امام علی علیه السّلام 4
سیره خانوادگی
- شیوه همسرداری
امام علی در مورد رابطه خود با همسرش حضرت زهرا(س) می‌گوید: «به خدا سوگند! هیچ‌گاه فاطمه را به اکراه به کاری وانداشتم و او را ناراحت نکردم و خشمگین نساختم تا خداوند او را نزد خویش برد و او نیز هیچ زمان مرا ناراحت و خشمگین نکرد و از دستور من سرپیچی ننمود و هر گاه به او نگاه می‌کردم همه ناراحتی‌ها و اندوه‌ها و غم‌هایم را از یاد می‌بردم».[۳۷۳] علی(ع) در کارهای خانه به فاطمه کمک می‌کرد.[۳۷۴]
- رفتار با فرزندان
بنابر آنچه از امام علی نقل شده، فرزندان حقوقی دارند که باید رعایت شود. وی می‌فرماید: «حق فرزند بر پدر آن است که بر او نامی نیک بگذارد. ادب نیکو و پسندیده بیاموزد و قرآن را به او آموزش دهد...».[۳۷۵] وی در مورد چگونگی تربیت کودکان فرمود: «هر کس کودکی دارد، کودکی کند».[۳۷۶] سفارش امام علی(ع) به والدین این بوده که در تربیت فرزندان، موقعیت زمانی کودکان و فاصله میان دو نسل را در نظر داشته باشند.[۳۷۷]
- رفتار با خویشاوندان
از نظر امام علی(ع)، خویشاوندان جایگاه مهمی در زندگی افراد دارند. به نظر وی هیچ‌کس از خویشان و بستگان خود بی‌نیاز نیست که از وی با زبان و دست دفاع کند. خویشاوندان بزرگ‌ترین گروه از مردم هستند که از انسان پشتیبانی می‌کنند و ناراحتی او را از بین می‌برند و هنگامی که حادثه‌ای برای شخص پیش آید، آنها پرعاطفه‌ترین مردم‌اند.[۳۷۸]
سیره حکومتی
- عدالت
امام علی(ع) در نخستین روزهای خلافتش، در برابر سنت خلفا -که بیت‌المال را بر اساس سوابق افراد در جنگ‌های صدر اسلام و یا سبقت در ایمان و مانند آن تقسیم می‌کردند- ایستاد و این عدم مساوات در تقسیم بیت‌المال را خلاف دستور قرآن برشمرد.[۳۷۹] وی عمار یاسر و ابوالهیثم بن تیهان را مسئول بیت‌المال کرد و به آنها کتباً دستور داد که عرب و عجم و هر مسلمان از هر تیره و تبار که باشد، در سهم بیت‌المال یکسان‌اند.[۳۸۰] همچنین وقتی خلافت را به دست گرفت، تمام زمین‌هایی را که عثمان به افراد مختلف واگذار نموده بود، مال خدا خواند و دستور بازگرداندن آنها به بیت‌المال را صادر نمود.[۳۸۱]
- رفتار با دوستان و خویشاوندان در بیت المال
علی(ع) در بیت المال سخت‌گیری می‌کرد، چنانچه وقتی دخترش گردنبند مرواریدی را از علی بن ابی رافع، کلیددار بیت‌المال، به‌صورت امانت گرفت، هم دخترش و هم علی بن ابی رافع را به‌شدت بازخواست کرد.[۳۸۲] در جریان دیگری نیز به یکی از یارانش که درخواست مالی خاص از وی کرده بود، تذکر داده و او را از درخواستی بیش از حق خود منع نمود.[۳۸۳]
- سخت‌گیری در اجرای دین و قانون
امام علی(ع) در کار دین، اجرای دقیق قانون و شیوه صحیح حکومت‌داری، بسیار جدی و بی‌اغماض بود و همین عامل او را برای برخی تحمل‌ناپذیر کرده بود. وی در این راه حتی به نزدیک‌ترین یاران خویش نیز سخت‌گیری می‌کرد؛ مثلاً در جریانی به قنبر دستور داد که مردی را حد بزند. قنبر تحت تأثیر احساسات، سه تازیانه اضافه زد. علی(ع) آن مرد را وادار کرد به جبران آن سه تازیانه، قنبر را تازیانه بزند.[۳۸۴] همچنین در نهج البلاغه آمده است که یکی از توانگران بصره، عثمان بن حنیف، فرماندار بصره را مهمان کرد و غذاهای رنگارنگ در سفره گذاشت و نیازمندان به آن ضیافت راه نداشتند. وقتی گزارش این ضیافت به گوش علی(ع) رسید، فوراً نامه‌ای به عثمان بن حنیف نوشت و او را به‌خاطر رفتن به چنین محفلی سرزنش کرده و او را به پیروی از راه و روش زاهدانه خویش دعوت نمود.
- برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: نامه امیرالمؤمنین به عثمان بن حنیف[۳۸۵]
- حقوق متقابل مردم و حاکم
از نظر امام علی(ع) حق زمامدار بر مردم و حق مردم بر زمامدار بزرگ‌ترین حقی است که خداوند قرار داده و کاملاً دوسویه است[۳۸۶] و رعایت حقوق متقابل زمامدار و مردم ثمرات فراوانی دارد؛ از جمله عزت یافتن حق، استوار شدن پایه‌های دین، آشکار شدن نشانه‌های عدالت و اجرا شدن سنت‌های پیامبر اسلام(ص)[۳۸۶] امام علی(ع) برای شخصیت و حقوق مردم ارزش بسیاری قائل بود و این امر در نامه‌هایی که به مأموران دولتی فرستاده، کاملاً آشکار است. در دستورالعملی که برای مأمورین جمع‌آوری خراج نوشته است، آنان را به رفتار عادلانه و منصفانه و صبر و حوصله در برخورد با مردم سفارش کرده است.[۳۸۷] همچنین هنگامی که امام علی(ع) مالک اشتر را به استانداری مصر منصوب کرد، او را به مهربانی و خوش‌رفتاری با همه مردم، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، و برخورد انسانی با آنان دعوت نمود.[۳۸۸]
سیره اقتصادی
- تشویق به کار
در شرح نهج البلاغه آمده است که امیر المومنین(ع) با دستانش کار می‌کرد، زمین را می‌کاشت، آبیاری می‌کرد، درخت خرما می‌کاشت و همه اینها را شخصاً خود انجام می‌داد.[۳۸۹] از دیدگاه امام علی(ع) ارزشِ حرکت برای جهاد در راه خدا، بیشتر از ارزشِ تلاش در راه کسب روزی برای خانواده نیست.[۳۹۰]
گفته‌ها و نوشته‌ها
سخنان امام علی
در زمان حیات امام علی(ع)، مردم سخنان، خطبه‌ها و برخی از اشعار وی را به خاطر سپردند و سینه به سینه نقل کردند و بعدها برخی از عالمان مسلمان، چه شیعه و چه سنی، به گردآوری آنها اقدام نموده و مجموعه‌هایی از این گفتارها را به صورت کتاب درآوردند.
