آیا روایات معتبر درباره امامت امام صادق (علیه السلام) در منابع شیعه وجود دارد؟ 2

مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت خادم الرضا (علیه السّلام) زابل

کیفیت دلالت روایت بر امامت امام صادق علیه السلام

در این روایت چند جمله بر امامت آن حضرت دلالت می‌نماید:

1. جمله‌ی: إِنَّ أَبِی علیه السلام اسْتَوْدَعَنِی مَا هُنَاکَ.

مراد از «ما هناک» کتب و سلاح و آثار پیامبر است که از نظر شیعه، نشانه های امامت امام محسوب می‌شوند. و امام باقر علیه السلام نیز آنها را به امام صادق علیه السلام سپردند. معنایش این است که بعد از من، شما امام هستید. علامه‌ی مجلسی در توضیح این قسمت می‌نویسد:

ایضاح : «ما هناک» أی من الکتب والسلاح وغیرهما من آثار النبی صلى الله علیه وآله وسائر الأنبیاء علیهم السلام ...

«مراد از «ما هناک» کتابها، سلاح و غیر آن از آثار پیامبر صلی الله علیه وآله و سایر انبیاء علیهم السلام است.»

المجلسی، محمد باقر (متوفاى1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج 79، ص 47، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

2. این فراز از روایت: وَ أَوْصَى مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ إِلَى جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُکَفِّنَهُ فِی بُرْدِهِ ...

در این قسمت ، امام باقر علیه السلام به فرزندش وصیت می‌کند که امور تکفین و تدفین ایشان را بر عهده بگیرد و از نظر شیعه امام معصوم را جز امام و معصوم دیگر تجهیز نمی‌کند؛ بنابراین، امام صادق علیه السلام، مقام امامت را بعد از پدر بزرگوارشان دارا هستند.

مرحوم سید محسن در کتاب «اعیان الشیعه» می‌گوید:

أراد ان یعلمهم انه وصیه وخلیفته والامام من بعده .

«امام باقر علیه السلام می‌خواست با این وصیتش به آنها بفهماند که امام صادق علیه السلام وصی، جانشین و امام بعد از ایشان است.»

الأمین، السید محسن (متوفای1371هـ)، أعیان الشیعة، ج 1، ص 659، تحقیق وتخریج: حسن الأمین، ناشر: دار التعارف للمطبوعات - بیروت – لبنان، سال چاپ : 1403 - 1983 م

مرحوم آیت الله العظمی تبریزی برای اثبات دلالت این روایت به امامت آن حضرت می‌فرماید:

هذا کما تقدم ـ بضمیمه ما دلت علیه النصوص وقام علیه الإجماع أنّ الإمام عندنا لا یتولّى تجهیزه إلاّ إمام مثله إذا کان حاضراً، وأنّ الوصیه هی من علائم الإمامه ـ یکون نصاً على إمامه الصادق (علیه السلام) .

«این روایت (به ضمیمه‌ی آنچه روایات بر آن دلالت می‌کند و اجماع شیعه بر این که امور تجهیز امام را جز امام زمانی‌که حاضر باشد، بر عهده نمی‌گیرد و وصیت کردن از نشانه های امامت است)، دلیل روشن بر امامت امام صادق علیه السلام است.»

النصوص الصحیحة - المیرزا جواد التبریزی - ص 21، طبق برنامه مکتبة اهل البیت

فراز پایانی روایت نیز، این تحلیل را تأیید می‌کند که فرمود: فَقَالَ: یَا بُنَیَّ کَرِهْتُ أَنْ تُغْلَبَ وَ أَنْ یُقَالَ إِنَّهُ لَمْ یُوصَ إِلَیْهِ فَأَرَدْتُ أَنْ تَکُونَ لَکَ الْحُجَّةُ.

علامه مجلسی در توضیح این قسمت آورده است:

أن تغلب على بناء المجهول أی فی الإمامة ، فان الوصیة من علاماتها أو فیما أوصى إلیه مما یخالف العامة ، کتربیع القبر أو الأعم .

«کلمه «تغلب» به صورت صیغه مجهول خوانده می‌شود، معنایش این است که دوست ندارم در امر امامت بر شما غالب شوند؛ زیرا وصیت از نشانه های امامت است یا در چیزی که به امام وصیت شده و مخالف نظر عامه است غالب شوند مثل چهار گوشه کردن قبر ...»

