احکام جامع روزه از ده مرجع

پیشینه روزه‏

۴: پیشینه روزه به چه زمانى بر مى ‏گردد؟

شواهد فراوانى در تاریخ به چشم مى ‏خورد که روزه، در میان یهود و مسیحیت و اقوام و ملت‏ هاى دیگر رایج بوده است. آنان به هنگام مواجهه با غم و اندوه و توبه و طلب خشنودى خداوند، روزه مى‏ گرفتند تا با این کار، در پیشگاه او اظهار عجز و تواضع نموده و به گناهان خود اعتراف کنند. از انجیل استفاده مى ‏شود که مسیح علیه السلام چهل شبانه روز، روزه داشته است.[۶] قرآن مجید به صراحت بیان مى‏ کند: این فریضه الهى، در امت ‏هاى پیشین نیز واجب بوده است.[۷]

مراتب روزه‏

۵: علماى اخلاق روزه را به روزه عوام، روزه خواص و روزه خواص الخواص درجه بندى کرده‏ اند، آیا این امر دلیل دینى دارد؟

آنچه علماى اخلاق فرموده ‏اند، برگرفته از مجموع روایاتى است که در این زمینه وجود دارد.

امام باقر علیه السلام درباره روزه «عوام» مى‏ فرماید: «روزه‏ دار هر کارى انجام دهد، براى روزه او زیانى ندارد؛ اگر از چهار کار خوددارى کند: خوردن، آشامیدن، آمیزش با زنان و فرو رفتن در آب».[۸]

امام صادق علیه السلام درباره روزه «خواص» مى ‏فرماید: «هرگاه روزه ‏دار بودى، باید گوش و چشم تو در برابر کارهاى حرام و همه اعضاى تو در برابر کارهاى زشت نیز روزه ‏دار باشد».[۹]

حضرت على علیه السلام درباره روزه «خواص الخواص» مى‏ فرماید: «روزه قلب و خوددارى از فکر گناه، برتر از روزه شکم و خوددارى از خوراک است».[۱۰]

روزه‏ هاى واجب‏

۶: روزه ‏هاى واجب کدام است؟

روزه‏ هاى واجب عبارت است از:

۱٫ روزه ماه رمضان ۲٫ روزه کفّاره ۳٫ روزه قضا ۴٫ روزه نذر و عهد و یمین ۵٫ روزه استیجارى ۶٫ روزه روز سوم اعتکاف ۷٫ روزه جایگزین قربانى در حج تمتع.[۱۱]

روزه ‏هاى حرام‏

۷٫ روزه ‏هاى حرام کدام است؟

روزه‏ هاى حرام (روزه ‏هایى که نباید گرفت)، عبارت است از: ۱٫ روزه عید قربان ۲٫ روزه عید فطر ۳٫ روزه ایام تشریق براى کسى که در منا است ۴٫ روزه یوم الشک (روزى که نمى ‏داند آخر شعبان است یا اول رمضان) به نیت ماه رمضان ۵٫ روزه سکوت ۶٫ روزه وصال (شب را نیز تا سحر روزه بگیرد) ۷٫ روزه مستحبى زن در جایى که با حق شوهر منافات داشته باشد ۸٫ روزه مستحبى فرزند در جایى که باعث آزار و اذیت پدر و مادر گردد ۹٫ روزه مریض و هر کس که روزه براى او ضرر دارد۱۰٫ روزه مسافر، به جز مواردى که استثنا شده است.[۱۲]

۸: روزه ‏هاى مستحبى کدام است؟

روزه تمام روزهاى سال- غیر از روزه ‏هاى حرام و مکروه- مستحب است؛ ولى براى برخى از روزها، بیشتر سفارش شده که عبارت است از: ۱٫ پنج شنبه اول و پنج شنبه آخر هر ماه ۲٫ چهار شنبه اول که بعد از روز دهم ماه است ۳٫ سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه ۴٫ تمام ماه رجب و شعبان یا بعضى از این دو ماه ۵٫ روز عید نوروز ۶٫ روز بیست و پنجم و بیست و نهم ذى قعده ۷٫ روز اول تا روز نهم ذى حجه ۸٫ عید سعید غدیر (هیجدهم ذى حجه) ۹٫ روز اول و سوم محرم ۱۰٫ میلاد مسعود پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله، (هفدهم ربیع الاول) ۱۱٫ روز مبعث حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله، (بیست و هفتم رجب).[۱۳]