- نهج البلاغه
مشهورترین اثر گردآوری شده از سخنان و نوشته‌های امام علی(ع)، کتاب نهج البلاغه است که سید رضی از علمای قرن چهارم هجری آنها را جمع‌آوری کرده است. نهج البلاغه، پس از قرآن، مقدس‌ترین متن دینی شیعه و برجسته‌ترین متن ادبی عرب است. این کتاب در سه بخش خطبه‌ها و نامه‌ها و گزیده‌ای از سخنان کوتاه امام علی(ع) است که در موقعیت‌های گوناگون بیان فرموده یا برای افراد مختلف نوشته شده است:
- خطبه‌ها، شامل ۲۳۹ خطبه است.
- نامه‌ها، شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آنها در زمان خلافت نوشته شده‌اند.
- کلمات قصار یا قصار الحکم، شامل ۴۸۰ کلام است.
برخی از شرح‌های نهج البلاغه، عبارتند از: شرح ابن میثم بحرانی، شرح ابن ابی الحدید معتزلی، شرح محمد عبده، شرح محمدتقی جعفری، شرح فخر رازی، منهاج البراعه خویی و شرح نهج البلاغه از محمدباقر نواب لاهیجانی.[۳۹۱] با توجه به اینکه «نهج البلاغه»، برگزیده سخنان امام(ع) است و نه همه آنها، از‌این‌رو، برخی از محققان در پی گردآوری همه سخنان وی برآمده‌اند که این کتاب‌ها اصطلاحاً مستدرکات نهج البلاغه نامیده می‌شوند.
- غرر الحکم و درر الکلم
غرر الحکم و درر الکلم به همت عبدالواحد بن محمد تمیمی آمُدی، از علمای قرن پنجم هجری جمع‌آوری شده است. در غرر الحکم بیش از ده هزار سخن از امام(ع) به صورت الفبایی در موضوعات اعتقادی، عبادی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، گرد آمده است.[۳۹۲]
- دستور معالم الحکم و ماثور مکارم الشیم
دستور معالم الحکم و ماثور مکارم الشیم، توسط قاضی قضاعی جمع‌آوری شده است. او از علمای شافعی قرن ۵ قمری است و در میان اهل حدیث دارای اعتبار است. برخی او را شیعه قلمداد کرده‌اند.[۳۹۳] کتاب دستور معالم الحکم در ۹ باب نوشته شده است؛ حکمت‌های سودمند امام علی(ع)، سرزنش دنیا و بی‌میلی به آن، موعظه‌ها، وصیت‌ها و نواهی، پاسخ به پرسش‌ها، کلام غریب، سخنان نادر، دعاها و مناجات، و شعری که از امام علی(ع) نقل شده است.[۳۹۴]
برخی دیگر از تألیفاتی که کلام امام علی(ع) در آنها گرد آمده است، عبارتند از:
- نثر اللآلی، نوشته ابوعلی فضل بن حسن طبرسی
- مطلوب کل طالب من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)، انتخاب جاحظ، شرح رشید وطواط
- قلائد الحکم و فرائد الکلم، گردآوری شده توسط قاضی ابویوسف یعقوب بن سلیمان اسفراینی
- امثال الامام علی بن ابی‌طالب، سخنان و نامه‌های امام علی(ع) در کتاب صفین، نوشته نصر بن مزاحم.
- دیوان اشعار
اشعار منسوب به امام علی(ع) در یک دیوان گردآوری شده که بارها توسط ناشران مختلف منتشر شده است.[۳۹۵]
مکتوبات
در منابع شیعه و برخی از منابع اهل سنت، به نوشته‌هایی از امام علی(ع) اشاره شده است:
- جَفْر و جامعه
جَفْر و جامعه، عنوان دو کتاب حدیثی به املای پیامبر اکرم(ص) و نگارش حضرت علی(ع) است.[۳۹۶] این دو کتاب از ودایع امامت و از منابع علم امام به شمار آمده است.[۳۹۷] محتوای کتاب جفر، ذکر حوادث آینده تا روز قیامت است.[۳۹۸] بنا بر روایتی از امام کاظم(ع)، جز نبی و وصی نبی، کسی نمی‌تواند در آن بنگرد و نگریستن در آن از امتیازات اوصیای پیامبر(ص) است.[۳۹۹] کتاب جامعه نیز دربردارنده اخبار گذشته و آینده تا روز قیامت و تأویل همه آیات و همچنین نام اوصیا از خاندان پیامبر(ص) است و آنچه بر آنها می‌گذرد. کتاب جامعه را افرادی دیده‌اند.[۴۰۰]
- مصحف امام علی(ع)
مصحف علی یا مصحف امام علی(ع)، نخستین نسخه جمع‌آوری‌شده قرآن است که پس از درگذشت پیامبر (ص)، توسط امام علی(ع) آماده شد.[۴۰۱] این مصحف امروزه در دسترس نیست و بنابر روایات، به دستخط امام علی(ع) و بر اساس ترتیب نزول سوره‌ها گردآوری شده بود. بر اساس برخی روایات، شأن نزول آیات و همچنین آیات ناسخ و منسوخ، در حاشیه این مصحف آمده بود.[۴۰۲] به باور شیعیان، مصحف امام علی(ع) در دست ائمه معصوم بوده و هم‌اکنون نزد امام دوازدهم است.[۴۰۳]
- مصحف فاطمه (س)
مُصْحَف فاطمه(س) نام کتابی است که فرشته الهی، مطالب آن را برای حضرت فاطمه(س) بیان کرده و امام علی(ع) آنها را نوشته است.[۴۰۴] مطالب این کتاب، شامل جایگاه پیامبر(ص) در بهشت و اخبار و رویدادهای آینده است.[۴۰۵] این کتاب نزد امامان شیعه بوده و بین آنان دست به دست می‌شده است و دیگران بدین کتاب دسترسی نداشته و ندارند. این کتاب اکنون در دست امام زمان(عج) است.[۴۰۶]
اصحاب
- سلمان فارسی از برترین یاران پیامبر(ص) و امام علی(ع) است. احادیث فراوانی از معصومین(ع) درباره وی رسیده است؛[۴۰۷] از جمله اینکه رسول خدا(ص) فرمود: «سلمان از ما اهل بیت است».[۴۰۸]
