فلسفه تشریع نماز در اسلام

گاهی آدمی برای مدتی، رازی را در دل خود نگاه می دارد تا زمانی که محرم رازی بیابد و حرف دل خود را با او بازگوید، عقده دل را خالی و خود را سبک کند که اگر این فرصت دست ندهد، گاه آثار ناخوشایندی را بر روح و روان فرد بر جای می گذارد. نماز یکی از مؤثرترین و بهترین راه های در امان ماندن از هر گونه امراض روحی است.

از دیدگاه قرآن، فلسفه اقامه نماز، یاد خداست «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْری» یاد خدا آرامش دهنده قلب هاست (أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ) و آرامش نعمتی است که همه در جست و جوی آنند. بشر به طور طبیعی در طول زندگی اش در این جهان، با نگرانی ها و اضطراب های بسیاری روبه رو بوده و همواره برای برطرف کردن آنها کوشیده است. تشکیل خانواده، قبیله، دولت و دیگر سازمان های اجتماعی همچنین ظهور دین، مذهب، هنر، آداب و رسوم و حتی گاه جنگ ها، در حقیقت برای دست یابی بشر به آرامش در زندگی بوده است. اندیشه های بشری و مکتب ها و آیین های گوناگون با هدف رسیدن به آرامش پدید آمده اند که در این میان، ادیان ابراهیمی و آیین های بومی نیز وصول به آرامش روح و روان را یکی از مهم ترین اهداف پیدایش خویش می دانند. سفارش های اخلاقی زرتشت در قالب تصویر نزاع پی در پی خیر و شر، برای رسیدن به آرامش و بهروزی انسان و رهایی از رنج و زیان و ناخوشی قابل تفسیر است. کوشش نور برای رهایی از سرزمین ناری، در اندیشه مانی نیز در همین جهت قابل فهم است. تلاش برای رسیدن به آرامش و آسایش از دردهای جسمی و روانی بشر، مورد توجه بسیاری از آیین های بومی هند بوده است. آرامش، در فلسفه بودا به حالت متمرکز و یک دل و آرام و نیالوده جان تفسیر شده و«نیروانا» برترین و واپسین راه رهایی از چرخه تسلسل وار تولد دوباره و بیماری و مرگ بوده و رهایی و وارستگی از هر رنج و عذاب است. از دیدگاه اسلام، آنچه موجب آرامش است، یاد خداست و خواسته خداوند از بشر مبنی بر اقامه نماز، یاد او را زنده می دارد.

نماز و یاد خدا، مایه آرامش.

نماز، مظهر پرستش؛ پرستش میوه فطرت

پرستش، امر فطری در انسان ها و پاسخی است درمان بخش به نیاز و خواست بشر؛ چراکه میان دستگاه تکوین و تشریع با آفرینش جهان و انسان، هماهنگی ویژه ای وجود دارد و این عشق و نیاز ازلی و ابدی است. پلوتارک، مورخ نام آور می نویسد:

شما اگر به صفحه گیتی نظری بیفکنید، بسیاری از اماکن را خواهید یافت که در آنجا نه آبادانی وجود دارد و نه سیاحت، نه سیاست و نه علم، نه صنعت و حرفه و نه دولت، ولی جایی را نمی توان یافت که در آن خدا(پرستش و نیایش) نباشد.

نماز که شاخه پر بار عشق به خدا و پرستش اوست، آهنگ موزونی است که روح را به تعالی می طلبد. اصل این درخت سبز یعنی نیایش، با قلب بشر و سرنوشت آدمی پیوند دارد و گستره آن از فراخنای جهان هستی، پردامنه تر و از تاریخ، باستانی تر است. هیچ انسانی از فطرت خود جدا نیست، ساموئیل کینگ، جامعه شناس معروف اروپا می گوید:

اساسا در جهان، طایفه و جامعه ای بدون نیایش و معتقدات و آداب و رسوم وجود ندارد. ما نتوانستیم از لابلای اوراق تاریخ، لوحه ها، کتیبه ها و بقایای آثار تاریخی، بشر را از قید مذهب و نیایش و پرستش آزاد ببینیم.

امروزه فطری بودن پرستش و خداجویی به تأیید جامعه شناسان، فیلسوفان و روان شناسان رسیده است، برای نمونه دکتر الکسیس کارل می گوید: «احساس عرفانی(خداگرایی و پرستش)، جنبشی است که از اعماق فطرت ما سرچشمه گرفته است و یک غریزه اصلی است.» ویونگ، پروفسور روان شناس می گوید:

طبیعت آدمی به گونه ای خلقت یافته است که نسبت به (پرستش) خدا به طور ناخودآگاه در خود، احساس عطش و عشق می کند، ازاین رو اگر به صراط مستقیم توحید هدایت نشود، در برابر معبودهای کاذب سر تعظیم فرود می آورد تا آن عطش درونی خود را پاسخگو باشد. و نماز که مظهر پرستش است، به این آهنگ درونی پاسخ می دهد و عطش را فرو می نشاند.

