پرسش و پاسخهای قرآنی

سوره فاتحه

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ [1]

 سؤال 1: به چه دلیل «الرَّحْمنِ» بر «الرَّحِیمِ» مقدم شده است با اینکه بنا به قول زجاج و دیگران در توصیف رحمت بلیغ تر از آن می باشد و عادت عرب آن است که در صفات مدح از پایین تر شروع و به بالاتر ختم می کنند، مثلا می گویند: «فلان عالم نحریر»[2]

جواب: اوّلا: جوهری و دیگران گفته اند: رحمن و رحیم به یک معنا هستند مثل ندمان و ندیم، پس در تقدیم و تأخیر هر کدام از آنها مانعی وجود ندارد.

ثانیا: بر فرض بلیغ تر بودن وصف رحمن از رحیم دلیل تقدیم آن این است که لفظ اللّه اسم مخصوص پروردگار است و برای هیچ کس دیگر خواه به صورت افراد و خواه بصورت اضافه اطلاق نمی گردد و لذا از همه مقدم گردید و رحیم چون اختصاص به پروردگار ندارد و چه بصورت افراد و چه بصورت اضافه بر غیر خدا نیز اطلاق می گردد در آخر ذکر گردید ولی رحمن چون وصفی است که بصورت افراد مختص به پروردگار است ولی در صورت اضافه اختصاصی به خداوند ندارد در وسط ذکر گردیده است.

إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعِینُ [3]

  سؤال 2: به چه دلیل «عبادت» بر «استعانت» مقدم شده است در حالی که باید ابتدا از خداوند استعانت نمود و سپس به عبادت او پرداخت و کسی که خداوند او را یاری کند می تواند عبادت کند.

 جواب: اولا: واو نشانه ترتیب نیست.

ثانیا: مراد از عبادت توحید است و معلوم است که توحید مقدم بر عبادات دیگر می باشد و تا انسان موحد نباشد طلب یاری بر عبادت نمی کند.

اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ [4]

 سؤال 3: منظور از «صراط مستقیم» بر طبق روایت اسلام و یا قرآن و یا راه رسیدن به بهشت است و مؤمنان به این ها هدایت شده اند و طلب هدایت مجدّد تحصیل حاصل است، پس چرا هدایت را طلب می کنند؟

جواب: این آیه شریفه ممکن است دارای دو معنی باشد.

1- طلب هدایت طلب ثبات قدم و استمرار سلوک صراط مستقیم می باشد تا مبادا هدایت شدگان به عاقبت بد و انحراف گرفتار شوند. چنانکه عرب به کسی که ایستاده می گوید «قف حتی آتیک»[5] یعنی همچنان توقف کن.

2- طلب زیادی هدایت باشد، چنانکه خداوند می فرماید: «وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدی»[6] و همچنین می فرماید «وَ یزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدی»[7] غَیرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ [8]

 سؤال 4: چرا ضالین با «لا» همراه آمده است در حالی که کلمه «غیر»که قبل از «مغضوب» آمده است در ادای مقصود کافی است؟

جواب: کلمه غیر دلالت بر نفی دارد و لا آن نفی را مؤکد می سازد. پس لا برای تأکید آن نفی است که کلمه غیر بر آن دلالت می نماید.[9]

پرسش و پاسخهای قرآنی، ص: 19

[1] . سوره حمد آیه 1: به نام خداوند رحمن و رحیم.

[2] . فلان شخص عالمى زبردست است.

[3] . سوره حمد، آیه 5: فقط تو را مى‏پرستیم و فقط از تو استعانت مى‏جوییم.

[4] . سوره حمد، آیه 6: خدایا، ما را براه مستقیم هدایت فرما.

[5] . بایست تا بیایم.

[6] . سوره محمّد، آیه 17: بر هدایت کسانى که هدایت شده‏اند مى‏افزاید.

[7] . سوره مریم، آیه 76: و خداوند بر هدایت کسانى که هدایت شده‏اند مى‏افزاید.

[8] . سوره حمد، آیه 7: نه راه غضب‏شدگان و نه راه گمراهان.

[9] زین‏الدین رازى، محمد بن ابى‏بکر، پرسش و پاسخهاى قرآنى، 1جلد، نور گستر - ایران - قم، چاپ: 1، 1380 ه.ش.