گذر ی بر زندگانی امیر المومنین علی علیه السّلام 1
زمانه امام علی(ع)
زمانه‌‌ی زندگی امام علی (ع)، دورانی پرتلاطم، بسیار حساس و تأثیرگذار در سراسر تاریخ اسلام است؛ خصوصاً هنگامی که امام (ع) به خلافت رسید، اختلافات زیادی در میان مسلمانان رخ نمود. عبدالرحیم قنوات در دانشنامه امام علی(ع) بر این باور است که منشأ بسیاری از اختلافات در زمانه پیامبر(ص) و علی(ع)، رقابت‌های خاندانی و قبیلگی در قریش و بین فرزندان عبدمناف بوده است.[۶] عبدمناف نیای پیامبر اسلام(ص) و امامان شیعه و عباسیان (هاشم) و همین‌طور نیای بنی‌امیه (عبدالشمس) بوده است.[۷] او معتقد است با توجه به آغاز فشارهای بنی‌امیه (معاویه) بر امام علی(ع) از زمان خلافت ایشان، رقابت خانوادگی میان خاندان عبدالمطلب و خاندان حرب (پدربزرگ معاویه) به اوج خود رسید و بنی‌امیه در این مسیر تا جایی پیش رفتند که ایمان پدر ایشان، ابوطالب را زیر سؤال بردند. این فشارها تا یک‌صد سال و آغاز حکومت عباسیان ادامه داشت.[۸] در دوران عباسیان نیز این فشارها با انگیزه دیگری بر خاندان علی(ع) ادامه یافت؛ نسب عباسیان به عباس بن عبدالمطلب (عموی پیامبر) می‌رسید و او از ابتدا مسلمان نبود و حتی در جنگ بدر به دست پیامبر(ص) به اسارت درآمد.[۹]
بررسی رهبری قریش نیز این مدعا را تأیید می‌کند.[۱۰] ریاست این قبیله پس از عبدالدار بن قصی تغییر کرد و اختلاف‌ها میان پسران عبدالدار و پسران برادر او، عبدمناف بر سر این میراث شدت گرفت.[۱۱] آنان با تقسیم مناصب آب‌رسانی به حجاج (سقایت)، پذیرایی از آنان (رفادت)، پرده‌داری کعبه (حجابت) و پرچم‌داری در جنگ‌ها (لواء) به این اختلاف‌ها پایان دادند؛ سقایت و رفادت به خاندان عبدمناف رسید و حجابت و لواء به خاندان عبدالدار. در میان بنی‌عبدمناف، هاشم از همه برجستگی بیشتری داشت و پس از او برادرش مطلب و پس آنان، عبدالمطلب (شیبه) فرزند هاشم مناصب سقایت و رفادت را برعهده داشتند.[۱۲] به گفته عبدالرحیم قنوات در دانشنامه امام علی(ع)، وجود اختلافاتی بر سر این مناصب میان بنی‌هاشم و بنی‌امیه پس از عبدالمطلب گزارش شده است. حرب بن امیه مدعی رفادت بود و این اختلافات به تضعیف موقعیت بنی‌هاشم منجر شدند.[۱۳] حفر دوباره چاه زمزم به دست عبدالمطلب در پی خوابی الهام‌بخش نیز منشأ اختلافاتی بوده است؛ چراکه در اختیار داشتن زمزم، نشان سیادت و سروری دانسته می‌شد.[۱۴] پس از زبیر پسر عبدالمطلب، این مناصب به پدر امام علی(ع)، ابوطالب واگذار شدند.[۱۵]
وقایع غزوه بدر نیز از رخدادهای مهمی هستند که می‌تواند ریشه برخی منازعات کلامی و سیاسی زمانه علی بن ابی‌طالب (ع) باشد.[۱۶] به گفته قنوات ایشان در جنگ بدر بیش‌ترین سهم را در هلاکت مشرکان داشته است؛ واقدی این عدد را بیست‌ودو تن و ابن ابی‌الحدید، سی‌وپنج تن (نصف کشته‌شده‌ها) می‌داند. شیخ مفید این عدد را سی‌وشش تن برشمرده است.[۱۷] حسن طارمی در دانشنامه جهان اسلام معتقد است از میان کشته‌شدگان به دست امام علی(ع) سیزده تن از بزرگان قریش بودند؛ از جمله ابوجهل. این شکست و کشته‌شدن این افراد، برای مشرکان قریش شکست سنگینی بود و به اعتبار و هیبت آنها لطمه زد. گفته شده که ابولهب (عموی پیامبر) از اندوه این حادثه درگذشت.