برپایی نماز، نشانه بندگی و توافق با فطرت.

چرا نماز بخوانیم؟

خدا چه نیازی به نماز ما دارد؟ آیا آموزگار احتیاجی به درس خواندن دانش آموز دارد که او را به فراگیری دانش تشویق می کند و گاهی نیز به اجبار و تهدید او را به این امر وامی دارد؟ در حالی که، درس خواندن یا نخواندن دانش آموز سود و زیانی برای معلم ندارد. همین مسئله در مورد ستایش خداوند، اول معلم انسان ها صادق است. به مصداق آیه شریفه: «بخوان به نام پروردگارت، پروردگاری که به انسان آنچه نمی دانست، یاد داد.» قرآن، آدمی را به نماز دستور می دهد؛ چراکه نزد خدا بهترین راه رسیدن به کمال و سعادت است. امام صادق علیه السلام می فرماید: «در نزد خدا نماز مقاماتی هست که بدون نیایش و نماز (دعا) کسی به آن کمالات نمی رسد.» نماز، شکر نعمت منعم است. نماز انسان، پاسخ به ندای درون خود اوست.

نماز، پاسخ به ندای درون و دست یابی به قله کمال و سعادت.

فلسفه نماز، از دیدگاه ائمه معصوم علیهم السلام

امامان معصوم علیهم السلام برای هر یک از احکام، فلسفه ای هماهنگ با فهم و ادراک مردم عصر خود بیان کرده اند که ما برای نمونه، به بعضی از آنها اشاره می کنیم. امام علی علیه السلام می فرماید:

خداوند نماز را برای پاک ساختن (روح) از تکبر قرار داد... با نماز به خدا نزدیک می شوید، نماز گناهان را مانند ریختن برگ درختان می ریزد و انسان را آزاد می سازد، همانند رهاکردن بند(از گردن چهارپایان).

و همسر آن رادمرد تاریخ، فاطمه زهرا علیهاالسلام در خطبه معروف خود می فرماید: «خدای تعالی نماز را واجب فرمود تا انسان از کبر و خودبینی پاکیزه شود.»

امام رضا علیه السلام هم می فرماید: نماز سبب می شود بنده پیوسته به یاد خدا باشد و او را فراموش نکند.

(و این تأئید همان کلام خداست که فرمود: أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْری؛ نماز را بپا دارید تا همیشه به یاد من باشید) طاغی و یاغی نباشد و با خشوع و تذلل و رغبت، خواستار فزونی بهر خود در دین و دنیا باشد و همین نماز گزاردن، بازدارنده انسان از گناهان است و او را از فسادهای گوناگون دور می کند. سجده بر خاک، غرور و طغیان و خودخواهی را دور می سازد.

1.پاکسازی روح و روان در پرتو نماز؛

2.نماز، نشانه تواضع و دوری از تکبر؛

3.نماز، یاد خدا.

آثار روانی نماز

گاهی آدمی برای مدتی، رازی را در دل خود نگاه می دارد تا زمانی که محرم رازی بیابد و حرف دل خود را با او بازگوید، عقده دل را خالی و خود را سبک کند که اگر این فرصت دست ندهد، گاه آثار ناخوشایندی را بر روح و روان فرد بر جای می گذارد.

نماز یکی از مؤثرترین و بهترین راه های در امان ماندن از هر گونه امراض روحی است.دستور قرآن کریم به مسلمانان برای رهایی از گرفتاری ها و مشکلات، پناه بردن به دامان قدسی نماز است، آنجا که می فرماید: «از صبر و نماز کمک بگیرید.» امام علی علیه السلام با وجود مشکلات فراوان، نماز خود را به جا می آورد و این شیوه امام الگوی رهایی از دشواری ها شد. ابن سینا، فیلسوف معروف شرق گفته است: «من هر وقت مشکلی علمی داشتم که قابل حل نبود، به مسجد جامع شهر می رفتم، وضو می گرفتم و نماز می خواندم و از خدا مدد می خواستم، مشکلم حل می شد».

بهترین راه تقویت روح، نماز است. روان شناسان شفای دردها و درمان بیماری های بیماران خود را راز و نیاز با خدا و پرستش او می دانند از جمله، پروفسور ویلیام جیمز می گوید:

درباره شفایافتن بیمار به وسیله دعا و نماز باید گفت: چنان که حقایق و واقعیت های پزشکی را بپذیریم، پزشکانی چند اظهار داشته اند که در بسیار از موارد، دعا در بهبودی حال بیمار مؤثر بوده است.

و نیز دیل کارنگی می گوید:

گاهی از مواقع درد ما بی درمان است. حتی نمی توانیم آن را با نزدیک ترین دوستانمان در میان بگذاریم. در این اوقات است که روی به سوی خدا می آوریم و احساس می کنیم که در زندگی شریک غمی داریم، یک غمخوار واقعی داریم.