- جندب بن جناده، مشهور به ابوذر غفاری، چهارمین شخصی است که به پیامبر(ص) ایمان آورد.[۴۰۹] وی در دفاع از حق امام علی(ع)، در آغاز از بیعت با ابوبکر سر باز زد.[۴۱۰]
- مقداد بن عمرو، از جمله هفت نفری است که در ابتدای بعثت رسول خدا(ص) به او ایمان آورد و مسلمان شد. پس از رحلت رسول خدا(ص) مقداد از جمله کسانی بود که با ابوبکر بیعت نکرد و در طول ۲۵ سال سکوت امام علی(ع)، همواره همراه وی بوده است.[۴۱۱]
- عمار یاسر از اولین کسانی است که به پیامبر(ص) ایمان آورد و همراه اولین گروه از مسلمانان که به حبشه هجرت کردند، به آن دیار رفت و پس از هجرت رسول خدا(ص) به مدینه، به او پیوست. عمار پس از رحلت پیامبر(ص) همچنان در راه دفاع از اهل بیت و امام علی(ع) استوار ماند و در دوران حکومت عمر بن خطاب، مدتی امارت کوفه را عهده‌دار بود؛ ولی چون فرد عادل و ساده‌زیستی بود، عده‌ای زمینه برکناری او را فراهم آوردند. وی سپس به مدینه برگشت و در کنار علی(ع) ماند و از او بهره برد.[۴۱۲]
- مالک بن حارث عبد یغوث نخعی، مشهور به مالک اشتر نخعی، در یمن به دنیا آمد و اولین کسی بود که با امام علی(ع) بیعت کرد. در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان از فرماندهان علی(ع) بود.[۴۱۳]
- عبدالله بن عباس، معروف به ابن عباس، پسرعموی پیامبر(ص) و امام علی(ع) است. او احادیث بسیاری از پیامبر(ص) نقل کرده است.[۴۱۴] ابن عباس در دوران خلفا، همواره علی(ع) را شایسته مقام خلافت می‌دانست و در دوران حکومت امام علی(ع) در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان حاضر بود و از طرف امام علی(ع) استاندار بصره بود.[۴۱۵]
- ابوالهیثم بن تیهان، از نخستین افراد از انصار که اسلام آوردند[۴۱۶]؛ وی یکی از ۱۲ نفری بود که در زمان ابوبکر بر حق خلافت امام علی (ع) و اینکه پیامبر او را به جانشینی خود برگزید شهادت دادند.[۴۱۷] او در صفین پس از شهادت عمار به شهادت رسید[۴۱۸] و از کسانی است که امام علی (ع) به خاطر از دست دادن‌شان ابراز تأسف کرد و فرمود: أین عمار؟ أین ابن تیهان؟...[۴۱۹]
- صعصعه بن صوحان، او در زمان پیامبر مسلمان شد اما آن حضرت را ندید.[۴۲۰] وی در جنگ‌های سه‌گانه جمل، صفین و نهروان حضور داشت. امام علی (ع) او را سخنرانی زبردست،[۴۲۱] و معاویه زبان او را آهنین توصیف کرده‌اند.[۴۲۲] او از سخنوری خود در دفاع از امام علی (ع) استفاده می‌کرد.[۴۲۳]
- کمیل بن زیاد، از تابعین اصحاب رسول خدا(ص) و از یاران خاص امام علی(ع) و امام حسن(ع) بود.[۴۲۴] او از جمله شیعیانی است که در روزهای اول خلافت حضرت علی(ع) با او بیعت کرد و در جنگ‌های امام علی(ع) علیه دشمنان جنگید.[۴۲۵]
- محمد بن ابی بکر، فرزند خلیفه اول در سال دهم هجری به دنیا آمد. او از اصحاب خاص امام علی(ع) بود که اعتقاد داشت خلفای پیشین، حق علی(ع) را پایمال کرده و معتقد بود کسی سزاوارتر از علی بن ابی‌طالب برای احراز مقام خلافت نیست.[۴۲۶] محمد در دوران خلافت امام علی(ع) در جنگ‌های جمل، صفین امام علی(ع) را یاری کرد. او در رمضان سال ۳۶ هجری حاکم مصر شد و در صفر سال ۳۸ هجری توسط سپاه معاویه کشته شد.[۴۲۷]
- میثم تمار اسدی کوفی، مشهور به میثم تمار، از اصحاب خاص امام علی(ع) و حسنین(ع) است. او جزء شرطة الخمیس بود.[۴۲۸]
مطالعه بیشتر
- نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸.
- علی از زبان علی یا زندگانی امیر مؤمنان علی علیه‌السلام، نوشته سید جعفر شهیدی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۹.
جستارهای وابسته
پانویس
- بنابر روایتی که سیوطی در الدر المنثور نقل کرده، واژه شیعه را نخستین بار پیامبر(ص) درباره برخی از اصحاب خاص امام علی(ع) به کار برده است.(سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۳۷۹) برخی، از این روایت و روایاتی شبیه آن برداشت کرده‌اند که شیعه از زمان رسول خدا ظهور داشته است.(هالم، تشیع، ۱۳۸۹ش، ص۷۳-۷۶).
- مفید، اوائل المقالات، ۳۵.
- ایجی، شرح المواقف، ۸: ۳۵۴.
- هالم، تشیع، ۲۷-۲۸.
- هالم، تشیع، ۳۱.
- مفید، الارشاد، ۱: ۱۵.
- ابن اثیر، اسدالغابة، ۱: ص۱۵.
- مفید، الارشاد، ۱: ۲.
- مجلسی، بحارالانوار، ۱۹: ۵۷.
- قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۶۸.
- مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲: ۱۷۶۰.
- شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵.
