت دینی به وجود نمی آوردند، مورد نکوهش واقع شده اند:﴿لَولا ینهاهُمُ الرَّبّـانیونَ و الاَحبارُ عَن قَولِهِمُ الإِثمَ و أکلِهِمُ السُّحتَ لَبِئسَ ما کانوا یصنَعون﴾[42]شماری از بنی اسرائیل نیز به سبب کفر و ترک نهی از منکر، از سوی حضرت داود و عیسی 8لعنت شده اند:﴿لُعِنَ الَّذینَ کفَروا مِن بَنی اِسرئیلَ عَلی لِسانِ داوودَ و عیسَی ابنِ مَریمَ ذلِک بِما عَصَوا وّ کانوا یعتَدون * کانوا لا یتَناهَونَ عَن مُنکرٍ فَعَلوهُ﴾(43)

4.پرهیز از کتمان حقیقت

یکی دیگر از آفت های بصیرت، کتمان حقیقت است. در قرآن این مسأله درباره دانشمندان اهل کتاب مصداق دارد که وقتی نشانه های رسول خدا را با آن چه در بشارت های کتب آسمانی خود مطابق دیدند، موقعیّت خود را در خطر دانسته و حقیقت را کتمان کردند و از پیوستن اهل کتاب به جمع مسلمانان جلوگیری به عمل آوردند:و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده شده، پیمان گرفت که حتماً باید آن را [به وضوح] برای مردم بیان نمایید و کتمانش مکنید. پس، آن[عهد] را پشت سر خود انداختند و در برابر آن، بهایی ناچیز به دست آوردند؛ و چه بد معامله ای کردند.»[44]اینان کسانی اند که علاوه برکتمان آیات الهی، در راه خدا آن گونه که باید قدم نگذاشته، و گمراهی را بر هدایت برگزیده اند. خدای متعال درباره ی ایشان می فرماید: آنان همان کسانی هستند که گمراهی را به [بهای] هدایت، و عذاب را به [ازای] آمرزش خریدند، پس به راستی چه اندازه باید بر آتش شکیبا باشند! چراکه خداوند کتاب[تورات] را به حق نازل کرده است،و کسانی که درباره ی کتاب[خدا] با یکدیگر به اختلاف پرداختند، در ستیزه ای دور و درازند.»[45]آیه دیگری که در آن پیامد اخروی کتمان حقیقت آمده، آیه زیر است: کسانی که دلایل روشن و وسیله ی هدایتی را که نازل کرده ایم، بعد از آن که در کتاب برای مردم بیان ساختیم کتمان می کنند، خدا آن ها را لعنت کرده و همه لعن کنندگان نیز آن ها را لعن می کنند. مگر آنان که توبه و بازگشت کردند،(اعمال بد خود را با اعمال نیک) اصلاح نمودند و آن چه را کتمان کرده بودند آشکار ساختند، که من توبه آن ها را می پذیرم و من توّاب و رحیمم.»[46]در تفسیر آیه فوق چنین آمده است: شأن نزول آیه- بنا به نقل جلال الدّین سیوطی چنین است که چند نفر از مسلمانان، همچون معاذ بن جبل و سعد بن معاذ و خارجة بن زید، از دانشمندان یهود سؤالاتی پیرامون مطالبی از تورات که ارتباط با ظهور رسول خدا داشت کردند. آنان واقع مطلب را کتمان کرده و از توضیح خودداری کردند. آیه فوق درباره آن ها نازل شد و مسؤولیت کتمان حق را به ایشان گوش زد کرد. گرچه روی سخن در این آیه- طبق شأن نزول- به علمای یهود است، ولی این معنی هرگز مفهوم آیه را که یک حکم کلّی و عمومی در باره کتمان کنندگان حقّ بیان می کند، محدود نخواهد کرد...از این آیه به خوبی استفاده می شود که هم خدا و هم تمامی بندگان و فرشتگان او از این کار بیزارند، و به تعبیر دیگر، کتمان حق، عملی است که خشم همه طرفداران حق را بر می انگیزد؛ چه خیانتی از این بالاتر که دانشمندان، آیات خدا را که امانت های اوست به خاطر منافع شخصی خویش کتمان کنند و مردم را به گمراهی بکشانند. جمله(مِنْ بَعْدِ ما بَینَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکتابِ)، اشاره به این است که این گونه افراد، در واقع، زحمات پیامبران و فداکاری مردان خدا را در نشر آیات پروردگار با این عمل خود بر باد می دهند، و این گناهی است بزرگ و غیر قابل اغماض...بنابراین، معنی آیه چنین می شود: لعن و نفرین خدا و تمام لعن کنندگان برای همیشه و به طور دایم، متوجّه کسانی است که حقایق را کتمان می کنند، و این شدیدترین مجازاتی است که ممکن است برای انسانی تعیین گردد. کتمان حق، موضوعی است که از دیرزمان باعث حق کشی های فراوان در جوامع انسانی گردیده، و اثرات مرگبار آن تا امروز هم ادامه دارد....تهدید و مذمّتی که در آیه مورد بحث نسبت به کتمان کنندگان حق آمده، در قرآن منحصر به فرد است و چرا چنین نباشد؟ مگر نه این است که این عمل زشت می تواند امّت ها و نسل هایی را در گمراهی نگه دارد؟ همان گونه که اظهار حق می تواند مایه نجات امّت ها شود. انسان فطرتاً خواهان حق است و آنها که حق را کتمان می کنند، در واقع، جامعه انسانی را از سیر تکامل فطری باز می دارند. اگر به هنگام ظهور اسلام و بعد از آن، دانشمندان یهود و نصارا در مورد بشارت های عهدین افشاگری کامل کرده بودند و آن چه را در این زمینه خود می دانستند در اختیار سایر مردم می گذاردند، ممکن بود در مدّت کوتاهی هر سه ملّت زیر یک پرچم گرد آیند و از برکات این وحدت برخوردار شوند. کتمان حق مسلّماً منحصر به کتمان آیات خدا و نشانه های نبوّت نیست، بلکه اخفای هر چیزی که می تواند مردم را به واقعیتی برساند، در مفهوم وسیع این کلمه درج است. حتّی گاه، سکوت در جایی که باید سخن گفت و افشاگری کرد، مصداق کتمان حقّ می شود، و این در موردی است که مردم نیاز شدیدی به درک واقعیتی دارند و دانشمندان آگاه می توانند با بیان حقیقت، این نیاز مبرم را برطرف سازند.(47)

