شأن نزول سوره انسان چیست؟؟؟
نام های این سوره : برای این سوره نام‌های متعددی است که مشهورترین آنها سوره «انسان» و سوره «دهر» و سوره «هل اتی» است که هرکدام از آنها از یکی از کلمات اوائل سوره گرفته شده‌است.
محتوای این سوره : دراین سوره از پنج موضوع سخن به میان می‌آید:
- آفرینش انسان و خلقت او از نطفه و سپس هدایت و آزادی اراده او
- سخن از پاداش ابرار و نیکان است که شان نزول خاصی درمورد اهل بیت دارد
- دلائل استحقاق این پاداش‌ها
- اهمیت قرآن، و طریق اجرای احکام آن
- حاکمیت مشیت الهی (در عین مختار بودن انسان)
اهل بیت
برخی از مفسرین از جمله علامه طباطبایی بر اساس روایات متعدد معتقدند این سوره در شأن اهل بیت نازل شده‌است.
جلال‌الدین عبدالرحمان سیوطی در کتاب الاتقان فی علوم القرآن نقل می‌کند که آیه و یطعمون الطعام علی حبه... در شأن علی بن ابی طالب و فاطمه دختر رسول‌الله نازل شده‌است.[۱]
و همچنین در تفسیر کشاف از ابن عباس روایت آمده که حسن و حسین بیمار شدند، و رسول خدا با جمعی از صحابه از ایشان عیادت کرد، مردم به علی گفتند چه خوب است برای بهبودی فرزندانت نذری کنی، علی و فاطمه و فضه کنیز آن دو نذر کردند که اگر کودکان بهبودی یافتند سه روز روزه بگیرند، بچه‌ها بهبودی یافتند، و اثری از آن کسالت باقی نماند. بعد از بهبودی کودکان، علی از شمعون خیبری یهودی سه من آرد قرض کرد، و فاطمه پنج قرص نان به عدد افراد خانواده پخت، و سهم هر کسی را جلوش گذاشت تا افطار کنند، در همین بین سائلی (به در خانه آمده) گفت :سلام بر شما اهل بیت محمد. من مسکینی از مساکین مسلمینم، مرا طعام دهید که خدا شما را از مائده‌های بهشتی طعام دهد، خاندان پیامبر آن سائل را بر خود مقدم شمرده، افطار خود را به او دادند، و آن شب را جز آب چیزی نخوردند، و شکم گرسنه دوباره نیت روزه کردند، هنگام افطار روز دوم طعام را پیش روی خود نهادند تا افطار کنند، یتیمی بر در سرای ایستاد، آن شب هم یتیم را بر خود مقدم و در شب سوم اسیری آمد، و همان عمل را با او کردند.
صبح روز چهارم که شد علی دست حسن و حسین را گرفت، و نزد رسول خدا آمدند، پیامبر اکرم وقتی بچه‌ها را دید که چون جوجه ضعیف از شدت گرسنگی می‌لرزند، فرمود: چقدر بر من دشوار می‌آید که من شما را به چنین حالی ببینم، آنگاه با علی و کودکان به طرف فاطمه رفت و او را در محراب خود یافت، و دید که شکمش از گرسنگی به دنده‌های پشت چسبیده (در نسخه‌ای دیگر آمده که شکمش به پشتش چسبیده)، و چشمهایش گود افتاده از مشاهده این حال ناراحت شد، در همین بین جبرئیل نازل شد، و عرضه داشت: این سوره را بگیر، خدا تو را در داشتن چنین اهل بیتی تهنیت می‌گوید، آنگاه سوره را قرائت کرد.[۲]
- ترجمه تفسیر المیزان، ج۲۰ ص ۲۱۲
- تفسیر المیزان، ج ۲۰، ص۲۱۲
علمای شیعه اتفاق نظر دارند که این سوره و یا هیجده آیه (از آیه 5 "إن‌ّ الأبرار ..." تا آیه 22 "... و کان سعیکم مشکوراً") از آن دربارة حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین: و خادمه آنها فضه نازل شده است. علامه امینی در "الغدیر" این شأن نزول را از 34 نفر از علمأ معروف اهل سنت نقل کرده است; بنابراین این شأن نزول در بین اهل سنت مشهور، بلکه متواتر است.
شأن نزول: ابن عباس می‌گوید: "حسن و حسین‌بیمار شدند، پیامبر9 با جمعی از یاران به عیادتشان آمدند و به علی‌فرمودند: ای ابوالحسن! خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می‌کردی. علی، فاطمه‌و فضه که خادمه آنها بود، نذر کردند که اگر آنها شفا یابند، سه روز روزه بگیرند.
چیزی نگذشت که هر دو شفا یافتند، در حالی که از نظر مواد غذایی دست خالی بودند. علی‌سه من جو قرض نمود و فاطمه‌یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت. هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت: "السلام علیکم ?گهل بیت محمد9; سلام بر شما ای خاندان محمد! مستمندی از مستمندان مسلمانان هستم، غذایی به من بدهید".