- مرعشی نجفی، موسوعة الإمامة، ۱۴۳۰ق، ج۶، ص۱۹۷و ۱۹۸؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه أمیرالمؤمنین ع، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۳۰۸.
- ابن شهر آشوب، ج۳، ص۳۲۱-۳۳۴.
- مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۳۳۴؛ حر عاملی، وسائل‌الشیعة، ج۱۴، ص۶۰۰.
- امین، سیره معصومان، ج۲، ص۱۳.
- طوسی، الأمالی، ص۲۹۳.
- نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۸، ص۱۵۲.
- ابن قتیبه، المعارف، ۱۴۰۷ق، ص۱۲۱.
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۱.
- نسائی، السنن الکبری، ۵: ۱۰۷؛ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۱۵؛ آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۶۵؛ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۳۰.
- مفید، الارشاد، ۱: ۲.
- مفید، الارشاد، ۱: ۵.
- مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ۲: ۳۴۹.
- امینی، کتاب، ۶: ۲۳-۲۱.
- ابن هشام، السیرة النبویة، ۱: ۱۶۲.
- شهیدی، ترجمه نهج‌البلاغه، ۲۲۲.
- مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲: ۱۷۶۰.
- شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۳.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۶۴.
- مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲: ۱۷۶۰.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۸۰.
- شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۴.
- قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۹۹.
- شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۴؛
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۱۵۵-۱۵۸؛ مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲: ۱۷۶۰.
- رجبی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۶۱.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۱۸۸.
- عاملی، الصحیح، ۵: ۶۰؛ قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۶۶؛ شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۶.
- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۵۹.
- طبری، تاریخ طبری، ۲: ۴۱۰.
- ابن سعد، طبقات الکبری، ۸: ۱۶؛ قزوینی، فاطمة الزهراء، ۱۹۲.
- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۳: ۳۵۰.
- شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۶.
- شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۴.
- مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲: ۱۷۶۰.
- طبری، تاریخ طبری، ۳: ۱۰۲۷؛ کلینی، کافی، ۱۱۰؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۲: ۱۰۷.
- کلینی، کافی، ۱: ۴۶۱؛ طبری، تاریخ طبری، ۲: ۵۳۷؛ مفید، الارشاد، ۲: ۵.
- این جوزی، تذکرة الخواص، ۶.
- یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۲: ۲۴۶؛ دولابی، الذریة الطاهرة، ۱۰۲؛ طبری، تاریخ طبری، ۲: ۵۵۵؛ مفید، الارشاد، ۲: ۲۷.
- واقدی، مغازی، ۶۵۳.
- ابن هشام، السیرة النبویة، ۳: ۲۲۴؛ طبری، تاریخ طبری، ۲: ۵۶۴.
- واقدی، المغازی، ۲: ۴۷۱-۷۷۰؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ۳: ۲۳۷-۲۳۴؛ طبری، تاریخ طبری، ۲: ۵۷۴-۶۷۳؛ مفید، الارشاد، ۱۰۹-۹۸؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱: ۳۸۲-۳۷۹.
- ابن اثیر، اسدالغابة، ۶: ۱۳۲؛ کحاله، اعلام النساء، ۲: ۹۱.
- ابن هشام، السیرة النبویة، ۲: ۷۷۶.
- ذهبی، اعلام النبلاء، ۳: ۵۰۰؛ دخیل، اعلام النساء، ۲۳۸.
- طبری، تاریخ طبری، ۲: ۶۴۲.
- ابن هشام، السیرة النبویة، ۳: ۳۵۵-۳۴۲؛ ابن حبیب، کتاب المحبر، ۱۱۵.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۶۷۴.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۶۷۸.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۷۸۹.
- ابن طاووس، الطرائف، ۱: ۸۰.
- مفید، الارشاد، ۱: ۱۵۶؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ۴: ۱۶۳.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۹۲۶.
- ابن حنبل، مسند، ۱: ۲۷۷؛ ابن حنبل، مسند، ۳: ۴۱۷؛ ابن حنبل، مسند، ۷: ۵۱۳؛ بخاری، صحیح بخاری، ۵: ۱۲۹؛ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ۲: ۱۸۷۰-۱۸۷۱؛ تزمذی، سنن ترمذی، ۵: ۶۳۸، ۶۴۰-۶۴۱؛ نسائی، سنن نسائی، ۶۱-۵۰؛ حاکم نیشابوری، المستدرک، ۳: ۱۳۴-۱۳۳؛ طبری، الریاض النضرة، ۳: ۱۱۹-۱۱۷؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۵: ۸-۷؛ هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۹: ۱۱۰؛ عینی، عمدةالقاری، ۱۶: ۳۰۱؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۶۸؛ سیوطی، الدر المنثور، ۳: ۲۳۶، ۲۹۱؛ متقی، کنزالعمال، ۱۳: ۱۶۳، ۱۷۲-۱۷۱؛ میرحامد حسین، عبقات الانوار، ۲: ۵۹-۲۹؛ شرف‌الدین، المراجعات، ۱۳۰؛ حسینی میلانی، نفحات الازهار، ۱۸: ۴۱۱-۳۶۳.
- رجبی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۲۰۹.
- شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۲۱۱.
- ابن شهرآشوب، مناقب، ۳: ۱۴۴.
- مکارم شیرازی، نفسیر نمونه، ۲: ۵۸۲؛ رجبی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۲۱۳.
- عاملی، سیره النبی، ۴: ۳۱۹.
- طبری، تاریخ طبری، ۳: ۱۴۸؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ۲: ۱۳۱؛ واقدی، المغازی، ۳: ۱۰۸۹.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۷.
- عیاشی، کتاب التفسیر، ۱: ۴.
- شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۲۱.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۸۵.
- مجلسی، بحار الانوار، ج۲۸، ص۲۹۹؛ مجلسی، مرآة العقول، ج۵، ص۳۲۰.
- دینوری، الامامة والسیاسة، ۱: ۳۰-۲۹؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱: ۶۴۶. طبری، تاریخ طبری، ج۴، ص ۱۳۳۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج ۱، ص ۵۸۶ ـ ۵۸۷.
- دینوری، الامامة والسیاسة، ۱: ۳۰-۲۹؛ مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲: ۱۷۶۱.
- شیخ مفید، الفصول المختاره، ص ۴۰ و ۵۶ به بعد.
- فاطمی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۴۰۷.