5.مبارزه با حرکت نفاق

عمّار بن یاسر از جمله کسانی است که در ایجاد بصیرت دینی کوشا بوده است. پیشوای آزادگان شنید که عمّار در کوشش برای هدایت مُغَیرَة بن شُعبَه است، پس به او فرمود: دَعهُ یَا عَمَّارُ! فَإِنَّهُ لَم یَأخُذ مِنَ الدِّینِ إلَّا مَا قَارَبَهُ مِنَ الدُّنْیَا، وَ عَلَی عَمْدٍ لَبَسَ عَلَی نَفْسِهِ، لِیَجْعَلَ الشُّبُهَاتِ عَاذِرًا لِسَقَطَاتِهِ»؛[48] «عمّار! او را واگذار؛ چه، او چیزی از دین برنگرفته، جز آن چه وی را به دنیا نزدیک کردن تواند، و به عمد خود را به شبهه ها درافکنده تا آن را عذری برای خطاهای خود گرداند. صحابی بزرگواری چون حضرت ابوذر از جمله کسانی است که با افشاگری و مبارزه با حرکت نفاق، به ایجاد بصیرت دینی پرداخته است. ابوذر بر در مسجد رسول خدا9در جمع مردم چنین گفت: محمّد(ص) وارث دانش آدم و برتری های پیامبران: است و علیّ بن ابی طالب وصیّ محمّد9و وارث علم اوست. ای امّت سرگردان پس از پیامبر خود! هان که اگر شما کسی را که خداوند پیش انداخته بود، مقدّم می داشتید و کسی که محمّد پس انداخته بود، عقب می داشتید و ولایت و وراثت را در اهل بیت پیامبرتانمی نهادید، بی گمان، [از همه ی نعمت ها از هر سوی بهره مند می شدید و] از بالای سر و از زیر پای خود می خوردید و دوست خدا نادار نمی شد و سهمی از واجبات خدا از میان نمی رفت و دو نفر در حکم خدا اختلاف نمی کردند، مگر آن که علم آن را از کتاب خدا و سنّت پیامبرش نزد اینان می یافتید. امّا کردید آن چه را که نباید می کردید، پس نتیجه ی کار خود و بدفرجامی کردار خود را بچشید؛ "و کسانی که ستم کرده اند، به زودی خواهند دانست که به کدام بازگشت گاه برخواهند گشت".[49]،[50]تفسیر المیزان درباره اثر نفاق در ایجاد اختلاف چنین آورده است: این اختلاف هایی که در اسلام پدید آمد، همه به منافقین منتهی می گردد؛ همان منافقینی که قرآن کریم خشن ترین و کوبنده ترین بیان را درباره ی آنان دارد و مکر و توطئه ی آنان را عظیم می شمارد...اگر خواننده عزیز بیاناتی را که قرآن کریم در سوره بقره و توبه و احزاب و منافقین و سایر سوره ها درباره منافقین دارد به دقّت مورد مطالعه قراردهد، لحنی عجیب خواهد دید.»[51]به عنوان نمونه، این آیه بر مطلب بالا دلالت دارد:﴿وَ مِمَّنْ حَوْلَکم مِّنَ الْأَعْرابِ مُنَافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفَاقِ لاتَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُم مَّرَّتَینِ ثُمَّ یرَدُّونَ إِلَی عَذَابٍ عَظِیمٍ﴾[52]منافقین پیوسته مترصّد فرصتی بوده اند تا جامعه ی مسلمین را نسبت به آینده بدبین سازند. نقش امید به آینده و اعتماد به وعده های الهی در حرکت یکپارچه ی اجتماع به سوی مقصد و هدفی واحد را نمی توان نادیده گرفت، و از طرفی، ناامیدی و در نتیجه سستی و رخوت سبب جداشدن اعضای جامعه از رهبر و از یکدیگر خواهد شد. چه بسا ملّت هایی که در سایه ی امید و اعتماد به رهبری توانستند عظیم ترین مشکلات را از سر راه خود بردارند و سرنوشتی افتخارآمیز رقم زنند و نمونه ی بارز آن، همان حرکت یکپارچه مردم و پیامبر و شکل گرفتن حکومت اسلامی در مدینه است. از آن جا که منافقان با پایدار ماندن چنین روحیّه ای در جامعه نمی توانستند