تعریف و اقسام احکام.
تعریف و اقسام
احکام شرعی در اصطلاح فقهی قانونهایی هستند که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم نظر دین را در مورد هر کدام از رفتارهای انسان بیان میکنند.[۱] این قوانین و احکام دسته بندیهای مختلفی دارند که رایجترین آنها احکام تکلیفی «واجب، حرام، مستحب، مکروه، و مباح» و احکام وضعی «صحیح، باطل، پاک، و نجس» هستند.
محور تقسیم | اقسام |
---|---|
به لحاظ تعلّق حکم به فعل مکلّف به طور مستقیم یا غیر مستقیم | حکم تکلیفی و وضعی |
به لحاظ ثبوت حکم برای خود یک عمل یا عنوانی که بر آن عارض شده است | حکم واقعی اول و ثانوی |
به لحاظ میزان قطعیت دلیلی که حکم از آن به دست آمده است | حکم ظاهری و واقعی |
به لحاظ صدور آن به جهت مولویت یا ناصحیت و مرشدیت | حکم مولوی و ارشادی |
به لحاظ پیشینه داشتن این حکم در بنای عقلا و عرف یا پیشینه نداشتن آن | حکم امضایی و تأسیسی |
حکم تکلیفی و وضعی
احکام از جهت اینکه مستقیم یا غیر مستقیم به فعل انسان مربوط میشود دو قسم است:
الف. حکم تکلیفی: به صورت مستقیم به فعل مکلّف تعلّق میگیرد؛ و وظیفۀ او را در ابعاد مختلف زندگی، اعم از شخصی، عبادی، خانوادگی، اقتصادی و سیاسی مشخص میسازد؛ مانند حرمت نوشیدن شراب و وجوب نماز.[۲] حکم تکلیفی بر پنج قسم است؛ وجوب، استحباب، حرمت، کراهت و اباحه[۳]
ب. حکم وضعی: هر حکم شرعی که تکلیفی مربوط به افعال مستقیم انسان نباشد، حکم وضعی نامیده میشود،[۴] مانند نجس بودن خون وباطل بودن نماز بدون وضو.
بین احکام تکلیفی و وضعی ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد؛ چون هیچ حکم وضعیای یافت نمیشود، مگر آنکه در کنار آن حکم تکلیفیای وجود دارد؛ مانند زوجیت که حکم شرعی وضعی است و در کنارش احکامی تکلیفی از قبیل وجوب انفاق شوهر برای همسرش و وجوب تمکین زن در برابر شوهرش وجود دارد.[۵]
احکام وضعی تعداد خاصی ندارد و هر آنچه که به صورت مستقل یا غیر مستقل، دارای حکمی از جانب شارع باشد ولی از احکام پنج گانۀ تکلیفی نباشد، حکم وضعی است. البته ۹ قسم از احکام به عنوان احکام وضعی معرفی شده است که عبارتند از: سببیت، مانعیت، شرطیت، علیت، علامت، صحّت، فساد، رخصت و عزیمت.[۶]
حکم ارشادی و مولوی
الف. حکم ارشادی: حکم ارشادی، به حکمی گفته میشود که هدف از صادر کردن آن، راهنمایی و هدایت مکلف است به رسیدن به مصلحتی که در فعلی وجود دارد یا ترک مفسدهای که در آن هست.[۷] موافقت و مخالفت با اینگونه احکام الزامی ندارد.
ب. حکم مولوی: حکم مولوی، در برابر حکم ارشادی به حکمی گفته میشود که شارع آن را به منظور برانگیختن مکلف نسبت به انجام یا ترک آن، صادر کرده است؛ مانند امر به نماز و نهی از زنا. انجام دادن یا ترک کردن احکام الزامی مولوی ثواب یا عقاب آخرت را به دنبال دارد.
در تعیین مولوی یا ارشادی بودن امر شارع و تشخیص مصادیق آن، بین فقها اختلاف نظر وجود دارد. برخی ملاک ارشادی بودن یک حکم را رسیدن عقل به مفاد آن میدانند و برخی دیگر نظرات دیگری ارائه کردهاند.[۸]