- جوهری بصری، السقیفة و فدک، ۱۴۱۳ق، ص۷۲ و ۷۳.
- طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۱۰۹.
- استادی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۳۶۶.
- مجلسی، بحار الانوار، دارالرضا، ج۲۹، ص۱۲۴.
- طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴.
- یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۱۳۶-۱۳۸؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۴۱۹-۴۲۰؛ ابن حبان، کتاب الثقات، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۱۹۱، ۱۹۴.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۳۲۲و۳۳۱.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۳۷۹.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۴۴۱.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۳۴۸.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۴۵۳.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۴۵.
- مسعودی، مروج الذهب، ۴: ۳۰۰؛
- بلاذری، ص۱۳۹.
- طبری،ج۵، صص۲۵۱۹-۲۵۲۰.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۴۷۵-۴۷۶.
- نویری، نهایه الارب، ۱۴۲۳ق، ج۱۹، ص۳۴۷.
- کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۴۶؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۱۶۱؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۷؛ مفید، المسائل العکبریه، ۱۴۱۴ق، ص۶۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۲۰ق، ص۱۸۹.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۴۹۶.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۵۱۳.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۵۴۰.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۴۴.
- سیوطی، تاریخ الخلفا، ۱۴۱۳ق، ص۱۲۹.
- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۶ق، ج۳، ص۷۱.
- دینوری، الامامة والسیاسة، ۱: ۴۶-۴۴.
- زرکلی، الاعلام، ۴، ۲۱۰.
- ابن عبد البر، الاستیعاب، ۳، ۱۰۴۴.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (روزگار عثمان)، ۲۰.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (روزگار عثمان)، ۱۴۶.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۴۳-۳۴۶.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۳۸و۳۳۹.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۴۱.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (روزگار عثمان)، ۵۱۵.
- زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹ش، ص۸۹-۹۰؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۴۲۹.
- دینوری، امامت و سیاست، ۶۱.
- دینوری، امامت و سیاست، ۵۸-۵۷.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (روزگار عثمان)، ۷۷۳.
- دینوری، امامت و سیاست، ۵۸-۵۷، ۶۴.
- ابن عبد البر، الاستیعاب،.
- نک: ابن مزاحم، وقعة صفین/ترجمه،ص:۲۷۱.
- ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۴۹.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۱: ۵۸.
- جودکی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: صص۱۵-۱۶.
- ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۴۹.
- ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۵۳.
- ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۵۴.
- ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۶۴.
- ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۶۶.
- طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۴۲.
- دلشاد تهرانی، سودای پیمان‌شکنان، ۱۳۹۴ش، ص۱۴.
- بلاذری، جمل من أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ش، ج۳، ص۴۱؛ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ذیل کلمه «خُرَیبَة»؛ سمعانی، الأنساب، ۱۴۰۰ق، ج۱۲، ص۱۸۰.
- دینوری، اخبار الطوال، ۱۵۰.
- طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۷۰م، ج۴، ص۵۱۱.
- مسعودی، مروج الذهب، ۲: ۳۷۰.
- ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: صص۱۳-۱۴.
- دینوری، اخبار الطوال، ۱۵۴.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۱: ۲۳۳-۲۳۶.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۲: ۹۱.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۱: ۱۹۴.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۱: ۱۹۴-۱۹۷.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۱: ۲۱۱-۲۱۲.
- جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۲۱۳-۲۱۴.
- جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۲۱۰-۲۱۱.
- جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۲۱۱-۲۱۶.
- جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۲۱۶-۲۱۷.
- بلاذری، انساب الأشراف، ج۲، ص۳۴۹.
- جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۲۱۶-۲۱۷.
- بلاذری، انساب الأشراف، ج۲، ص۳۵۹.
- بلاذری، انساب الأشراف، ج۲، ص۳۴۹.
- امین، اعبان‌الشیعه، ۱: ۵۱۱.
- نگاه کنید به: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۵۵.
- نگاه کنید به: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۵۶.
- نگاه کنید به: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۵۶.
- نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۴۸۴؛ ابن قتیبة الدینوری، الامامة و السیاسة، ج۱، ص۱۰۴؛ بلاذری، انساب الأشراف، ج۳، ص۱۱۰.
- سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ج۵، ص۷۵.
- نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۴۸۴؛ بلاذری، انساب الأشراف، ج۳، ص۱۱۱-۱۱۲.
- جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹: ۲۲۲.
- بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۵۲.
- بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۷۰.
- دینوری، اخبار الطوال، ۲۱۰.
- بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۷۳-۳۷۵.
- المفید، الارشاد، ج۱، ص۹ (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت، نسخه دوم).
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۱۶-۱۵.
- شیخ مفید، الارشاد، ص۵ (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت، نسخه دوم).
- مجلسی، ج۴۳، ص۱۲۵؛ طبری، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ ق؛ طبری، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ ق؛ ابن شاهین، فضائل فاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه وسلم، ج۱، ص۴۷، ۱۴۱۵ ق/۱۹۹۴ م؛ نسائی، المجتبی من السنن، ج۶، ص۶۲، ۱۴۰۶/۱۹۸۶. حاکم نیشابوری، مستدرک علی الصحیحین ج۲، ص۱۸۱، ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر ج۴، ص۳۴، مکتبہ ابن تیمیہ.
- مفید، مسار الشیعة، ص۱۷.
- سید بن طاوس، ص۵۸۴.
- مسعودی، اثبات الوصیة، ص۱۵۳.
- مسعودی، مروج الذهب، ۳: ۶۳.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۲۱۳؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۵۴-۳۵۵؛ طبرسی، اعلام الوری، ج۱، ص۳۹۵؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۱۳۳؛ اربلی، کشف الغمة، ج۲، ص۶۷.
- محمدی ری‌شهری، ج۱، ص۱۰۸.
- المفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ص۳۵۴.
- رقیه و عمر دوقلو بوده‌اند.
- المفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ص۲۷۰-۲۷۱.
- ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۲۴.
- احمدی، «تحلیل روایی - تاریخی پرچم‌داری امیرمومنان علی(ع) در غزوات پیامبر اکرم»، ص۳۷.
- ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۰۹۰.
- بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۸۸۳.
- ابن‌حجر، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۱۹۰.
- بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۵۲.