به اهداف خود دست یابند، بنابراین، نهایت سعی خود را در تغییر افکار و روحیّات به کار بردند. آیه ی زیر که در جریان جنگ احزاب نازل شده است، شاهدی بر این مدّعاست: ﴿وَ إِذْ یقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً وَ إِذْ قالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ یا أَهْلَ یثْرِبَ لا مُقامَ لَکمْ فَارْجِعُوا وَ یسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِّنْهُمُ النَّبِی یقُولُونَ إِنَّ بُیوتَنا عَوْرَةٌ وَ مَا هِی بِعَوْرَةٍ إِنْ یرِیدُونَ إِلَّا فِراراً وَ لَوْ دُخِلَتْ عَلَیهِم مِّنْ أَقْطارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْها وَ مَا تَلَبَّثُوا بِها إِلَّا یسِیراً﴾[53]منافقان در حقیقت از گروه شیطان هستند که مردم را از راه خدا جدا ساخته، به سمت شیطان می خوانند. امام علی در این باره چنین فرموده اند: فهم لمةُ الشّیطان و حمةُ النیّران، اولئک حزب الشیّطان، ألا إنّ حزب الشیّطان هم الخاسرون»[54]اهل نفاق از درون تهی و خالی اند و علّت اساسی این صفت که سبب فریب و اختلاف شده، آلودگی های درونی است:شما بر پایه دین خدا برادرید؛ چیزی بین شما جدایی نیفکنده است، امّا آلودگی های درون و بدنیّتی هاست که [باعث شده] اکنون به هم دیگر کمک نمی کنید، خیرخواه نیستید، چیزی به هم نمی بخشید، و هم دیگر را دوست نمی دارید.[55]آنان فاقد قلب سلیم، زبان واحد و راه و خطّ فکری و اعتقادی واحدند. هر آن چه را بر زبان جاری می سازند، در دل فاقد آن هستند(56)

6.حقّ مداری و عدالت گستری

یکی از رسالت های رسولان الهی:، و به تبع ایشان، نخبگان سیاسی، در حکومت اسلامی، زمینه سازی برای برپایی حقّ و عدالت است:﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیّناتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکتابَ وَ الْمِیزانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾[57]حق مداری، از کوچک ترین اجتماعات- یعنی خانواده[58]-تا بزرگ ترین آنها- یعنی جامع- باعث جلوگیری از بروز اختلافات می شود. مطابق قرآن کریم، وقتی انسان قصد دارد میان دو یا چند فرد یا گروه حکمیّت کند، باید به عدالت حکم کند؛[59] چه، اگر چنین نکند، هوای نفس او را به انحراف خواهد کشاند:﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلَی أَنْفُسِکمْ أَوِ الْوَالِدَینِ وَ الْأَقْرَبِینَ إِنْ یکنْ غَنِیاً أَوْ فَقِیراً فَاللَّهُ أَوْلَی بِهِمَا فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوَی أَنْ تَعْدِلُوا وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً﴾[60]اگر عدالت برپا نشود، میان اقشار مختلف جامعه فاصله می افتد و از یک دیگر ناراضی می شوند و شکاف در میان ایشان به تدریج عمیق تر می شود. نمونه بارز این مسأله را در تاریخ صدر اسلام، در دوران خلافت عثمان می توان دید که چگونه نارضایتی و شکاف میان حکومت و ملّت شدت یافت و نخبگان سیاسی، خود آلوده تر از همه بودند. در ابعاد دیگر، نظیر قضاوت نیز همین دیدگاه وجود دارد. پس می توان چنین استنباط کرد که حق مداری است که مردم را در جامعه اسلامی روز به روز امیدوارتر می کند و فاصله و شکاف میان مردم را تنگ تر می سازد.

