دعا و نیایش در قرآن

در قرآن اغلب آیاتى که به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است که اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتى از خداوند تبارک و تعالى طلب کنند. از مسائل مهمى که جزء نیازهاى انسان محسوب می‌شود دعا و نیایش است و درست مثل خداجویى از فطرت و ضمیر آدمى نشأت می‌گیرد.

در قرآن اغلب آیاتى که به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است که اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتى از خداوند تبارک و تعالى طلب کنند.
از مسائل مهمى که جزء نیازهاى انسان محسوب می‌شود دعا و نیایش است و درست مثل خداجویى از فطرت و ضمیر آدمى نشأت می‌گیرد.
وقتی سیر و سیاحتى به این کرة خاکى می‌کنیم و با ملتهاى مختلف و ادیان گوناگون و سنن و رسوم متفاوت آنها روبرو می‌شویم، می‌بینیم که هر کدام براى خود اوراد و اذکار و دعاهای مخصوصى دارند و هیچ جاى دنیا را نمی‌یابیم که مردمش از دعا جدا و بی‌نیاز باشند. حتى آنها که بت می‌پرستند در معابدشان با تمام قد به خاک می‌افتند و دعا می‌خوانند.
بنابراین دعا جزء نکات جدى و فطرى ماست، ولى جاى این گفت وگو هست که چگونه دعا کنیم و در برابر چه کسى دعا نماییم و بالاخره مسیر صحیح دعا کدام است؟
پاسخ به اینها در بحث‌هاى ما روشن خواهد شد. قرآن شریف که چیزی را فرو گذار نکرده و جامعیت آن بر کسى پوشیده نیست، در تمامى مسائل مربوط به دعا، رهنمودهاى بسیار روشن و جالبی را فرموده و در این جا که محور سخن دربارة لزوم و ضرورت دعاست به دو آیه اشاره می‌شود تا فطرتهاى خفته و آشفته در خواب بیدار شوند و بیش از پیش به این مهم بپردازند.
«قُلْ ما یعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّى لَوْ لا دُعاؤُکُمْ؛
بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من اعتنایى به شما ندارد.
«وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِى سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ»؛
یعنی پروردگارتان گفته: مرا بخوانید تا اجابت‌تان کنم کسانى که از پرستیدن من کبر می‌ورزند به خوارى به جهنم وارد خواهند شد.
امام محمد باقر علیه السّلام در تفسیر و تبیین این دو آیه چنین فرموده است:
منظور از کلام خداوند که می‌فرماید: ان الذین یستکبرون... دعاست که برترین عبادت دعا می‌باشد. و از آن گرامى سؤال شد آیا زیاد قرآن خواندن بهتر است یا زیاد دعا کردن.
امام علیه السّلام فرمود:
دعا خواندن، آیا نشنیده‌اى که خداوند متعال می‌فرماید:
«قل ما یعبو ابکم...»
بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من به شما اعتنایى ندارد.

ادب در دعا
این که انسان باید بداند چه چیزهایى از پروردگار خویش طلب کند و چه عباراتى را در این مرتبه استخدام نماید تعبیر به ادب در دعا می‌شود.
قرآن و عترت به ما آموخته‌اند که چگونه دعا کنیم و چه چیزهایی را جهت سعادت دنیا و آخرت خویش از حضرت حق مسألت نماییم.
در قرآن اغلب آیاتى که به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است که اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتى از خداوند تبارک وتعالى طلب کنند.
«رَبَّنا آتِنا فِى الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِى الْ‏آخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ»؛
خدایا در دنیا و آخرت بر ما نیکى عطا کن و ما را از آتش نگه دار.
«رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَینِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ»؛
خدایا ما را از مسلمین قرار ده و نسل ما را از ایمان آورندگان بر تو قرار ده.
«رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً»؛
خدایا قلب ما را بعد از هدایت آلوده نکن و برنگردان و رحمتت را بر ما هدیه کن.
و دهها آیات دیگر که همانند آیات فوق، ادب در دعا را به ما می‌آموزند.
چند چیز نشانگر رعایت ادب در دعا محسوب می‌شود، که اینک به مواردى از آنها می‌پردازیم:
1. بسم الله الرحمن الرحیم؛ رسول خدا صلّى الله علیه و آله می‌فرماید دعایى که اولش با بسم الله شروع شود رد نخواهد شد.
2. ثنا و تمجید پروردگار؛ امام صادق علیه السّلام می‌فرمایند:
در نوشته‌هاى امیر المؤمنین علیه السّلام بود که قبل از دعا، مدح و ثناء حضرت حق را بگویند.
3. صلوات بر محمد و آل محمد.
4. توسل به اهل بیت علیهم السّلام : امام رضا علیه السّلام فرمودند:
هر گاه از خداوند تبارک و تعالى تقاضایى داشتى بگو خداوندا از تو می‌خواهم که بحق محمد و على که نزد تو مقام والایی دارند حاجت مرا برآورده سازی.
5. دعا در حق دیگران