- طبری، ج۲، ص۱۴۸.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۹۱.
- ابن هشام، سیرة النبویة، ج۱، ص۷۰۸-۷۱۳.
- سید رضی، نهج البلاغة، ۱۴۱۴ق، ص۴۵۴، نامه ۶۴.
- واقدی، المغازى، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۴۰.
- دیلمی، إرشاد القلوب إلى الصواب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۳۴۶.
- کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۱۰.
- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۵۴.
- ابن هشام، السیرة النبویة، ج۳، ص۲۳۵.
- ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۲۱.
- مجلسی، بحار الانوار، ج۲۰، ص۲۱۶.
- ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۳۲۸.
- مسلم، صحیح مسلم، ج۱۵، ص۱۷۸-۱۷۹.
- مفید، الارشاد، ج۱، ص۱۲۸.
- آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ص۴۵۹.
- زمخشری، الکشاف، ج۳، ص۶۸۹، ذیل آیه ۸۱ سوره اسراء.
- آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ص۴۸۱.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۲.
- مفید، ارشاد، ج۱، ص۱۵۶؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۱۶۳.
- واقدی، المغازى، ۱۴۰۹، ج۲ ص۵۶۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبرى، ۱۴۱۰، ج۲، ص۶۹؛ یاقوت حموى، معجم البلدان، ۱۹۹۵، ج۴، ص۲۳۸؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷، ج۲، ص ۶۴۲؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۰۹.
- آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۶۱، ص ۵۷۶.
- ابن هشام، السیرة النبویة، ج ۴، ص ۳۱۹؛ واقدی، کتاب المغازى، ۱۴۰۹، ج۳، ص۸۲۶ و رسولی محلاتی، تاریخ اسلام، ۱۳۷۴، ج ۱، ص۱۴۱ و ۱۵۳.
- طبری، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ طبری)، ج ۳، ص ۱۳۱-۱۳۲، ۱۳۸۷ق؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج ۲، ص ۶۹۰-۶۹۱، ۱۴۰۹ق؛ مفید، الارشاد، ج ۱، ص ۶۲، ۱۴۱۳ق.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۲، ص ۱۲۸-۱۲۹، ۱۴۱۰ق؛ واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، ج ۳، ص ۱۸۰۲-۱۸۰۳، ۱۴۰۹ق.
- ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج ۲، ص ۲۲۵، ۱۴۲۱ق؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۴۵، ۱۴۱۱ق.
- کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۴۵.
- رشید رضا، المنار، ۱۹۹۰م، ج۶، ص۳۸۴.
- شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۱.
- اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۲۳۷.
- ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۳۰، ص۴۳۰؛ با کمی تفاوت: قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۷۴.
- قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۷۴.
- بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۸۴.
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۷۱.
- سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۸۹.
- برای اطلاعات بیشتر ر.ک: علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱-۲.
- مفید، الارشاد، ج۱، ص۱۸۶.
- مظفر، السقیفة، ۱۴۱۵ق، ص۹۵-۹۷.
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۶، ص۸.
- قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۳۴.
- قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۷۳.
- قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۷۴.
- قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۳۴.
- قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۳۵-۱۳۴.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۲۸۴-۲۸۳.
- قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۱۶۶.
- طارمی، دانشنامه جهان اسلام، ۲: ۴۷۸-۴۸۳.
- قرشی، دانشنامه امام امیرالمؤمنین، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۴۵-۴۷.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۲۸۶.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۲۸۴-۲۸۳.
- فاطمی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۴۶۳-۴۶۶.
- فاطمی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۴۰۷.
- فاطمی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸: ۴۱۷.
- معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۱۱۸.
- مفید، الفصول المختاره، ص ۴۰ و ۵۶ به بعد.
- رجوع کنید به: طبرسی، الاحتجاج، نشر المرتضی، ج۱، ص۱۱۵-۱۳۰.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، مکتبه آیة الله المرعشی، ج۱، ص۱۵۱.
- ابن قتیبه، الامامة والسیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۹-۳۰؛ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، مکتبة آیة الله المرعشی، ج۶، ص۱۳.
- امینی، الغدیر، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۴۱-۴۲.
- طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۳۲ـ۳۳۳ و ۵۴۵.
- ابن شهر آشوب، المناقب، ج۱، ص۳۸۸.
- طوسی، تلخیص الشافی، ج۳، ص۷۶؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۹۵.
- حلبی، تاریخ حلبی، ج۳، ص۴۰۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ج۱۶، ص۳۱۶.
- پیشوایی، سیره پیشوایان، ج۲، ص۱۹۱.
- مجلسی، بحار الانوار، ج۲۸، ص۲۹۹؛ مجلسی، مرآة العقول، ج۵، ص۳۲۰.
- ابن قتیبه، ج۱، ص۲۸.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ۱، ص ۵۲۷.
- مفید، الفصول المختاره، ص ۵۶-۵۷.
- جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام، ج ۱، ص ۳۰۶.
- رسولی محلاتی، زندگانی امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ص۲۵۳.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۱۳۸.
- ازدی، تاریخ فتوح الشام، ص۴-۵۴؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص ۱۳۳.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۳۷.
- نهج البلاغهُ خطبه شقشقیه.
- ابن حجر عسقلانى، الاصابه فى تمییز الصحابه، ۱۳۲۸ق، ج ۲، ص ۵۰۹؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۳۲۸ق، ج ۳، ص ۳۹.
- جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام، ج ۱، ص ۳۰۶.
- صدوق، الخصال، ج۲، ص۴۲۴؛ مفید، الاختصاص، تصحیح و تعلیق على‌اکبر غفارى، ص۱۷۳.
- برای نمونه ر.ک: واقدى، المغازی، ج۲، ص۲۵۱؛ طبرى، تاریخ طبری، ج۳، ص۱۲۱-۱۲۴؛ دینورى، اخبار الطوال، ص۱۲۶؛ رافعى قزوینى، التدوین فى اخبار قزوین، ج۱، ص۷۸؛ ذهبى، العبر فى خَبَر من عَبَرَ، ج۱، ص۲۶؛ مَقْدِسى، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۸۲. .
- سیوطی، تاریخ الخلفا، ۱۴۱۳ق، ص۱۲۹-۱۳۷؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۱۶۰.