7.دین مداری

یکی از مؤثّرترین عوامل ثبات یک جامعه، محکم کردن اعتقادات، باورها و آموزه های دینی است. هرچه این ریسمان الهی محکم تر باشد، اعتماد بیشتر است. امام علی می فرمایند:اسلام و متانتش باید شما را از یاغی گری و یاوه گویی باز دارد و کلامتان یکی شود. بچسبید به دین خدا که جز آن از کسی پذیرفته نیست و [بچسبید] به کلمه اخلاص که سبب استواری دین است.[61]قرآن کریم نیز به صراحت لطف الهی را شامل اهل دین می داند و می فرماید:و اگر بخواهند تو را بفریبند،[یاری] خدا برای تو بس است. او بود که تو را با یاری خود و مؤمنان نیرومند گردانید. و میان دل هایشان اُلفت انداخت، که اگر آن چه در روی زمین است همه را خرج می کردی، نمی توانستی میان دل هایشان اُلفت برقرار کنی، ولی خدا بود که میان آنان اُلفت انداخت؛ چراکه او توانای حکیم است.[62]اگر دین داری نباشد، ملّت در همه ی عرصه های اجتماعی محکوم به شکست است. یکی از این عرصه ها جنگ با متجاوزان است که این امر آنان را گستاخ تر و بی شرم ترخواهد کرد. امام علی 7می فرمایند: خدا خیرتان دهد! نه دینی دارید که محور تجمّع شما شود و نه غیرتی که شما را برانگیزد. آن گاه صدای دشمن تان را می شنوید که وارد شهرهای شما شده، دست به غارت می زند. آیا شگفت نیست که معاویه، جفاکاران تبه کار را بی آن که پولی دهد یا کمکی برایشان بفرستد فرا می خواند و آنان هم پاسخ می دهند و سالی دو یا سه بار هر کجا که می خواهد، اعزامشان می کند، امّا من شما خردمندان و باقی مانده ی مردم را با کمک مالی و بخشش فرا می خوانم، ولی از من پراکنده می شوید، نافرمانی می کنید و بر ضدّ من اختلاف به راه می اندازید؟[63]عرصه دیگر، عرصه ی اعتقادات است که اگر دین، محور نباشد، خیر و برکت رخت برخواهد بست. امام علی در این باره چنین فرموده اند: بپرهیزید از دگرگونی در دین خدا که همراه جماعت بودن در حقّی که آن را خوش نمی انگارید، بهتر است از پراکنده شدن به خاطر باطلی که آن را دوست می دارید، و همانا خداوند سبحان به کسی به خاطر جدایی خیری نبخشید، نه از گذشتگان و نه از باقی ماندگان.»[64] براین اساس، دین مداری در هر جامعه ای، به ویژه مسلمانان - از آن جا که در قرآن کریم و سنّت پیامبر و روایات ائمّه اطهار: بسیار بدان سفارش شده است- نقش اساسی در وحدت امّت خواهد داشت.