بحار الأنوار،  العلامة المجلسی، ج47، ص 14

شارح اصول کافی چند وجه را در مورد این که مراد از غلبه چیست ذکر کرده است:

قوله ( فقال یا بنی کرهت أن تغلب ) لعل وجه الغلبة أمور : الأول تربیع القبر ، والثانی رفعه ، فإن روایات العامة مختلفة ففی بعضها تسویة القبور وفی بعضها تسنیمها ... ، والثالث التنازع فی الإمامة والتخالف فیها فإن الوصیة الظاهرة من علامات الإمام کما مر إلیه إشارة بقوله : وأن یقال أنه لم یوص فأردت أن تکون لک الحجة أی الحجة التی هی الوصیة الظاهرة .

«در باره این فرمایش امام: «بر تو غالب نشوند» چند وجه است:

یک: چهار گوش ساختن قبر، دو: با لا آوردن آن ؛ زیرا روایات اهل سنت در این باره مختلف است، برخی گفته اند روی قبر هموار باشد برخی گفته اند بر آمدگی داشته باشد. ... سوم: منازعه در امر امامت و مخالفت کردن در آن. زیرا وصیت آشکار از نشانه های امام است چنانچه گذشت. به این مطلب امام در این کلامش اشاره کرده و فرمود: وأن یقال أنه لم یوص فأردت أن تکون لک الحجة؛ و حجت، همان وصیت ظاهر و آشکار است.»

المازندرانی، مولی محمد صالح (متوفای1081هـ)، شرح أصول الکافی، ج 6، ص 174، تحقیق: مع تعلیقات: المیرزا أبو الحسن الشعرانی / ضبط وتصحیح: السید علی عاشور،‌ ناشر: دار إحیاء التراث العربی للطباعة والنشر والتوزیع - بیروت – لبنان، چاپ: الأولى1421 - 2000 م

تصحیح روایت:

این روایت را علمای شیعه تصحیح کرده اند. از جمله مرحوم مجلسی ذیل روایت دوم که ذکر شد، در باره سندش می‌فرماید:

الحدیث الثانی‏: حسن على الظاهر.

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج‏4 ؛ ص229، تهران، چاپ: دوم، 1404 ق.

مرحوم آیت الله تبریزی درباره صحت سند روایت هشتم می‌گوید:

فمن ما ورد من النص على إمامة جعفر بن محمد الصادق علیه السلام ، الروایة الصحیحة التی نقلها الکلینی رحمه الله فی الکافی عن علی بن إبراهیم عن محمد بن عیسى عن یونس بن عبد الرحمن عن عبد الأعلى عن أبی عبد الله الصادق علیه السلام : " إن أبی استودعنی ما هناک فلما حضرته ...

«از مجموعه روایاتی ‌که بر امامت جعفر بن محمد صادق علیه السلام وارد شده، این روایت صحیحی است که آن را مرحوم کلینی در کتاب کافی از علی بن ابراهیم با سندش از عبد الاعلی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است ....»

النصوص الصحیحة، المیرزا جواد التبریزی، ص 20

روایت چهارم: (دارای سند صحیح)

5 – عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ أَبِی قَالَ لِی ذَاتَ یَوْمٍ فِی مَرَضِهِ یَا بُنَیَّ أَدْخِلْ أُنَاساً مِنْ قُرَیْشٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ حَتَّى أُشْهِدَهُمْ قَالَ فَأَدْخَلْتُ عَلَیْهِ أُنَاساً مِنْهُمْ فَقَالَ یَا جَعْفَرُ إِذَا أَنَا مِتُّ فَغَسِّلْنِی وَ کَفِّنِّی وَ ارْفَعْ قَبْرِی أَرْبَعَ أَصَابِعَ وَ رُشَّهُ بِالْمَاءِ فَلَمَّا خَرَجُوا قُلْتُ یَا أَبَتِ لَوْ أَمَرْتَنِی بِهَذَا لَصَنَعْتُهُ وَ لَمْ تُرِدْ أَنْ أُدْخِلَ عَلَیْکَ قَوْماً تُشْهِدُهُمْ فَقَال‏ یَا بُنَیَّ أَرَدْتُ أَنْ لَا تُنَازَعَ.

«امام صادق علیه السلام فرمود: روزی که پدرم مریض بود به من فرمود: فرزندم! افرادی از مردم قریش این شهر را نزد من بیاور تا آنها را شاهد گیرم. گروهی از آنها را نزد ایشان آوردم . حضرت فرمود: ای جعفر ! وقتی من از دنیا رفتم، مرا غسل بده، کفن کن و قبر مرا چهار انگشت بلند کن وروی قبرم آب بپاش. وقتی آنها رفتند، عرض کردم ای پدر! بدون حضور آنها و شاهد گرفتن آنان اگر به من دستور می‌دادی انجام می‌دادم. فرمود: ای پسرم خواستم با شما منازعه نکنند.»

