پاسخی مناسب به جناب وزیر

از دیرباز ایرانیان مسلمان، حضور علی بن موسی الرضا علیه السلام در این سرزمین را مغتنم شمرده و با ابراز محبت و خاکساری به آن آستان، وفاداری و ارادتشان را به ساحت پاک اهل بیت علیهم السلام نمایش می‌دهند.

وزیر باکفایت

در قرن چهارم هجری، حکومت بویهیان شاهد وزیر باکفایتی در دستگاه حکومتی بود به نام صاحب بن عبّاد. او از سر ارادت به آستان علی بن موسی الرضا علیهماالسلام دو قصیده در وصف آن امام همام و ارادت به ایشان سرود که اقدام ستودنی دانشمند نامی آن عصر، شیخ صدوق، را به دنبال داشت.

کتاب عیون أخبار الرضا با ویژگی جامعیت یک اثر علمی پیرامون شخصیت امام رضا علیه السلام از جمله آثاری است که از نگاه اندیشمندان پوشیده نماند. این کتاب به عنوان یکی از منابع کلامی شیعه مورد استناد علما قرار گرفت.

شاید برای دوران ما باورش دشوار باشد، اما حقیقت دارد که آن زمان به دلیل حضور زمامداران بافضل و کمال و اندیشمندان فعال، مملو از رونق معرفت و علم بود. در ایران که سلطنت دیالمه از جمله آل بویه را تجربه می‌کرد بسیاری از امیران و وزیران، اهل شعر و کتابت بودند. دربار، محل اشتغال وزیران و نویسندگان و کارگزارانی چون صاحب بن عباد بود که در روزگارشان شهرهای قم، ری، نیشابور و اصفهان از مراکز مهم علمی فرهنگی ایران به شمار می‌رفت و جماعت بسیاری از علما در این مراکز به سر می‌بردند.[1]
صاحب بن عباد در ایام صدارتش ضمن رسیدگی به وضع علما و فقهای ساکن ری، مبالغی را صرف امورات علمی می‌کرد. او توانست در ری، کتابخانه عظیمی با دویست و شش هزار کتاب تأسیس کند؛ کتابخانه‌ای که فهرست کتاب‌های آن به ده جلد می‌ رسید و منبعی مورد وثوق برای علمای آن دوره از جمله شیخ صدوق بود.[2]

عالم جلیل القدر

محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، مشهور به شیخ صدوق از فقهای بزرگ شیعه و از چهره‌های مهم عصر خود بود.[3] او آثار فراوانی از خود به یادگار گذاشت اما متأسفانه تعداد کمی از آن‌ها از مسیر تاریخ گذشت و به دست ما رسید.
شیخ طوسی آثار صدوق را بالغ بر 300 عنوان دانسته است.[4] اسامی کتب شیخ صدوق در کتاب‌های رجالی و غیر رجالی بیان شده است. فهرست آثار او بیانگر تنوع موضوعی آثار اوست تا جایی که در فقه، اخلاق، عقاید و کلام، تاریخ و تفسیر می‌توان آثاری از او نام برد.
علاوه بر اینکه آثار شیخ صدوق از جهت موضوع، تنوع داشت، در عصر خود کاربردی نیز بود. بسیاری از نوشته‌های صدوق در پاسخ به درخواست علما تألیف شده است که حکایت از مرجعیت علمی او در میان علما دارد. ضمن اینکه این ارتباط‌ها از تعامل خوب اندیشمندان با عالمان هم‌عصر خود پرده برمی‌داشت.[5]