روزه‏ هاى مکروه‏

۹: روزه‏ هاى مکروه کدام است؟

روزه‏ هاى مکروه عبارت است از: ۱٫ روزه روز عاشورا ۲٫ روزه روز عرفه براى کسى که او را از خواندن دعا باز دارد ۳٫ روزه مستحبى میهمان بدون اجازه میزبان ۴٫ روزه مستحبى فرزند بدون اجازه پدر و مادر.[۱۴]

عفو شدگان روزه‏

۱۰: بر چه کسانى روزه واجب نیست؟

همه مراجع: بر چند دسته روزه واجب نیست: ۱٫ پیرمرد و پیرزنى که گرفتن روزه براى آنان مشقّت دارد ۲٫ زن باردارى که گرفتن روزه براى حمل یا خودش ضرر دارد ۳٫ زن شیر دهى که گرفتن روزه، براى بچه یا خودش ضرر دارد ۴٫ بیمارى که گرفتن روزه براى او ضرر دارد ۵٫ کسى که بیمارى دارد که زیاد تشنه مى‏شود و نمى ‏تواند تشنگى را تحمل کند۶٫ کسى که به سن بلوغ نرسیده است ۷٫ زنى که خون حیض و نفاس مى ‏بیند ۸٫ کسى که به مسافرت مى‏ رود و در جایى قصد اقامت ده روز نمى‏ کند ۹٫ کسى که به جهت ضعف بنیه، گرفتن روزه براى او مشقّت فراوان دارد و غیرقابل تحمل است۱۰٫ کسى که بى ‏هوش است و یا در کما به سر مى ‏برد ۱۱٫ دیوانگان.[۱۵]

نیت روزه‏

۱۱: نیت روزه چگونه است؟

همه مراجع: نیت «روزه»؛ یعنى، شخص تصمیم داشته باشد براى انجام دادن فرمان خداوند، از اذان صبح تا مغرب، کارى که روزه را باطل مى‏ کند، انجام ندهد و لازم نیست آن را از قلب خود بگذراند و یا بر زبان جارى کند.[۱۶]

۱۲: ابتدا و انتهاى نیت روزه به طور عادى چه زمانى است؟

همه مراجع: نیت براى روزه ماه رمضان و نذر معیّن، از اول شب تا اذان صبح و براى روزه غیر معین (مانند روزه قضا و نذر مطلق)، از اول شب تا ظهر روز بعد است. نیت روزه مستحبى، از اول شب شروع شده و تمام روز- تا موقعى که به اندازه نیت کردن به مغرب وقت مانده باشد- ادامه دارد.[۱۷]

تبصره. تعریف مغرب در پرسش‏هاى آینده در عنوان «وقت افطار» بیان شده است.

۱۳: شب، قصد گرفتن روزه داشتم، اما سحر بیدار نشدم تا نیّت کنم. نزدیک آفتاب از خواب بیدار شدم، آیا روزه‏ ام صحیح است؟

همه مراجع: اگر آنچه روزه را باطل مى ‏کند، انجام نداده ‏اید، روزه صحیح است.[۱۸]

نیت آخر شعبان‏

۱۴: نمى‏ دانم فردا اول ماه رمضان است یا آخر شعبان، آیا گرفتن روزه واجب است؟ به چه نیت روزه بگیرم؟

همه مراجع: خیر، گرفتن روزه آن روز واجب نیست؛ ولى اگر بخواهید روزه ‏بگیرید، نمى ‏توانید به نیت ماه رمضان بگیرید؛ بلکه باید به نیت ماه شعبان یا روزه قضا- اگر به ذمه دارید- و مانند آن روزه بگیرید و چنانچه بعد معلوم شود، ماه رمضان بوده، از رمضان محسوب مى ‏شود و اگر در اثناى روز بفهمید، باید فورى نیت خود را به روزه ماه رمضان برگردانید.[۱۹]

نیت ماه رمضان‏

۱۵: در ماه رمضان باید براى هر روز نیت کرد، یا اینکه یک نیت در اول ماه کافى است؟

همه مراجع: اگر شب اول ماه رمضان نیت کند که یک ماه را روزه بگیرد، کافى است؛ ولى بهتر است (احتیاط مستحب) در هر شب ماه رمضان، براى روزه فرداى آن نیز، نیت کند.[۲۰]

فراموشى نیت روزه‏

۱۶: اگر شب اول ماه رمضان، نیت روزه را فراموش کند و پیش از ظهر یادش بیاید، تکلیف روزه او چیست؟