8.آشتی دادن میان نخبگان سیاسی

الفت دادن میان دو یا چند نفر، کاری است که در دین و شرع مقدّس اسلام از اهمّیّت به سزایی برخوردار است. در روایتی از رسول خدا9در این باره چنین وارده شده است: پس از برپا ساختن واجبات دین، هیچ عملی شایسته تر از آشتی دادن میان مردم نیست؛ این که نیکو سخن برانی و آرزوی خیر داشته باشی.»[65]پیامبر رحمت این عمل نیک را مورد رحمت خدا دانسته و به آن سفارش کرده و تأکید فرموده اند:خداوند آن را که میان دو دوست از ما الفت ایجاد نماید، درود و رحمت فرستد. ای گروه مؤمنان! با یک دیگر انس بگیرید و نسبت به هم دیگر مهرورزی نمایید.[66] رییس مذهب تشیّع و بنیان گذار فقه جعفری- صادق آل محمّد- این عمل را صدقه ای مورد رضای خداوند دانسته است: آشتی دادن میان مردم، آن زمان که به فساد می گرایند و نزدیک کردن ایشان به یک دیگر هنگامی که از هم دیگر دور می شوند، صدقه ای است که خداوند آن را دوست می دارد. [67]از منظر قرآن کریم، از جمله عواملی که در راستای الفت، وحدت و همدلی بسیار کارساز است، آشتی دادن میان افراد است. خداوند در این باره چنین نازل فرموده است: ای پیامبر! از تو درباره ی غنایم جنگی می پُرسند. بگو: غنایم جنگی اختصاص به خدا و فرستاده [او] دارد. پس، از خدا پروا دارید و با یک دیگر سازش کنید و اگر ایمان دارید، از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.[68]طبق آیه فوق، پس از رعایت تقوای الهی، اصلاح ذات البین آمده است. این امر چنان مهم است که حتّی دروغ گفتن در جهت برقرار کردن آشتی، امری است پسندیده. امام صادق چنین فرمودند: کلام بر سه گونه است. صادق، کاذب و آشتی میان مردم. راوی گوید از ایشان پرسیدم: «قربانت گردم! اصلاح میان مردم چیست؟» ایشان در پاسخ فرمودند: از شخصی سخنی را می شنوی که اگر آن را [ بدون کم و کاست] به صاحب سخن بگویی ناراحت می شود، ولی تو این گونه می گویی: از فلان شخص شنیدم که درباره ی تو کارهای خیرت را باز می گفت و برخلاف آن چه شنیده ای سخن بر زبان می راند.»[69] در سخنی دیگر از ایشان چنین روایت شده است: سخن دروغ جز در دو مورد نکوهیده است؛ اوّل: دفع نمودن شرّ اهل ظلم؛ دوم: آشتی دادن میان افراد.»[70] علاوه بر این، نجوا (درگوشی صحبت نمودن در میان جمع) امری بسیار نکوهیده و زشت است، ولی در چند مورد اشکالی ندارد و یکی از آن ها اصلاح ذات البین است:در بسیاری از رازگویی های ایشان خیری نیست، مگر کسی که [بدین وسیله] به صدقه یا کار پسندیده یا سازشی میان مردم فرمان دهد و هرکس برای طلب خشنودی خدا چنین کند، به زودی او را پاداش بزرگی خواهیم داد. [71]اگر روحیّه اصلاح ذات البین در میان افراد یک جامعه وجود داشته باشد، بی شک آن جامعه در سلامت و امنیّت خواهد بود، ولی اگر این اصلاح صورت نپذیرد، به طریق اولی در بعد خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی هم اصلاحی صورت نمی پذیرد؛ اصلاح و تغییر نیز همیشه در گرو یک قاعده ی کلّی خواست و طلب است: در حقیقت، خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند. و چون خدا برای قومی آسیبی بخواهد، هیچ برگشتی برای آن نیست و غیر از او حمایت گری برای آنان نخواهد بود.(72)