[۱۸] به گفته عبدالمجید معادیخواه، قریش از روز بدر کینه ایشان را به دل گرفت و همواره به فکر انتقام بودند[۱۹] و هیچ‌کس از یاران پیامبر(ص) را چون حضرت علی(ع) دشمن به‌شمار نیاوردند.[۲۰] معادیخواه بر این باور است که رشک و حسادت برخی از هم‌رزمان امام(ع) به ایشان نیز پس از بدر و همسو شدن این حسادت با کینه دشمنان، بعدها در گسستن رشته امامت و سرنوشت مسلمانان تأثیرگذار بوده است.[۲۱] سید حسن فاطمی در دانشنامه امام علی(ع)، علاقه حضرت محمد(ص) به علی(ع) را نیز یکی از علل کینه و حسادت قریش به او دانسته است.[۲۲]
جایگاه امام
شیعه از ابتدا تاکنون، جایگاه و منزلت ویژه‌ای را برای امیرالمؤمنین علی (ع) قائل است و او را پس از پیامبر اعظم (ص)، بهترین، باتقواترین و عالم‌ترین انسان‌ها و جانشین برحق حضرت محمد (ص) می‌داند. شیعیان از همان زمان حیات پیامبر اسلام(ص) وجود داشتند و به پیروان علی (ع) و دوستداران وی شیعه گفته می‌شد.[۲۳] شیعیان کسانی هستند که امام علی(ع) را جانشین بلافصل پیامبر(ص) از سوی خدا می‌دانند[۲۴] در برابر اهل سنت که جانشینی پیامبر را به انتخاب مردم واگذار می‌کنند.[۲۵] در قرن نخست قمری، کلمه شیعه در معنای لغوی آن به کار می‌رفت و به دوستداران و پیروان کسی، شیعه او گفته می‌شد. به کسانی که حضرت علی(ع) را بر عثمان مقدم می‌دانستند، شیعه علی می‌گفتند. البته از این گروه به عنوان شیعه سیاسی در برابر شیعه اعتقادی (کسانی که معتقد بودند که جانشین بلافصل پیامبر حضرت علی است) یاد می‌شود.[۲۶] بعدها شیعه، فقط به کسانی اختصاص یافت که جانشینی حضرت علی را از سوی خدا و منحصر در اولاد او می‌دانستند.[۲۷]
از نظر شیعیان به خلافت رسیدن امام علی(ع) در سال ۳۶ هجری اجرای دیرهنگام قراری بود که طبق آن پیامبر(ص) در چند موقعیت و به‌خصوص در غدیر ایشان را به عنوان جانشین خود و امام امت اسلامی برگزیده بود. به اعتقاد شیعه، « من کنت مولاه فعلیٌ مولاه» تعیین جانشینی پیامبر است چنان‌که کسانی که در غدیر حضور داشتند، به حضرت(ع) تبریک گفتند و او را با لقب امیرالمومنین خطاب کردند.[۲۸]به گفته هاینس هالم بنابراین عقیده، علی(ع) تنها خلیفه برحق است و عنوان خلافتی «امیرالمؤمنین» تنها شایسته ایشان است و حکومت کوتاه‌مدت ایشان، تنها حکومت مشروعی است که امت اسلامی از زمان رحلت پیامبر(ص) تجربه کرده است.[۲۹] به گفته سیدحسن فاطمی در دانشنامه امام علی(ع) به نظر می‌رسد رویدادهای سقیفه و متعاقب آن، انتخاب ابوبکر به جانشینی پیامبر(ص) پیش از رحلت ایشان در جریان بوده و گروهی برای کنار زدن علی(ع) برنامه‌ریزی کرده بودند.[۳۰] به عقیده او، ضربه خوردن منافقان و حسودان از شمشیر امام(ع) از یک‌سو و ضربه‌ای که مهاجران (قریش) از انصار مدینه خورده بودند از سوی دیگر، انصار را به تعجیل در انتخاب جانشین پیامبر(ص) از میان خود واداشت و ابوبکر و دیگر قریشیان مدینه از این فرصت، بهره‌برداری کردند؛[۳۱] در حالی که امیرمؤمنان(ع) در حال تجهیز و کفن و دفن پیامبر(ص) بود.[۳۲] عبدالمجید معادیخواه بر این گمان است که در تعجیل انصار در انتخاب خلیفه از میان خود و جمع شدن ایشان پیرامون سعد بن عباده نیز دست پنهان کسانی که به خلافت رسیدند، دیده می‌شود.[۳۳]
دودمان