همه مراجع (به جز تبریزى و وحید): اگر مبطلات روزه را مرتکب نشده، باید نیت کند و روزه‏ اش صحیح است و اگر یکى از آنها را مرتکب شده، روزه او باطل است؛ ولى [به احترام ماه رمضان‏] باید تا اذان مغرب، از کارى که روزه را باطل مى‏ کند، خوددارى و بعد از ماه رمضان، آن روز را قضا کند.[۲۱]

آیات عظام تبریزى و وحید: اگر مبطلات روزه را مرتکب نشده، باید نیت کند و روزه بگیرد و بنابر احتیاط واجب بعد از ماه رمضان نیز قضا نماید و اگر یکى از آنهارا مرتکب شده، روزه ‏اش باطل است؛ ولى [به احترام ماه رمضان‏] باید تا اذان مغرب از کارى که روزه را باطل مى ‏کند، خوددارى و بعد از ماه رمضان آن روز را قضا کند.[۲۲]

وقت سحرى‏

۱۷: کسى که در سحر تا پایان اذان غذا بخورد، روزه ‏اش چه حکمى دارد؟

همه مراجع: ملاک امساک براى روزه، طلوع فجر صادق است. پس اگر با شروع اذان، اطمینان به طلوع فجر پیدا کند، نباید چیزى بخورد و اگر لقمه ‏اى در دهان دارد، نباید فرو برد. امّا اگر اطمینان به دخول وقت ندارد، مى ‏تواند چیزى بخورد.[۲۳]

۱۸: اگر شخصى با اعتقاد به اینکه هنوز اذان صبح را نگفته‏ اند، مشغول سحرى شود، سپس متوجه گردد که وقت اذان صبح گذشته است؛ حکم روزه او چیست؟

همه مراجع (به جز بهجت): اگر بدون بررسى و تحقیق در طلوع فجر، مشغول سحرى شده، روزه ‏اش باطل است و باید قضا کند.[۲۴]

آیه اللَّه بهجت: اگر بدون بررسى و تحقیق در طلوع فجر، مشغول سحرى شده، بنابر احتیاط واجب روزه‏اش باطل است و باید قضا کند.[۲۵]

تبصره: فرد یاد شده با وجود اینکه روزه ‏اش باطل شده، حق ندارد افطار کند؛ بلکه باید تا شب از مفطرات امساک نماید.

شب‏هاى مهتابى‏

۱۹: خواندن نماز صبح، در لیالى مقمره (شب ‏هایى که سحر مهتاب است) چگونه است؟

همه مراجع (به جز امام): تفاوتى بین شب‏ هاى مهتابى و غیرمهتابى نیست و ملاک، یقین به طلوع فجر و دخول وقت نماز است.[۲۶]

امام: در شب‏ هاى مهتابى براى نماز صبح، باید مدتى صبر کنند تا روشنایى طلوع فجر احراز شود.[۲۷]

وقت افطار

۲۰: وقت افطار کردن روزه چه زمانى است؟

آیات عظام امام، خامنه‏ اى، فاضل، صافى و نورى: وقت افطار روزه مغرب است.

مغرب زمانى است که قرص خورشید در افق پنهان شود و بعد از مدتى سرخى طرف مشرق از بالاى سر انسان بگذرد.[۲۸]

آیه اللَّه بهجت: وقت افطار روزه مغرب است. مغرب زمانى است که‏ قرص خورشید در افق پنهان شود؛ ولى احتیاط مستحب آن است که مدتى صبر کند تا سرخى طرف مشرق از بین برود. [۲۹]

آیات عظام تبریزى، سیستانى، مکارم و وحید: وقت افطار روزه مغرب است.

مغرب زمانى است که قرص خورشید در افق پنهان شود و بنا بر احتیاط واجب باید مدتى صبر کند تا سرخى طرف مشرق از بالاى سر انسان بگذرد.[۳۰]

تبصره: براساس دیدگاه مشهور فقیهان بین غروب و مغرب تفاوت است.

غروب عبارت است از پنهان شدن قرص خورشید در افق. مغرب عبارت است از زمانى که سرخى طرف مشرق که بعد از غروب خورشید پیدا مى ‏شود، از بین برود.

فاصله زمانى بین غروب خورشید و مغرب به اختلاف فصل ‏هاى سال تفاوت مى‏کند؛ (تقریباً بین پانزده تا بیست دقیقه مى‏باشد).