9.صبر

صبر، میوه تلخی است که پایان خوشی دارد. امیر مؤمنان علی با آن که بیست و پنج سال برای حفظ اسلام صبر نمود،[73] در این باره چنین می فرماید:فَإِنْ أَتَاکمُ اللَّهُ بِعَافِیةٍ فَاقْبَلُوا وَ إِنِ ابْتُلِیتُمْ فَاصْبِرُوا فإِنّ ﴿الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ﴾[74].[75]به جرأت می توان گفت وحدت آفرین ترین امر عالم هستی(حفظ اسلام)، زاییده صبر حضرت علی است که با وجود این که حقّ ایشان غصب شد، صبر پیشه نمودند. ایشان در خطبه شقشقیّه که اسرار بیست و پنج سال خانه نشینی خود را در آن فاش نمودند، به این مطلب اشاره کرده، چنین فرمودند: و در اندیشه شدم که با دست بریده و بدون یاور [برای به دست آوردن حقّ غصب شده ام] پیکار نمایم، یا در برابر آن رویداد که پیران را فرتوت و جوانان را پیر می کند و مؤمن در آن همواره در سختی به سر می برد تا آن که خدایش را دیدار نماید، صبر پیشه سازم. به این نتیجه رسیدم که شکیبایی و صبر خردمندانه تر از مبارزه و پیکار است؛ پس در حالی که خار در چشم و استخوان در گلو داشتم صبر کردم و نظاره گر غارت میراث خود شدم...[76]بی شک، این صبر برای آن بود تا وحدت میان مسلمانان حفظ گردد. ابن ابی الحدید معتزلی به نقل از کلبی آورده است که حضرت علی7قبل از آن که به سوی بصره حرکت کنند، چنین فرمودند: دیدم صبر از تفرّق کلمه ی مسلمین و ریختن خونشان بهتر است؛ مردم تازه مسلمانند و کوچک ترین سستی می تواند دین را مانند مشکی که به آسانی تکان داده می شود، وارونه نماید.[77]با این عمل، حضرت7در حقیقت از حقّ خود به خاطر مصالح عالیه ی اسلام و مسلمین گذشتند. ایشان در ذی الحجّه ی سال 23 هجری پس از قتل عمر و بعد از پایان پذیرفتن جریان شورای شش نفره باز هم صبر کردند و از حقّ خود گذشتند. امام علی7پس از این که شورای خلافت تصمیم گرفت با عثمان بیعت کنند، چنین فرمودند:شما می دانید که من سزاوارترین شخص برای خلافت هستم. به خدا قسم[به آن چه کردید] گردن می نهم تا وقتی که امور مسلمانان به سامان باشد و در آن جز بر من ستم نشود[و من این ستم را تحمّل می کنم] تا پاداش و فضل آن را بجویم و از زر و زیور دنیا که شما در تصاحب آن به رقابت افتاده اید، دوری می کنم.[78]اگر صبر ایشان در صدر اسلام نبود، مرتدّین روز به روز قدرت بیشتری می گرفتند و چنان عمل می کردند که نه هیچ اسمی و نه هیچ گونه رسمی از دین باقی نماند. امام در این باره چنین می فرمایند: امّا بعد، خداوند سبحان محمّد9را فرستاد که برای جهانیان بیم دهنده و بر پیامبران گواه باشد. چون رسول خدا9درگذشت مسلمانان پس از او درباره ی خلافت به نزاع پرداختند. به خدا سوگند، هرگز تصوّر نمی کردم که عرب پس از درگذشت پیامبر9خلافت را از خاندان او برگرداند، یا پس از پیامبر آن را از من دور کند. مرا به درد و فریاد نیاورد مگر شتافتن مردم به سوی فلان، برای بیعت کردن با او. من مدّتی دست از بیعت کشیدم، تا آن که دیدم گروهی از مردم از اسلام برگشتند و مردم را به نابود کردن دین محمّد فرا می خوانند. پس ترسیدم که اگر اسلام و مسلمانان را یاری نکنم رخنه ای در دین یا ویرانی در آن خواهم دید، که مصیبت آن بزرگ تر از محروم شدن از حکومت بر شماست؛ حکومتی که متاع چندروزه ی دنیاست و همچون سرابی دست خوش زوال خواهد شد، یا مانند ابر از هم خواهد پاشید. پس در میان آن آشوب و بلوا قیام کردم تا آن که باطل نابود شد و از بین رفت و دین استوار و پابرجا گردید.(79)

10.جلوگیری از سوء استفاده فرصت طلبان

نخبگان سیاسی نباید به فرصت طلبان، اجازه سوء استفاده دهند. از این نمونه، عکس العمل امام علی در برابر اقدام ابوسفیان بن حرب بن امیّه پس از کودتای سقیفه است، که به منظور یاری امیرمؤمنان حضرت علی برای در دست گرفتن حکومت به نزد او آمد. شیخ مفید می نویسد:ابوسفیان در حالی که علی7و عبّاس نگران کار پیامبر بودند به در خانه رسول خدا آمد و بانگ زد: ای بنی هاشم! مردمان در کار شما طمع نبندند، به خصوص تمیم بن مرّه یا عدی. پس امارت نیست مگر در میان شما و به سوی شما و هیچ کس جز ابوالحسن علی شایسته امارت نیست. پس با صدای بلند گفت: ای بنی عبدمناف! آیا می پذیرید که ابوفصیل بر شما حکومت کند؟ هش دارید که به خداوند سوگند، اگر بخواهید این شهر را از سواره و پیاده برایشان پر می کنم. علی به بانگی بلند به او پاسخ داد و گفت: ای ابوسفیان! برگرد که تو در این سخنان خداوند را در نظر نمی گیری و برای خداوند به چنین کاری اقدام نکردی. تو پیوسته در کار اسلام و مسلمانان حیله اندیشی کرده ای، ما اکنون به انجام کارهای رسول خدا مشغولیم.»[80]در نهج البلاغه چنین آمده است: ای مردم! از گرداب های بلا با کشتی های نجات بیرون شوید و به تبار خویش منازید، و از راه بزرگی فروختن به یک سو روید، که هرکس با یاوری برخاست، روی رستگاری بیند، وگرنه گردن نهد و آسوده نشیند که- خلافت بدین سان همچون- آبی بدمزه و نادلپذیر است، و لقمه ای گلوگیر؛ و آن که میوه را نارسیده چیند، همچون کشاورزی است که زمین دیگری را برای کشت گزیند.(81)