اخلاص در دعا
اخلاص در دعا به خاطر تفاوت درک و شناخت افراد مراتبى دارد. بعضى در این مقام هستند که انگیزه را از دعا خواندن از مقاصد مادى و دنیوی پاک کنند و با توجه به ثواب و عقاب اعمال و به قصد رسیدن به حور و غلامان و قصرهاى آخرت و ترس از عذاب دوزخ دعا می‌خوانند و به همین علت در کتابهاى دعا جستجو می‌کنند و هر دعایى که ثواب اخروی بیشترى داشت انتخاب می‌کنند.
و برخى پا را فراتر نهاده و بدون طمع رفتن به بهشت و یا ترس از آتش جهنم، بلکه فقط جهت برقرارى ارتباط با معبود و انس با حضرتش دعا می‌خوانند که این گروه از احرار و آزادگانند.
«قل انّ صلاتى و نسکى و محیاى و مماتى لله رب العالمین»؛
بگو اى پیامبر همانا نماز و طاعات و کلیة اعمال من و زندگى و مرگ من همه براى خداست، که پروردگار جهانیان است.
حضرت امیر المؤمنین على علیه السّلام عبادتهاى مردم را به سه دسته تقسیم می‌فرمودند:
انّ قوماً عبدوا الله رغبةً فتلک عبادة التجار:
گروهی خداوند را به امید بهشت عبادت کردند که آن عبادت بازرگانان است.
انّ قوماً عبدوا الله رهبةً فتلک عبادة العبید:
و گروهى خداوند را از ترس جهنم عبادت کردند که آن عبادت بردگان است.
انّ قوماً عبدوا الله شکراً عبادة الاحرار و گروهى خداوند را عبادت کردند از روی شکر و سپاس که آن عبادت آزادگان است.
قصه همه وصل حور و خلد برین است غایت مقصود ما نه آن و نه این است

شرایط استجابت دعا
در قرآن نکات مهمى دیده می‌شود که حکایت از شرایط استجابت می‌کندکه خلاصه وار اشاره می‌شود:
1. معرفت و باور به این که پروردگار مالک على الاطلاق است و همه چیز را در دست قدرت خویش دارد و اگر اراده کند پیچیده‌ترین گره‌ها را باز می‌کند.
«تَبارَکَ الَّذِى بِیدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَی‏ءٍ قَدِیرٌ»؛
بزرگ است آن که سلطنت به کف اوست و او به همه چیز تواناست.
2. دل را مصفّا کردن، حساسیت و عظمت دل نسبت به سایر اعضا بر کسی پوشیده نیست و بی‌تردید وقتى دل مصفّا شد دعا اثر می‌بخشد.
« أُولئِکَ کَتَبَ فِى قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»؛
این مردم پایدارندکه خدا بر دلهایشان نور ایمان انگاشته و بروح قدس الهى آنها را مؤید و منصور گردانیده است».
3. استفاده از لقمه حلال؛ شاید بعضى توجه نداشته باشند که خوردن مال حرام چه اثرات سوء بر وجودشان می‌گذارد و چگونه راه استجاب دعا را مسدود می‌نماید؛
« وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَینَکُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»؛
مال یکدیگر را بناحق نخورید و کار را به محاکمه قاضیان نیفکنید که به وسیلة رشوه و زور پاره‌اى اموال مردم را بخورید با این که شما آگاهى دارید.
4. تضرع و انابه: «ادعوا ربّکم تضرّعاً و خفیةً»؛
پروردگار خویش را با تضرع وزارى و در نهان بخوانید.