۲۱٫ آیا با شروع اذان مغرب رادیو و تلویزیون، افطار روزه جایز است؟

همه مراجع (به جز بهجت): اگر یقین دارید با اذان رادیو و تلویزیون، وقت داخل شده، اشکال ندارد.[۳۱]

آیه اللَّه بهجت: به محض اینکه قرص خورشید در افق پنهان شود، افطار روزه جایز است؛ ولى احتیاط مستحب آن است که مدتى صبر کند تا سرخى طرف مشرق از بین برود.[۳۲]

 تبصره. طبق فتواى حضرت آیه اللَّه بهجت افطار کردن روزه کمى پیش از اذان رادیو و تلویزیون نیز جایز است؛ زیرا اذان این رسانه مدتى (نزدیک بیست دقیقه) بعد از غروب خورشید است.

نماز هنگام افطار

۲۲: هنگام اذان مغرب، افطار کردن بهتر است، یا خواندن نماز مغرب و عشاء؟

همه مراجع: خواندن نماز مغرب و عشاء بهتر است؛ ولى اگر کسى منتظر او است یا بسیار گرسنه است که نمى ‏تواند نماز را با حضور قلب بخواند، افطار کردن بهتر است.[۳۳]

پی نوشت:

[۷]. بقره، آیه ۱۸۳

[۸]. من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۰۷

[۹]. بحار الانوار، ج ۹۶ ص ۲۹۲

[۱۰]. ر. ک: غرر الحکم و درر اللکلم

[۱۱]. العروه الوثقى، ج ۲، اقسام الصوم

[۱۲].همان، ج ۲، اقسام الصوم؛ توضیح ‏المسائل، م ۱۷۳۹- ۱۷۴۵

[۱۳]. توضیح‏ المسائل مراجع، م ۱۷۴۸

[۱۴]. العروه الوثقى، ج ۲، اقسام الصوم؛ توضیح ‏المسائل، م ۱۷۳۹- ۱۷۴۵

[۱۵]. توضیح ‏المسائل مراجع، ۱۷۲۹، ۱۷۲۵، العروه الوثقى، ج ۲؛ کتاب الصوم، فصل فى موارد الرخصه فى افطار شهر رمضان

[۱۶]. العروه الوثقى، ج ۲، نیه الصوم

[۱۷]. وحید، توضیح ‏المسائل، م ۱۵۶۰، ۱۵۶۱، ۱۵۷۲ و ۱۵۷۳؛ توضیح ‏المسائل مراجع، م ۱۵۵۲، ۱۵۵۳، ۱۵۵۵ و ۱۵۶۵

[۱۸]. العروهالوثقى، ج ۲، نیهالصوم

[۱۹]. توضیح ‏المسائل مراجع، م ۱۵۶۸، ۱۵۶۹؛ وحید، توضیح ‏المسائل، م ۱۵۷۶ و ۱۵۷۷

[۲۰]. العروه الوثقى، ج ۲، نیه الصوم، م ۱۵

[۲۱]. توضیح ‏المسائل مراجع، م ۱۵۶۱

[۲۲]. تبریزى، توضیح‏ المسائل مراجع، م ۱۵۶۱؛ وحید، توضیح ‏المسائل، م ۱۵۶۹

[۲۳]. توضیح ‏المسائل مراجع، م ۷۴۲ و ۱۵۷۴

[۲۴]. امام، نورى، فاضل و مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۳، فصل فیما تعلیق بالقضا، االرابع؛ سیستانى، وحید و تبریزى، منهاج الصالحین، م ۱۰۲۳؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۳۳۶ و دفتر: خامنه‏اى

[۲۵]. بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۱۳۲

[۲۶]. فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۲۳۱؛ مکارم، استفتاءات، ج ۱، س ۱۰۴؛ نورى، استفتاءات، ج ۱، س ۱۰۳؛ صافى، جامع ‏الاحکام، ج ۱، س ۱۹۳ دفتر: بهجت، وحید، خامنه‏اى، سیستانى و تبریزى

[۲۷]. استفتاءات، ج ۱، احکام نماز، س ۱۹ و ۲۰

[۲۸]. توضیح‏ المسائل مراجع، م ۷۳۵ و دفتر: خامنه ‏اى

[۲۹]. توضیح‏ المسائل مراجع، م ۷۳۵

[۳۰]. توضیح ‏المسائل مراجع، م ۷۳۵؛ وحید، توضیح ‏المسائل، م ۷۴۱

[۳۱]. توضیح ‏المسائل مراجع، م ۷۳۵ و ۷۴۲؛ وحید، توضیح ‏المسائل، م ۷۴۱ و ۷۴۸ و دفتر: خامنه ‏اى

[۳۲]. توضیح ‏المسائل مراجع، م ۷۳۵ و ۷۴۲

[۳۳]. همان، م ۱۷۵۰؛ وحید، توضیح ‏المسائل، م ۱۷۵۸