11.مبارزه با دنیاطلبی

دنیا در معنای مذموم و نکوهیده ی آن، دل بستگی های پست و نفسانی آدمی است و نه زندگی این جهانی و عالم بیرونی که نشانه ی حق و آیات الهی است. بنابراین، اطلاق دنیای مذموم، به نفس عالم خلقت که با تعابیر «جهان طبیعت»، «جهان مادّی» و امثال این ها از آن یاد می شود، نادرست و غیر دینی است، و بالطّبع، انتساب پلیدی و زشتی و کژی و بیهودگی به جهان، نوعی کفر به خداوند و خلقت او به شمار می رود.[82] از عواملی که باعث ادبار مردم نسبت به نخبگان سیاسی می شود، دل بستگی ایشان به دنیای مذموم است. امام علی7در نامه ای خطاب به عثمان بن حنیف، کارگزار خود چنین می نگارند: فَاتَّقِ اللَّهَ یا ابْنَ حُنَیفٍ وَ لْتَکفُفْ أَقْرَاصُک لِیکونَ مِنَ النَّارِ خَلَاصُک.»[83]اگر کسی به آن چه نزد خود دارد اکتفا و بسنده کند، از آتش دوزخ رهایی خواهد یافت.در یک روایت از امام علی7آمده است:خُلُوُّ الْقَلْبِ مِنَ التَّقْوَی یمْلَؤُهُ مِنْ فِتَنِ الدُّنْیا.»[84]امیرمؤمنان علی7هم چنین می فرماید: أَلَا حُرٌّ یَدَعُ هذِهِ اللُّمَاظَة لِأّهْلِهَا؟ إِنَّهُ لَیْسَ لِأَنْفُسِکُمْ ثَمَنٌ إِلَّا الْجَنَّة، فَلَا تَبِیعُوهَا إِلَّا بِهَا»؛[85] «آیا آزاده ای نیست که این خرده طعام مانده در کام (دنیا) را بیفکند و برای آنان که درخورش هستند نهد؟ جان های شما را بهایی نیست جز بهشت جاودان، پس مفروشیدش جز بدان.»

پی نوشت ها

 [1]- نحل/ 89.

[2]- نساء/ 59.

[3]- نهج البلاغه، نامه ی53.

[4]- دلشاد تهرانی، مصطفی، سیره ی نبوی، ص 43؛ نقل از: المحمودی، محمّدباقر، نهج السّعادة، ج 5، صص 199-200.

[5]- انعام/ 38.

[6]- نساء/ 82.

[7]- محمّدی ری شهری، محمّد، دانش نامه  امیرالمؤمنین، ج 4، ص 301؛ نقل از: سیّد رضّی، پیشین، خطبه ی 18.

[8]- نحل/ 64.

[9]- نهج البلاغه، خطبه ی 156.

[10]- آل عمران/ 103.

[11]- نمل/ 76.

[12]- نساء/ 61 -60.

[13]- معادیخواه، عبدالمجید، فرهنگ آفتاب، فرهنگ تفصیلی مفاهیم نهج البلاغه، ج 3، ص 1458.

[14]- نهج البلاغه، خطبه ی 147.

[15]- ابن فهد الحلّی، احمد، عدّة الدّاعی و نجاح السّاعی، ص 268.

[16]- نساء/59.

[17]- نجم/2- 5.

[18]- نساء/65.

[19]- نهج البلاغه، خطبه ی 192.

[20]- همان، خطبه ی 146.

[21]- همان، خطبه ی 216.

[22]- انفال/46.

[23]- نهج البلاغه، خطبه ی 231.

[24]- همان، خطبه ی 96.

[25]- بقره/256.

[26]- محمّدی ری شهری، محمّد، میزان الحکمة، ترجمه: شیخی، حمیدرضا، ج3، ش 3680، ص 1130.

[27]- همان، ش 3677.

[28]- صافی گلپایگانی، لطف الله، أمان الأمة من الإختلاف، ص 169؛ المتّقی الهندی،کنزل العمّال، ج12، ص 102.

[29]-کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 446.

[30]- محمّدی ری شهری، پیشین، ترجمه: مهریزی، مهدی، ج 4، ص 65.

[31]- مفید، محمّد بن محمّد بن النّعمان، الأمالی، ج 1، ص 14.

[32]- الصّدوق، محمّد بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص567.