علی بن ابی‌طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف بن قصی بن کلاب، [۳۴] هاشمی قرشی، پدر او، ابوطالب، مردی سخاوتمند، عدالت‌مدار، مورد احترام قبایل عرب، عمو و حامی پیامبر(ص) و از شخصیت‌های بزرگ قریش گزارش شده است.[۳۵] مادر علی(ع)، فاطمه بنت اسد[۳۶] و برادران وی طالب، عقیل، جعفر، و خواهرانش هند یا ام هانی، جمانه، ریطه یا ام طالب و اسماء بودند.[۳۷] مورخان ازدواج ابوطالب و فاطمه بنت اسد را نخستین ازدواج میان یک مرد و زن هاشمی می‌دانند[۳۸] و بنابراین حضرت علی(ع) نخستین فردی است که هم از سوی پدر و هم از سوی مادر، هاشمی بوده است.[۳۹]
زندگی
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
علی(ع) اولین مردی که به پیامبر ایمان آورد،[۴۰] امام اول شیعیان[۴۱] و خلیفه چهارم از خلفای راشدین از نظر اهل سنت است. امام اول شیعیان(ع)، جمعه ۱۳ رجب در سال ۳۰ عام الفیل (۲۳ سال قبل از هجرت) در مکه و داخل کعبه متولد شد.[۴۲][یادداشت ۱] ولادت وی در کعبه را عالمان شیعه از جمله سید رضی، شیخ مفید، قطب راوندی، ابن شهرآشوب و بسیاری از اهل تسنن مانند حاکم نیشابوری، حافظ گنجی شافعی، ابن جوزی حنفی، ابن صباغ مالکی، حلبی و مسعودی، متواتر می‌دانند.[۴۴]
علی(ع) در شش سالگی (۱۷ سال قبل از هجرت)، وقتی مکه دچار قحطی شد، به خانه حضرت محمد(ص) برده شد؛ همانطور که جعفر، برادر علی، به خانه عباس بن عبدالمطلب برده شد. ابوطالب، پدر امام علی(ع)، در این هنگام از اداره هزینه‌های یک خانواده پرجمعیت ناتوان بود.[۴۵] امام علی(ع) در یکی از خطبه‌های خود، به رفتار مهربانانه پیامبر در این دوره اشاره کرده است.[۴۶]
پس از بعثت (۱۳ سال پیش از هجرت)، خدیجه(س) نخستین زن و علی (ع) نخستین مردی بود که به پیامبر(ص) ایمان آوردند.[۴۷][۴۸] علی (ع) که در آن هنگام ده سال داشت به همراه پیامبر (ص) به صورت پنهانی و در کوه‌های اطراف مکه نماز می‌گزاردند.[۴۹][۵۰] پس از علنی کردن دعوت به اسلام توسط پیامبر(ص)، علی(ع) از ایشان حمایت کرد و پیامبر(ص) در پاسخ، ایشان را برادر، وصی و جانشین خود خواند.[۵۱] در سال ششم پیش از هجرت، مسلمانان توسط مشرکان در شعب ابی‌طالب، محاصره شدند. به گفته معادیخواه، در این دوران ابوطالب برای حفظ جان پیامبر(ص) بارها علی(ع) را در جای خواب او، خواباند.[۵۲] مدتی پس از شکسته‌شدن محاصره ۳ سال پیش از هجرت، ایشان (در ۱۹ سالگی) پدرش ابوطالب را از دست داد.[۵۳] پس از درگذشت ابوطالب، شرایط مسلمانان دشوارتر شد و پیامبر(ص) به فکر هجرت به مدینه افتاد. در شب هجرت و با آگاهی از توطئه مشرکان برای کشتن پیامبر(ص)، علی(ع) (در ۲۳ سالگی) در خوابگاه ایشان خوابید که به لیلة المبیت مشهور است.[۵۴] حضرت علی(ع) چند روز بعد و پس از ادای دیون پیامبر(ص) به همراه گروهی که در میان‌شان حضرت فاطمه(س) و مادرش نیز بودند، به مدینه رفت.[۵۵]
- پس از هجرت