انس دایمى با دعا
این نمک نشناسى است که انسان در مواقع گرفتارى و هجوم مشکلات به درگاه الهی التجاء و انابه کند و همین که حاجتش برآورده شد و به مرادش رسید دست از دعا و نیایش بردارد و از آن بدتر گاهى ناسپاسى و طغیان کند.
«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِى ما کانَ یدْعُوا إِلَیهِ مِنْ قَبْلُ»؛
چون انسان را سختى رسید پروردگار خویش را بخواند و سوى او بازگردد وچون خدا نعمتى از جانب خویش بدو دهد آن سخت را که سابقاً خدا را به رفع آن می‌خواند فراموش کند.

طلب مغفرت و رحمت
در تمام قرآن 9 مورد به قهر خداوند، 20 مورد به سخط او، 13 مورد به انتقام حقتعالی اشاره شده، در حالى که به فضل حضرت پروردگار 107 مورد و به غفران و مغفرت 180 مورد و به رحمت او 352 مرتبه اشاره گردیده است. البته به غیر از 113 بارى که اوّل سوره‌هاو در سورة نمل دو بار قرار گرفته و این همه گواه این حقیقت است که اى بندگان الهى خود را زیر چتر رحمت خداوند مهربان و رؤف قرار دهید که خود فرموده است:
کتب على نفسه الرّحمة؛ یعنى رحمت را براى خود نوشته و واجب کرده است پس انسان همواره باید طلب مغفرت و رحمت کند، چنان که از آیات زیادى بر می‌آید که به یکى از آنها اشاره می‌کنیم.
«ربنا فاغفرلنا ذنوبنا و کفّر عنا سیئاتنا و توفّنا مع الابرار»؛
پروردگارا گناهان ما را بیامرز و بدیهایمان را بپوشان و مرا با نیکان بمیران.[19]

دعا براى سعادت دنیا و آخرت
« رَبَّنا آتِنا فِى الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِى الْ‏آخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ».
از بعضى آیات شریفه قرآن مثل آیه 193 و 194 از سورة ‌آل عمران و 7 تا 10 سورة مؤمن برداشت می‌شود که ضمن داشتن عمل و انجام تکالیف شرعى باید جهت سعادت دنیا و آخرت در درگاه الهى دعا کرد و از حضرت حق خواست که رفع گرفتارى دنیا و عذاب آخرت را از ما بنماید.

موانع استجابت دعا
اللهم اغفرلى الذنوب التى تجس الدّعاء.
موانع تا نگردانى ز خود دور درون خانة دل نایدت نور
بعضی می‌گویند ما دعا می‌کنیم پس چرا مستجاب نمی‌شود؛ این اشخاص باید علت را در خودشان بیابند و موانع را بر سر راه استجابت دعا بردارند و اینک به بررسى خلاصة موانع استجابت دعا می‌پردازیم.
1. ظلم: تا مادامى که شخص گنهکار توبه واقعى نکند و از عمل زشت خویش نادم و پشیمان نباشد دعایش محجوب می‌ماند. امام صادق علیه السّلام می‌فرماید:
«بیت الغناء لا تؤمن العجیعة و لا تجاب فیه الدّعوة و لا یدخلُهُ الملک»؛
خانه‌ای که کانون غنا باشد، ایمنى از فجایع و حوادث تلخ ندارد، دعا در آن مستجاب نمی‌شود، فرشتگان در آن داخل نمی‌شوند.
2. ظلم و حق الناس: مهمترین راه استجابت دعا برطرف کردن ذمّة خود از حقوق مردم است زیرا اگر حقى از حقوق مالى یا آبرویی مردم به گردن ما باشد هر چه هم دعا با سوز و گداز باشد مورد اجابت واقع نمی‌شود. خداوند تبارک و تعالى به حضرت عیسى بن مریم علیه السّلام وحى فرستاد که به بنى اسرائیل بگو:
«انی غیر مستجیبٌ لاحدٍ منکم دعوةً و لاحدٍ من خلقى قبله مظلمةٌ»؛ به تحقیق دعاى احدى از شما را مستجاب نمی‌کنم در آن هنگام که مظلمه و حقى از بندگانم را بر گردن داشته باشید.
3. با حکمت الهى منافات داشته باشد: خیلى چیزهاست که مورد‌ علاقة انسان است و فکر می‌کند که اگر دعا کند به آن می‌رسد در حالی که حکمت بالغة الهى خلاف آن را مصلحت می‌داند و چه بسا ما خیال می‌کنیم مصلحت ما در آن است و لذا گاهى زبان به شکوه و اعتراض باز می‌کنیم!
«وَ عَسى أَنْ تَکْرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَکُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛
شاید چیزى را که مکروه دارید که براى شما خوب است و شاید چیزى را دوست دارید که براى شما بد است خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.
4. چیز غیر ممکن خواستن: امیر المؤمنین علیه السّلام می‌فرماید: «یا صاحب الدعا لا تسأل ما لا یکون و لا یحلّ»؛
ای کسى که دعا می‌کنى هیچ گاه چیز غیر ممکن و چیزی که حلال نیست از خداوند تبارک و تعالى طلب مکن.