هدیه‌ای به وزیر

وزیر اندیشمند حکومت بویهی، صاحب بن عباد، دو قصیده در وصف امام رضا علیه السلام و ابراز ارادت به آن جناب سرود. وقتی این دو شعر به دست شیخ صدوق رسید، جناب شیخ، آن اشعار را پسندید و در پاسخ به محبت جناب وزیر، کتابی نوشت و به کتابخانه عظیم او تقدیم نمود. او نام هدیه خود را عیون أخبار الرضا علیه السلام گذاشت.
شیخ صدوق این دو قصیده را در مقدمه کتاب خود، آورده است. آغاز قصیده اول این ابیات است:
یا سائـراً زائـــــراً إلی طـــوس           مشهد طهر وأرض تقدیس[6]
أبلغ سلامی الرضا وحُطّ علی             أکرم رمس لخیر مرمــوس[7]
و قصیده دوم با ابیات زیر شروع می‌شود:
یا زائراً قـد نهضــا          مبتدراً قـــد رکضــا[8]
وقد مضـی کأنــه           البـرق إذا ما أو مضا[9]
أبلغ سلامی زاکیا           بطوس مولای الرضا[10]

شیخ طوسی آثار صدوق را بالغ بر 300 عنوان دانسته است.
اسامی کتب شیخ صدوق در کتاب‌های رجالی و غیر رجالی بیان شده است. فهرست آثار او بیانگر تنوع موضوعی آثار اوست تا جایی که در فقه، اخلاق، عقاید و کلام، تاریخ و تفسیر می‌توان آثاری از او نام برد.

علاوه بر اینکه آثار شیخ صدوق از جهت موضوع، تنوع داشت، در عصر خود کاربردی نیز بود. بسیاری از نوشته‌های صدوق در پاسخ به درخواست علما تألیف شده است که حکایت از مرجعیت علمی او در میان علما دارد. ضمن اینکه این ارتباط‌ها از تعامل خوب اندیشمندان با عالمان هم‌عصر خود پرده برمی‌داشت.

شیخ صدوق در این کتاب که در قالب 69 باب ارائه شده، مطالبی تاریخی ـ کلامی با محوریت امام هشتم بیان کرده است. از این رو آن را «چشمه های روایات رضوی» نامیده است.
کتاب عیون أخبار الرضا با ویژگی جامعیت یک اثر علمی پیرامون شخصیت امام رضا علیه السلام از جمله آثاری است که از نگاه اندیشمندان پوشیده نماند. این کتاب به عنوان یکی از منابع کلامی شیعه مورد استناد علما قرار گرفت.[11]
با اینکه شیخ صدوق این کتاب را در پاسخ به صاحب بن عباد، وزیر بافضیلت بویهی، نوشت و به کتابخانه او هدیه نمود، اما دوامی طولانی یافت.
این کتاب در میان عالمان پس از شیخ صدوق صاحب جایگاه ویژه‌ای شد؛ تا جایی که بسیاری از گره‌های کلامی و تاریخی از میان اخبار این کتاب پاسخ داده شد.
کلام آخر
با اینکه ارادت ایرانیان به آستان علی بن موسی الرضا علیه السلام قدمتی دیرینه دارد؛ اما به نظر می‌رسد گام‌های پیشینیان در خدمتگزاری به آن جناب، سطحی و گذرا نبوده، بلکه قوتی دو چندان داشته است؛ به گونه‌ای که روشنای آن نه تنها در زمان خودشان، بلکه با گذر از دالان تاریخ، عصر ما را نیز منور نموده است.
پی نوشت ها:
[1] . فقیه ری، تهران: نشر اطلاعات، ۱۳۷۷، ص 30
[2]  . محدث صادق، تهران: نشر همشهری، ۱۳۸۹، ص65
[3] . رجال النجاشی، ص389
[4] . فهرست کتب الشیعة وأصولهم وأسماء المصنفین وأصحاب الأصول، ص 443
[5] . محدث صادق ، ص ۹۷-۹۸
[6]  . اى که به زیارت طوس ـ محلّ پاک و سرزمین قداست ـ رهسپارى
[7]  . سلام مرا به حضرت رضا علیه السّلام برسان و نزد بهترین قبر که صاحب آن بهترین به خاک سپردگان است فرود آى.
[8] . اى زائرى که برخاستى و با عجله مى‏دوى‏
[9] . و همچون برق در حرکتى.
[10] . در طوس سلام خالصانه مرا به مولایم حضرت رضا علیه السّلام برسان.
[11] . نگاه کنید: کشف الغمة فی معرفة الأئمة (علیهم السلام)، ج3، ص389؛ الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم ، ج2، ص110