پس از ساختن مسجد النبی در مدینه، پیامبر اولین خطبه‌اش را در مسجد ایراد کرد و طی آن مهاجران و انصار را به برادری هم درآورد و خود، علی(ع) را به برادری برگزید.[۵۶] در سال دوم هجری، غزوه بدر میان مسلمانان و مشرکان درگرفت که طی آن، تعداد زیادی از لشکر دشمن از جمله چند نفر از سران قریش به دست علی(ع) کشته شدند.[۵۷] پس از غزوه بدر،[۵۸] حضرت علی(ع) در ۲۵ سالگی با فاطمه(س) و با وجود این‌که حضرت فاطمه خواستگاران دیگری نیز داشت،[۵۹] ازدواج کردند.[۶۰] پیامبر(ص) خود خطبه عقد ایشان را خواند.[۶۱] در سال سوم هجری جنگ احد از سوی مشرکان و برای جبران شکست بدر، بر مسلمانان تحمیل شد.[۶۲] او از جمله کسانی بود که نبرد را رها نکرد و از جان پیامبر دفاع کرد[۶۳] و گفته شده در این نبرد ۱۶ زخم برداشت.[۶۴] کلینی و طبری گفته‌اند جمله لا سَیفَ اِلّا ذُوالفَقار، لا فَتی اِلّا عَلیّ را جبرئیل در این نبرد در مدح علی(ع) گفت.[۶۵] در همین سال فرزند ارشد او، امام حسن مجتبی(ع) به دنیا آمد.[۶۶] در سال چهارم هجری فاطمه بنت اسد مادر امام علی(ع)، در ۲۷ سالگی حضرت، درگذشت.[۶۷] امام حسین(ع)، فرزند دوم علی(ع) و فاطمه(س) در همین سال به دنیا آمد.[۶۸]
پیامبر اکرم(ص): « لَأُعطیَنّ الرّایةَ غَداً رجُلاً یُحبُّه اللهُ و رسولُه، یَفتحُ اللهُ علی یَدَیه، لیسَ بفَرّارٍ»
«فردا پرچم را به مردی خواهم سپرد که خدا و پیامبرش او را دوست می‌دارند. با دو دست او خدا پیروزمان می‌کند. کسی را می‌گویم که از جنگ‌گریزی وارسته است.»
در سال پنجم هجری، غزوه خندق رخ داد.[۷۰] این نبرد با رشادت علی(ع) در کشتن عمرو بن عبدود به پایان رسید. [۷۱] سومین فرزند علی(ع) و فاطمه(س)، حضرت زینب(س) در همین سال به دنیا آمد.[۷۲] در سال ششم هجری پیمان‌نامه صلح حدیبیه میان پیامبر(ص) و قریش منعقد شد که کاتب آن، حضرت علی(ع) بود.[۷۳] ام کلثوم(س)، چهارمین فرزند امام علی(ع) در این سال به دنیا آمد.[۷۴] در شعبان همین سال، پیامبر(ص)، علی(ع) را مأمور سریه فدک و سرکوب یهودیان قرار داد.[۷۵] در سال هفتم هجری، نبرد خیبر روی داد.[۷۶] علی(ع) در این نبرد از پرچمداران سپاه بود[۷۷] و سپاه اسلام به رهبری او توانست خیبر را فتح کند.[۷۸] در سال هشتم هجری، علی(ع) در ۳۱ سالگی از پرچمداران سپاه پیامبر(ص) هنگام فتح مکه بود[۷۹] و پیامبر(ص) با کمک او بت‌های کعبه را شکست.[۸۰]
غزوه تبوک در سال نهم هجری درگرفت. پیامبر(ص) برای اولین بار علی(ع) را به جانشینی خود در مدینه و محافظت از بیت خویش منصوب کرد و این نبرد، تنها غزوه‌ای است که حضرت علی(ع) در آن حضور نداشته است.[۸۱] پس از شایعاتی که منافقان از این اتفاق پراکندند، علی(ع) خود را به سپاه رساند و پیامبر(ص) را از آن‌چه در مدینه گذشته بود، آگاه کرد. پیامبر(ص) در پاسخ گفتند آیا از این خرسند نیستی که جایگاه تو نزد من، چون هارون نزد موسی باشد؟[۸۲] این گفته به حدیث منزلت مشهور است.[۸۳] در همین سال از سوی پیامبر(ص) مأمور شد آیات برائت را هنگام اجتماع مشرکان در مکه به آنان ابلاغ کند.[۸۴] علی(ع) بعدازظهر عید قربان این آیات را ابلاغ کرد.[۸۵] در ۲۴ ذی‌الحجه سال نهم[۸۶] پیامبر(ص) به همراه علی(ع)، فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به مباهله با مسیحیان نجران برخاستند.[۸۷] در سال دهم هجری پیامبر علی(ع) را برای دعوت به اسلام به یمن فرستاد.[۸۸] در همین سال پیامبر به حج رفت.[۸۹] علی(ع) از یمن خود را به ایشان رساند و در مکه به او ملحق شد.[۹۰] پیامبر(ص) پس از حج در منطقه غدیر خم، علی(ع) را جانشین و وصی خود قرار داد[۹۱] که به واقعه غدیر مشهور است. در این هنگام او ۳۳ سال داشت.