از همین رو روان پزشکان معتقدند: انسان ناگزیر است برای تسکین دردهای خود، آنها را نزد دیگران بازگو کند و چه کسی شایسته تر از خالق انسان.

اگر اهل مطالعه باشیم یا حتی اگر عادت به خواندن روزنامه داشته باشیم، این نکته را دریافته ایم که امروزه بیشتر بیمارستان های اعصاب و روان و گاه بخش های جراحی نیز یکی از راه های درمان بیماران را، گفتن راز دل با دیگران تشخیص داده اند. آدلر روانکاو معروف، در جریان سی سال روانکاوی خود به این حقیقت اشاره می کند که بیماران روانی که حس مذهبی خود را بازنیافته اند، درمان نشده اند. همان گونه که امام صادق علیه السلام می فرماید:

چه مانع می شود که یکی از شما را در وقتی که غم و اندوه دنیوی به او وارد شده است، وضو بگیرد و داخل مسجد شود و دو رکعت نماز به جای آورد و خداوند بزرگ را بخواند، مگر نشنیده اید که خداوند می فرماید به وسیله صبر و نماز از خداوند یاری بخواهید.

آری! راحتی اعصاب و آرامش روانی ناشی از نماز، انسان را از اضطرابی که بیماران روانی همواره از آن رنج می برند، می رهاند؛ چون این حالت ها معمولاً تا مدتی پس از نماز در انسان باقی می ماند و ادامه می یابد. اکنون به خوبی درک می کنیم که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله چگونه با جمله ای کوتاه، از رمزی بزرگ در علم روان شناسی پرده برمی دارد، آنجا که به هنگام نماز می فرمود: «ای بلال! ما را با نماز به آرامش وادار» بنابر آماری که محققان روان شناس از روی آمارهای کشورهای مختلف جهان گرفته اند، قتل، جنایت، دزدی، خلاف و طلاق، در کشورهای مؤمن به خدا و اهل نیایش و پرستش، به مراتب کمتر از کشورهای بی دین و لاقید غیر نمازگزار است.

کارل می گوید: «اجتماعاتی که احتیاج به نیایش را در خود کشته اند، معمولاً از فساد و زوال مصون نخواهند بود.» دکتر محمد نجاتی، دانشمند عرب می گوید:

آرام سازی، یکی از وسایل مورد استفاده برخی از روان درمانگران جدید برای بیمارهای روانی است و انسان می تواند آن را از طریق تمرین بیاموزد. خواندن نماز آن هم پنج بار در روز، خود بهترین برنامه تمرین آرام سازی و فراگیری آن است و معمولاً وقتی انسان کیفیت آرام سازی را یاد بگیرد، از تشنجات عصبی ناشی از فشارها و گرفتاری های زندگی رها می شود.

1.نماز، یاری گر آدمی در تحمل سختی ها؛

2.نماز، شفای دردها و بیماری های روحی؛

3.نماز، عامل کاهش بزهکاری.

پیدایش اوصاف انسانی و جلوگیری از فساد و فحشا، در پرتو نماز

یکی از مهم ترین فایده های معنوی و روحی نماز، دوری از ناپاکی هاست. گناه، قلب را سیاه و روح را بیمار می کند. امام علی علیه السلام می فرماید: «آگاه باشید که فقر از جمله بلاهاست و از آن بدتر، بیماری جسمی است و از آن بدتر، بیماری قلب و روح است.» نماز، یاد خداست و این، به مصداق کلام حق«أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» موجب آرامش دل هاست و انسان را از آلودگی ها باز می دارد. خداوند در کلامی نورانی می فرماید: «نماز را به پا دارید، به درستی که نماز بازدارنده از فحشا و اعمال ناشایست است».

نماز، عامل دوری از فحشا و منکر.

نظافت لباس، از آثار بهداشتی نماز

از جمله فایده های بهداشتی نماز این است که انسان را ملزم می کند تا لباس خود را از هر گونه آلودگی پاک گرداند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «هر کس لباس به تن می کند، لازم است در نظافت آن کوشا باشد.» به این حقیقت در نماز تأکید بیشتری شده است؛ زیرا اگر لباس نمازگزار ناپاک باشد، موجب بطلان نماز اوست. نمازگزاردن با لباس آلوده به خون و مردار و... صحیح نیست و با لباس کثیف، مکروه است.

در تعالیم اسلامی به مسلمانان سفارش شده است لباس سفید بر تن کنند، بر این اساس مستحب است که شخص نمازگزار نیز لباس سفید بر تن کند تا همیشه آن را از هرگونه آلودگی پاکیزه نگاه دارد. از همین رو امام باقر علیه السلام فرموده است: «هیچ لباسی بهتر از لباس سفید نیست و رنگ سفید از همه رنگ ها نزد خدا محبوب تر است».

1.توصیه به پاکی لباس نمازگزار در فقه اسلامی؛ 2. پوشیدن لباس سفید در نماز.