- طبری، تاریخ طبری، ج ۴، ص ۲۲۹؛ نهج البلاغة، خطبه ۳؛ مفید، الارشاد، ج ۱، ص ۲۸۸.
- سیوطی، تاریخ الخلفا، ۱۴۱۳ق، ص۱۲۹.
- رنجبر، مواضع امام علی علیه‌السلام در برابر فتوحات خلفا، ۱۳۸۲.
- دینوری، امامت و سیاست، ۶۴.
- نیز نک: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۴۶.
- دینوری، امامت و سیاست، ۶۹.
- سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، ۱۳۸۸ش، ص۳۱۳.
- سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۲۴۲.
- دینوری، امامت و سیاست، ۶۱.
- سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، ۱۳۸۸ش، ص۳۱۸-۳۲۰.
- نهج البلاغه، خطبه ۲۴۰.
- طبری، تاریخ طبری، ج۴، ص۴۲۹.
- طبری، تاریخ طبری، ج۴، ص۴۲۷-۴۳۱.
- نهج البلاغه، خطبه ۹۲.
- شهیدی، زیست‌نامه امام علی(ع)، ص۲۵.
- شهیدی، زیست‌نامه امام علی(ع)، ص۲۶.
- شهیدی، زیست‌نامه امام علی(ع)، ص۲۶.
- زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۷۳.
- طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۵۳۴.
- نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، خ۱۴۸، ص۱۴۴.
- طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۵۳.
- نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، خطبه ۱۷۴، ص۱۸۰.
- طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۳۰۹۶؛ به نقل شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۸۴-۸۵.
- طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۵۱، ۵۴۴ و ج۵، ص۱۵۰؛ شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۸۲-۸۳ و ۱۰۸.
- طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۵۴.
- طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۵۰۷.
- طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۵۱۱؛ شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۴.
- شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۴.
- شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۸.
- شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۸.
- جوهری، الصحاح، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۱۵۲.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۵ق، ج۲، ص۱۸۸؛ خلیفه، تاریخ خلیفه بن خیاط، ۱۴۱۵ق، ص۱۱۶.
- تلخیص از: شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۳-۱۲۱.
- اسکافی، المعیار و الموازنه، ۱۴۰۲ق، ص۱۶۲؛ به نقل شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۲.
- نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۴۹۰.
- ابن اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۶۳.
- شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۹.
- شهرستانی، الملل و النحل، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۳۵.
- شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۲.
- شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۳-۱۳۴.
- شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۶۵؛ ابن حجر، فتح الباری، ج۱۲، ص۲۵۱.
- مفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۹ (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت، نسخه دوم).
- درباره تاریخ شهادت امام علی(ع)، اختلاف است. ابن ابی الحدید (از علمای اهل سنت) شهادت وی در شب ۱۷ رمضان را قول مشهور می‌داند و می‌گوید شب ۱۷ رمضان شب بدر است و روایاتی در دست بوده که وی در شب بدر کشته می‌شود. (شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۵-۱۶.).
- جعفریان، گزیده حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، ۱۳۹۱، ص۵۴-۵۳.
- جعفریان، گزیده حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، ص۵۵.
- مجلسی، بحار الانوار، ج۴۲، ص۳۳۸؛ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۲۳۴؛ مفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۰.
- مفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ص۲۷-۲۸.
- عبدالکریم بن طاووس، فرحة الغری، ص۹۳؛ مجلسی، بحار، ج۴۲، ص۲۲۲؛ به نقل مقدسی، یدالله، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱، ص۲۳۹-۲۴۰.
- مفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ص۱۳.
- مجلسی، بحار الانوار، ج۳۶، ص۵.
- نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، نامه ۴۷، ص۳۲۰-۳۲۱.
- نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، نامه ۴۷، ص۳۲۰-۳۲۱.
- ثقفی کوفی، الغارات، تعلیقه علامه حلی، ۱۳۵۳، ج۲، ص۸۳۵-۸۳۷.
- حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۲۹. .
- نک؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۲۹.
- فرطوسی، تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۹-۱۷۹؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۲۹.
- حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۳۰.
- حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۳۱؛ فرطوسی، تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۹-۱۷۹.
- امینی، الغدیر، ۱۳۹۷ق، ج۶، ص۲۱-۲۳.
- مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ ج۳۵، ص۲۳.
- کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۰۱.
- امینی، الغدیر، ۱۳۹۷ق، ج ۶، ص۲۲.
- النسائی، السنن الکبری، ج۵، ص۱۰۷؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۵؛ آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۶۵، پاورقی شماره ۲؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۳۰.
- ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۶.
- صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۸۴.
- طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۴۳.
- مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۶، ص۱۰۲.
- حسینی، «نخستین مومن و آگاهانه‌ترین ایمان»، ص۴۸.
- طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۳۱۰.
- ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۲۸.
- ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۰۹۰.
- رسولی محلاتی، زندگانی امیرالمؤمنین، ۱۳۸۶، ص۴۴.
- طبری، تاریخ الامم والملوک، دار قاموس الحدیث، ج۲، ص۲۷۹؛ سید بن طاووس، الطرائف، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۱؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۵۴۳؛ همچنین رجوع کنید به: ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۹۹ق، ج۲، ص۶۳-۶۰؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۴-۵۰؛ ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۶، ص۱۵۳-۱۵۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۲۰۶؛ بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۸۹-۱۸۶؛ فرات کوفی، تفسیر فرات کوفی، ۱۴۱۰ق، ص۳۰۰؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۹۷؛ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۵۴۳-۵۴۲؛ ابن هشام، السیرةالنبویة، المکتبة العلمیة، ج۱، ص۲۶۲.
- ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۴۸۰.
- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۷۲؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۹، ۵۹.
- فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۵، ۲۲۳؛ حاکم حسکانی، شواهد النتزیل، ج۱، ۹۶؛ قمی، تفسیر قمی، ص۶۱؛ طباطبایی، المیزان، ج۲، ص۱۵۰.
- ابن عبدالبر، الاستیعاب، به نقل امین، اعیان الشیعه، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۷.
- امینی، الغدیر، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۱۴۰؛ شوشتری، احقاق الحق، ج۵، ص۵۲۲.
- ابن هشام، ج۴، ص۵۴۵.
- طبری، تفسیر طبری، ج۶، جزء ۱۰؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۱۸۸-۱۹۰.