الکافی ، الشیخ الکلینی ، ج 3 ص 200

این روایت نیز همانند روایت پیشین، بر امامت امام صادق علیه السلام دلالت دارد؛‌ زیرا امام باقر علیه السلام در باره تجهیز ودفن خودش به ایشان وصیت کرده است. علامه مجلسی در توضیح این روایت می‌نویسد:

بیان : أی فی إعمال تلک السنن وارتکاب التغسیل والتکفین، أو فی الإمامة فإن الوصیة من علاماتها.

«یعنی در انجام این سنت ها و تغسیل و تکفین یا در امر امامت با شما منازعه نکنند، زیرا وصیت کردن از نشانه های امامت است.»

بحار الأنوار،  العلامة المجلسی، ج 46 ص 214

سید محسن امین نیز، بعد از نقل روایت می‌نویسد:

ای لا تنازع فی الإمامة والخلافة من بعدی متى علموا انک وصیی .

«یعنی در امر امامت و جانشینی بعد از من بعد از این که وصیت مرا بدانند، منازعه نکنند.»

أعیان الشیعة ، السید محسن الأمین ، ج 1 ، ص 659

تصحیح روایت:

این روایت نیز همانند روایات قبل از نظر سند صحیح است. علامه مجلسی ذیل روایت می‌نویسد:

الحدیث الخامس‏: حسن.

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج‏14 ؛ ص111، تهران، چاپ: دوم، 1404 ق.

شیخ هادی نجفی پس از نقل روایت، سند آن را تصحیح کرده است:

الروایة صحیحة الإسناد .

موسوعة أحادیث أهل البیت (ع) ، الشیخ هادی النجفی، ج 11 ، ص 57

روایت پنجم:

مرحوم خزاز قمی در کتاب «کفایة الاثر» روایات متعددی را در باره امام صادق علیه السلام ذکر کرده، از جمله‌ای آنها، روایت ذیل است:

أَخْبَرَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الرَّازِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْمُحَارِبِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ المغالیُّ قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ الْوَهَّابِ بْنُ هَمَّامٍ الْحِمْیَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی هَمَّامُ بْنُ نَافِعٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ یَوْماً إِذَا افْتَقَدْتُمُونِی فَاقْتَدُوا بِهَذَا فَإِنَّهُ الْإِمَامُ بَعْدِی وَ أَشَارَ إِلَى ابْنِهِ جَعْفَرٍ علیه السلام .

«ابو همام بن نافع می‌گوید: روزی امام باقر علیه السلام به اصحابش فرمود: وقتی مرا از دست دادید، به ایشان (امام صادق علیه السلام) اقتدا کنید؛ زیرا او امام پس از من است و به پسرش جعفر علیه السلام اشاره کرد.»

الخزاز القمی الرازی، أبی القاسم علی بن محمد بن علی (متوفای400هـ)، کفایة الأثر فی النص على الأئمة الاثنی عشر، ص 255، تحقیق: السید عبد اللطیف الحسینی الکوه کمری الخوئی، ناشر: انتشارات ـ قم، 140هـ .

کیفیت دلالت این روایت بر امامت امام صادق علیه السلام صریح است؛ زیرا امام باقر علیه السلام می‌فرماید: امام بعد از من، امام صادق علیه السلام است.

روایت ششم:

در روایت دیگری نیز، امام باقر علیه السلام در پاسخ ابو مریم عبد الغفار که از امام پس از ایشان سؤال کرده بود، صریحا فرمود: بعد از من جعفر، امام و پدر ائمه است:

حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ هودة [هَوْذَةَ] بْنِ أَبِی هَرَاسَةَ أَبُو سُلَیْمَانَ الْبَاهِلِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ أَبِی بِشْرٍ النَّهَاوَنْدِیُّ الْأَحْمَرِیِّ بِنَهَاوَنْدَ قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیُّ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَبْدِ الْغَفَّارِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى مَوْلَایَ الْبَاقِرِ علیه السلام وَ عِنْدَهُ أُنَاسٌ مِنْ أَصْحَابِهِ ذَکَرَ الْإِسْلَامَ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی فَأَیُّ الْإِسْلَامِ أَفْضَلُ قَالَ مَنْ سَلِمَ المُؤْمنین [الْمُؤْمِنُونَ‏] مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ . ...