آنها همگی مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم را همچنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتی که غذایی را آماده کرده بودند (همان نان جوین) یتیمی بر در خانه آمد، آن روز نیز ایثار کردند و غذای خود را به او دادند. (باز با آب افطار کردند و روز بعد را نیز روزه گرفتند) در سومین روز اسیری به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد، باز سهم غذای خود را به او دادند. هنگامی که صبح شد، علی‌دست حسن و حسین‌را گرفته بود، خدمت پیامبر آمدند، وقتی پیامبر آنها را مشاهده کرده; دید از شدت گرسنگی می‌لرزند. فرمود: این حالی را که در شما می‌بینم برای من بسیار گران است; سپس برخاست و با آنها حرکت کرد. هنگامی که وارد خانة فاطمه‌شد، دید در محراب عبادت ایستاده در حالی که از شدت گرسنگی شکم او به پشت چسبیده و چشمهایش به گودی نشسته، پیامبر9 ناراحت شد; در همین هنگام جبرئیل نازل گشت و گفت: ای محمد! این سوره را بگیر، خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می‌گوید; سپس سورة "هل ?گتی‌َ" را بر او خواند".(ر.ک: مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، مکتبة المرتضویة، ص 491.)0
امّا دربارة مکّی یا مدنی بودن این سوره باید بگوییم که اتفاق و اجماع علما و مفسّران شیعه بر این است که همه یا دست کم قسمتی از آیات آغازین سوره که مقام ابرار و اعمال صالح آنها را بیان می‌کند، در مدینه نازل شده، که شأن نزول آن، یعنی داستان نذر علی‌و فاطمة زهرا و امام حسن و امام حسین: و فضّه به طور مشروح بیان شد، گرچه این مطلب ـ یعنی نظر علما و دانشمندان شیعه ـ، برای اثبات حقانیّت کفایت می‌کند; در عین حال مشهور میان علمای اهل سنّت نیز نزول این سوره در مدینه است، همان گونه که قرطبی، مفسّر مشهور اهل تسنن‌ّ، در تفسیر خود نوشته است: "مشهور علما معتقدند که در مدینه نازل شده است."
اینک برای اطلاع بیشتر، نام چند تن از کسانی که تمام یا قسمتی از آیات این سوره را ـ که در بالا به آن اشاره شد ـ مدنی می‌دانند در زیر می‌آوریم:
1. حاکم ابوالقاسم حسکانی: او از ابن عباس تعداد آیاتی را که در مکه و مدینه نازل شده، به ترتیب و به طور مشروح نقل کرده و این سوره را جزء سوره‌های مدنی شمرده که پس از سورة "الرحمن" و پیش از سورة "طلاق" نازل شده است.
2. استاد احمد زاهد، صاحب کتاب ایضاح: او نیز این مطلب را از ابن عباس نقل کرده است.
3. تاریخ القرآن از ابوعبداللّه زنجانی: ایشان از جمعی بزرگان اهل‌سنّت نقل کرده که سورةانسان را در ردیف سوره‌های مدنی آورده‌اند.
4. نویسندة مذکور (ابوعبداللّه زنجانی) از "فهرست ابن ندیم" از ابن عباس نقل کرده که او سورة انسان را یازدهمین سورة مدنی دانسته است.
5. سیوطی در کتاب "اتقان" از بیهقی در "دلائل النبوة" نقل می‌کند که عکرمه گفته است: سورة "هل اتی" در مدینه نازل شده است.
6. در "درالمنثور" نیز همین مطلب از ابن عباس به طرق مختلف نقل شده است.
7. زمخشری در "تفسیر کشّاف"، شأن نزول معروف آیات آغازین ـ یعنی نذر علی‌ـ را نقل کرده است.
8. گذشته از این موارد بسیاری از بزرگان اهل سنت، نزول آیات آغازین این سوره را "ان الابرار..." دربارة علی‌و فاطمة زهرا و حسن و حسین: می‌دانند که این خود شهادتی بر مدنی بودن این آیات است و احدی در "اسباب النزول"، بغوی در "معالم التنزیل"، سبط بن جوزی در "تذکره"، گنجی شافعی در "کفایة الطالب" و جمعی دیگر به این مطلب اشاره کرده‌اند.
این مسئله به قدری معروف و مشهور است که "محمد بن ادریس شافعی" یکی از ائمة چهارگانة اهل سنّت، در شعر معروف خود می‌گوید: "تا کی تا کی و تا چه زمانی / مرا در محبّت این جوان‌مرد سرزنش می‌کنید؟
مگر فاطمه به غیر او تزویج شد / و مگر "هل اتی" دربارة غیر او نازل شده است؟"(تفسیر نمونه، ج 25، ص 328ـ330.)