دعا براى نسلى پاک
هر مرد و زنى که با هم زندگى مشترک تشکیل می‌دهند به طور طبیعی خواهان نسلى صالح و سالم هستند و این نیاز به دعا و مطالبه از جانب فضل پروردگار دارد.
قرآن و اهل بیت علیهم السّلام در این زمینه به آموزش داده‌اند که از براى نسلى پاک باید دعا کرد و خاضعانه و عاجزانه از درگاه احدیت تقاضاى اولاد صالح را نمود.
«هُنالِکَ دَعا زَکَرِیا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِى مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیةً طَیبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ»؛
در این هنگام زکریا پروردگار خویش را بخواند، گفت: پروردگارا مرا از جانب خویش فرزندى پاکیزه بخش که تو شنواى دعائی.

دعا براى پدر و مادر
پدر و مادر چه در قید حیات باشند و یا از دنیا رفته باشند از فرزندان خود توقع توجه و عنایت به خود دارند. به خصوص وقتى در عالم برزخ قرار می‌گیرند و دستشان از دنیا کوتاه می‌گردد، نیازمند به دعا و خیرات فرزندان هستند. بلى دو رکعت نمازى که اولاد برای پدر و مادر می‌خواند و یا چند آیه‌اى که تلاوت می‌کند در آن عالم روحشان شاد و متعالى می‌شود.
«رَبَّنَا اغْفِرْ لِى وَ لِوالِدَى وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یوْمَ یقُومُ الْحِسابُ»؛
پروردگارا روزى که حساب بپا می‌شود من و پدر و مادرم را با همة مؤمنان بیامرز.
پس به بیان قرآن بعد از طلب مغفرت براى خویش باید برای پدر و مادر دعا کرد و چه بسا فرزندانى که به خاطر فراموش کردن پدر و مادر حتی بعد از فوت آنها گرفتار نفرین شان در عالم برزخ شده‌اند.

دعا براى سلامت نفس
گر چه اصلاح نفس و پاکیزه کردن جان صرفاً با دعا و نیایش انجام نمی‌گیرد، ولى نقش دعا و طلب توفیق از جانب پروردگار نقش اوّل را دارد و تا امدادهاى غیبى نباشد کسى موفق به تزکیه نفس نخواهد شد.
خداوند تبارک و تعالى وقتى داستان حضرت یوسف علیه السّلام را نقل می‌کند می‌فرماید:
« لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الُْمخْلَصِینَ»؛
یوسف اگر برهان پروردگار خویش را ندیده بود رو بدو (زلیخا) کرده بود، چنین شد تا گناه و بدکارى از او دور کنیم که وى از بندگان خالص ما بود. آرى باید از پروردگار تمنّا کرد تا دل وجان ما را از لغزشها حفظ کند.

طلب توفیق در برپایى عبادات
«الَّذِینَ یذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ یتَفَکَّرُونَ فِى خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ»؛
کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خوابیده یاد کنند و در خلقت آسمانها و زمین بیندیشند و گویند: پروردگارا اینها را بیهوده نیافریده‌ای. پاکى پس ما را از عذاب جهنم نگهدار.
به عبارت دیگر دعا سیم رابطه بین عمل و خداوند است و تا این اتصال برقرار نگردد عمل بالا نمی‌رود.
پیامبر عظیم الشأن صلّى الله علیه و آله می‌فرمود: «عمل البرّ کلّه نصف العبادة و لدّعاء نصف» یعنى مجموعة کار پسندیده نیمى از عبادت محسوب می‌شود و نیم دیگر را دعا تشکیل می‌دهد.به احتمال زیاد منظور آن حضرت از بیان این مطلب آن است که عبادت از هر نوعش که باشد باید همراه با دعا و طلب توفیق از درگاه خداوند باشد که در غیر این صورت آن عمل و عبادت ناقص و کارساز نخواهد بود