- بحرانی، باب ۳۶۰.
- متقی هندی، کنز العمال، ج۶، ص۱۵۵.
- سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۹۹؛ ابن ندیم،الفهرست، ص۴۲۴۱؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۱، ص۲۴.
- ابن ندیم، الفهرست، ص۴۲-۴۱.
- مجلسی، بحار الانوار، ج۸۹، ص۵۲.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۸۱.
- حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۴.
- گنجی شافعی، ص۲۳۱؛ هیثمی، ص۷۶؛ قندوزی، ینابیع المودة، ص۱۲۶.
- سیوطی، الدر المنثور، ذیل آیه ۶۱؛ زمخشری، ذیل آیه ۶۱ سوره آل عمران؛ طبرسی، مجمع البیان، ذیل آیه ۶۱ سوره آل عمران؛ طباطبایی، المیزان، ذیل آیه ۶۱ سوره آل عمران.
- ابن بابویه، ج۲، ص۴۰۳؛ سید قطب، ج۶، ص۵۸۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۹.
- مجلسی، بحار الانوار، ج۲۳، ص۲۳۳.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۱۷.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۱۶-۱۷.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۱۹.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۲۴.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۲۷-۱۸.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۱۷.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۱۸.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۲۸-۲۷.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۲۰.
- پورجوادی، دانشنامه جهان اسلام، ۷: ۳۸۱-۳۸۷.
- پازوکی، دانشنامه جهان اسلام، ۷: ۳۸۷-۳۹۸.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱: ۱۹.
- طباطبایی‌نژاد، دانشنامه امام علی(ع)، ۳: ۱۹۳-۱۹۴.
- طبری، تاریخ الامم والملوک، دار قاموس الحدیث، ج۲، ص۲۷۹.
- خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۷.
- بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۷، ج۴، ص۶۶، ج۵، ص۱۳۷-۱۳۸، ج۷، ص۹؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۱۸۴.
- قرطبی، ج۶، ص۲۰۸؛ طباطبایی، المیزان، ج۶، ص۲۵؛ فخر رازی، ج۱۲، ص۳۰؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۹۸.
- پیامبر(ص) وقتی همه اصحاب را به برادری یکدیگر درآورد به علی(ع) فرمود: أنت أخی فی الدنیا و الآخرة (سنن ترمذی، ج۵، ص۳۰۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر ج۵، ص۲۲۱).
- آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۱۳۶۶، ص ۱۹۷.
- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۳۸۱.
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص ۱۱۸.
- ابن طاووس، فلاح السائل،۱۴۰۶ق، ص ۱۰۹.
- ابن شهر آشوب، المناقب، ۱۳۷۵ق، ج۲، ص ۱۲۳.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص ۳۱.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۱۲۳.
- نهج البلاغه، حکمت ۳۰۰.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص ۲۰۳.
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص ۲۶۷.
- نهج البلاغه، خطبه ۱۳۹.
- محمودی، نهج السعادة، مؤسسة الاعلمی، ج۱، ص۲۲۴؛ مفید، الاختصاص، ۱۴۳۰ق، ص۱۵۱.
- حسینی دشتی، معارف و معاریف، ۱۳۷۹، ج۷، ص۴۵۷.
- مسعودی، اثبات الوصیه، ص۱۵۸.
- طبری، تاریخ طبری، ج۳، جزء ۶، ص۹۰.
- ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴۵.
- قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۱۶۷.
- نهج البلاغه، نامه ۴۵.
- نهج البلاغه، خطبه ۲۰۷.
- نهج البلاغه، نامه ۵۱.
- نهج البلاغه، نامه ۵۳.
- شرح نهج البلاغه، ج۱۵، ص ۱۴۷.
- السرائر، ج۲، ص ۲۲۸.
- ضمیری، ص۳۶۵-۳۶۷.
- ضمیری، ص۳۷۵.
- نوری، ج۳، ص۳۶۷.
- قاضی قضاعی، مقدمه کتاب.
- رجوع کنید به: سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۳۹؛ صفار قمی، بصائر الدرجات، ص۱۴۲-۱۴۶.
- عاملی، حقیقة الجفرعند الشیعة، ص۱۲۵-۱۳۳.
- مجلسی، بحار الانوار، ج۵۱، ص۲۲۰.
- صفار قمی، ص۱۵۸-۱۵۹.
- کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۳۹.
- طباطبایی، قرآن در اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۳؛ السجستانی، کتاب المصاحف، ۱۴۰۵ق، ص۱۶؛ سیوطی، الاتقان، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۶۱.
- ایازی، مصحف امام علی(ع)، ص۱۷۷-۱۷۸.
- عاملی، حقائق هامّة، ص۱۶۰، به نقل از: خرمشاهی، قرآنپژوهی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۶۹.
- صفار قمی، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۲.
- صفار قمی، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۶- ۱۵۷.
- آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۲۱، ص۱۲۶؛ مهدوی راد، مصحف فاطمه، ص۸۳-۸۴.
- مجلسی، بحار الانوار، ج۲۲، ص۳۴۳.
- صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۷۰.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۲۲۴.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج۱، ص۵۲۴.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۵۲۴.
- کمپانی، علی کیست، ص۴۱۲.
- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص۵۶۵.
- مفید، امالی، ص۱۴۰.
- مفید، جمل، ص۲۶۵؛ ابن مزاحم، ص۴۱۰؛ ابن ابی الحدید، ج۲، ص۲۷۳ و ج۶، ص۲۹۳.
- ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۹۰.
- شیخ صدوق، خصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۶۲.
- انساب الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۳۱۹.
- نهج البلاغه، صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۱۸۲، ص۲۶۴.
- ابن اثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۰۳.
- نهج‌البلاغة، ترتیب صبحی صالح. حکمت ۲۵۹.
- ابن اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۳۸۸.
- شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۳۶۳ش، ص۶۹.
- قطب راوندی، منهاج البراعه، ج۲۱، ص۲۱۹؛ مفید، اختصاص، ص۷.
- مفید، اختصاص، ص۱۰۸.
- شوشتری، قاموس الرجال، ج۷، ص۴۹۵.
- ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۲۴ و ۲۸۵؛ زرکلی، اعلام، ج۶، ص۲۲۰.
برقی، رجال برقی، ص۳.