[33]- محمّدی ری شهری، محمّد، پیشین، ترجمه: محدّثی، جواد، ج 7، ص 73.

[34]- نهج البلاغه، خطبه ی 239.

[35]- ابن ابی الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، خطبه ی 3.

[36]- محمّدی ری شهری، محمّد، دانش نامهی امیرالمؤمنین، ترجمه ی مهریزی، مهدی، ج4، صص287-286.

[37]- همان، ج 3، ص 76.

[38]- اعراف/157.

[39]- سبا/28؛ آل عمران/19.

[40]- أحزاب/40.

[41]- آل عمران /21.

[42]- مائده/63.

[43]- مائده/ 78-79.

[44]-آل عمران/ 187.

[45]- بقره/ 176- 175.

[46]- بقره/ 159-160.

[47]- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، صص 547-549.

[48]- نهج البلاغه، حکمت405.

[49]- شعراء/ 227.

[50]- دلشاد تهرانی، مصطفی، میراث ربوده، ص 28؛ نقل از: تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، ج 2، ص171.

[51]- طباطبایی، سیّدمحمّدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 58.

[52]- «و برخی از بادیه نشینانی که پیرامون شما هستند..» [توبه/101].

[53]- «و هنگامی که منافقان و کسانی که در دل هایشان بیماری است...» [أحزاب/ 12- 14].

[54]-[محمّدی ری شهری، محمّد، میزان الحکمة، ترجمه: شیخی، حمیدرضا، ص 1132، ش 3687].

[55]- محمّدی ری شهری، محمّد، دانش نامه ی امیرالمؤمنین7، ترجمه: سلطانی، محمّدعلی، ج 10، ص 245.

[56]- «و می گویند: به خدا و پیامبر [او] گرویدیم و اطاعت کردیم...بلکه خودشان ستم کارند.» [نور/ 50-47].

[57]- حدید/ 25.

[58]- نساء/ 35.

[59]- نساء/ 58.

[60]- نساء/ 135.

[61]- محمّدی ری شهری، محمّد، دانش نامه ی امیرالمؤمنین، ترجمه: مهریزی، مهدی، ج 4، ص 287.

[62]- انفال/ 62-63.

[63]- محمّدی ری شهری، محمّد، پیشین، ترجمه: محدّثی، جواد، ج 7، ص 99.

[64]- همان، ترجمه: مهریزی، مهدی، ج 4، ص 287.

[65]- الطّوسی، محمّد بن الحسن، الأمالی، ص 522.

[66]- الحرّ العاملی، محمّد بن الحسن، وسائل الشّیعه الی تحصیل مسائل الشّریعه، ج 12، ص 216.

[67]- پیشین، ج 18، ص 439.

[68]- انفال/ 1.

[69]- الحر العاملی، محمّد بن الحسن، پیشین، ج 12، ص 254.

[70]- الشّعیری، محمّد بن محمّد، جامع الأخبار، ص 148.

[71]- نساء/ 114.

[72]- رعد/ 11.

[73]- «پس اگر خدا به شما عافیت بخشید بپذیرید، و اگر به گرفتاری مبتلا شدید شکیبایی ورزید که عاقبت از آنِ پرهیزگاران است.» [نهج البلاغه، ترجمه: شیروانی، علی، خطبه ی 3].

[74]- قصص / 83.

[75]- نهج البلاغه، ترجمه: شیروانی، علی، خطبه ی 98.

[76]- نهج البلاغه، پیشین، خطبه 3.

[77]- برقی، محمّد، «وحدت در کلام و سیره ی امیرمؤمنان حضرت علی»، مجموعه مقالات کنفرانس بین المللی وحدت و امنیّت ملّی از دیدگاه امام علی 7، ج 2، ص 48.

[78]- نهج البلاغه، خطبه ی 74.

[79]- همان، نامه ی 62.

[80]- ر.ک: مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد.

[81]- نهج البلاغه، خطبه 5.

[82]- دلشاد تهرانی، مصطفی، دولت آفتاب؛ اندیشه ی سیاسی و سیره ی حکومتی علی7، ص 155.

[83]- «پسر حنیف! از خدا پروا کن و به قرص های نان خود اکتفا کن، تا سبب رهایی تو از آتش دوزخ شود.» [سید رضی، ابوالحسن محمّد بن الحسین، نهج البلاغه، ترجمه: شیروانی، علی، نامه 45].

[84]- «خالی بودن قلب از پرهیزگاری آن را از فتنه های دنیا پر می کند.»[آمدی،عبدالواحد التّمیمی،غرر الحکم و درر الکلم، ص 67].

[85]- نهج البلاغه، حکمت456.