قُلْتُ فَإِنْ کَانَ هَذَا کَائِنٌ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَإِلَى مَنْ بَعْدَکَ قَالَ إِلَى جَعْفَرٍ وَ هُوَ سَیِّدُ أَوْلَادِی وَ أَبُو الْأَئِمَّةِ صَادِقٌ فِی قَوْلِهِ وَ فِعْلِهِ وَ لَقَدْ سَأَلْتَ عَظِیماً یَا عَبْدَ الْغَفَّارِ وَ إِنَّکَ لَأَهْلُ الْإِجَابَة

«عبد الغفار بن قاسم می‌گوید: بر مولایم امام باقر علیه السلام وارد شدم در حالی که گروهی از اصحابش نزد ایشان بودند. سخن از اسلام به میان آمد. عرض کردم آقای من، چه اسلامی با فضیلت تر است؟. فرمود: اسلام کسی که مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند. ...

عرض کردم : اگر چنین است (بعد از شما امامانی دیگر وجود دارند) بعد از شما به سوی چه کسی رو آوریم؟ فرمود: به جعفر و او آقاى فرزندان من و پدر امامان است، راستگو و صادق در گفتار و کردار است. اى عبد الغفار! (بدان که) سؤال بزرگى کردى و (چون) شایستگى جواب را داشتى، (پاسخش را گفتم).

کفایة الأثر ، الخزاز القمی ، ص 252

روایت هفتم

در روایت دیگری امام باقر علیه السلام به محمد بن مسلم امام صادق علیه السلام را نشان می‌دهد و می‌فرماید: این امام بعد از من است و به او اقتدا کن و علم ودانش را از او فرا گیر:

حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا هَارُونُ بْنُ مُوسَى قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَخْلَدٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ قَالَ حَدَّثَنِی یَحْیَى بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فُرَاتٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ هَاشِمِ بْنِ الْبَرِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ جَعْفَرٌ ابْنُهُ وَ عَلَى رَأْسِهِ ذُؤَابَةٌ وَ فِی یَدِهِ عَصًا یَلْعَبُ بِهَا فَأَخَذَهُ الْبَاقِرُ علیه السلام وَ ضَمَّهُ إِلَیْهِ ضَمّاً ثُمَّ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی لَا تَلْهُو وَ لَا تَلْعَبُ ثُمَّ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ هَذَا إِمَامُکَ بَعْدِی فَاقْتَدِ بِهِ وَ اقْتَبِسْ مِنْ عِلْمِهِ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَهُوَ الصَّادِقُ الَّذِی وَصَفَهُ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ إِنَّ شِیعَتَهُ مَنْصُورُونَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعْدَاءَهُ مَلْعُونُونَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ عَلَى لِسَانِ کُلِّ نَبِیٍّ فَضَحِکَ جَعْفَرٌ علیه السلام وَ احْمَرَّ وَجْهُه‏. ...

«محمّد بن مسلم می‌گوید: خدمت امام باقر علیه السّلام بودم که پسرش جعفر علیه السّلام وارد شد در حالی که بر سرش گیسو و در دستش چوبى داشت که با آن چوب بازى می‌کرد. امام باقر علیه السلام او را در آغوش گرفته و فرمود: پدر و مادرم فدایت بازى نکن. آنگاه به من رو کرد و فرمود: ای محمّد، این پیشواى تو است بعد از من از او پیروى کن و از علم و دانش او استفاده نما به خدا سوگند این همان صادقى است که پیامبر مژده او را داده است همانا شیعیانش در دنیا و آخرت پیروز و دشمنانش در دنیا و آخرت مورد لعن هر پیامبری هستند. جعفر علیه السلام خنده نمود و روی مبارکش سرخ شد.»

کفایة الأثر، الخزاز القمی، ص 254

نتیجه:

طبق روایات بالا که در این نوشتار نقل شد:

اولا: امام باقر علیه السلام در باره امامت فرزندش امام صادق علیه السلام وصیت کرده وایشان را به عنوان امام و پیشوای امت اسلام معرفی نموده است؛

ثانیا: علاوه بر این نصوص ویژه، روایات صحیح دیگری نیز وارد شده که بر امامت همه‌ی ائمه‌ی طاهرین علیهم السلام دلالت دارند. و در نتیجه امامت آنها از روایات صحیح شیعه قابل اثبات است.

موفق باشید