ویژگیهای مسجد نمونه
الف ـ ویژگی های عبادیِ مسجد نمونه
در فرهنگ دینی نام مسجد یادآور بندگی کرنش در پیشگاه خداوند متعال است. مسجد یعنی جایگاه سجده؛ و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خداست؛ که: «السُّجودُ مُنتَهَی العِبَادَه مِن بَنی آدَمَ».[۱]
در حقیقت در آیین پاک محمّدی ـ صلّی الله علیه و آله ـ با آن که همه گستره خاک، مسجد است که: «جُعِلَت لِیَ الاَرضُ مَسْجِداً ….»[۲] ولی برترین و اصیل ترین محفل برای عبادت و تقرّب جستن به خداوند متعال مسجد است.
از این رو، در قرآن کریم بر جنبه های عبادی مسجد بیش از هر بُعد دیگر آن تأکید شده است.
مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند است. «وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُو مَعَ اللَّهِ أَحَداً»[۳]
در گفتار معصومان ـ علیهم السّلام ـ که ترجمان قرآن است ـ نیز بر این بُعد مسجد فراوان تأکید شده است.
بر پایه حدیثی قدسی از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ خداوند مسجد را زیارتگاه خویش برشمرده؛ که:«اَلا طُوبَی لِعَبْدٍ تَوَضَّأ فِی بِیْتِهِِ ثُمَّ زارَنی فِی بَیْتی»[۴]: خوشا به حال بنده ای که در خانه خویش وضو بگیرد، آنگاه مرا در خانه ام زیارت کند.»
این زیارت و اُنس و قُرب در سایه عبادت خالصانه مؤمنان در مسجد فراهم می آید. انوار تابناک این پرسش پاک و بی آلایش، برای عرش نشینان پرتو افکنی می کند؛ آنسان که ستارگان آسمان برای ما خاک نشینان نور افشانی می کنند. که:«اِنَّ بُیُوتی فی الأرْضِ المَساجِدُ تُضِیءُ لِأهْلِ السَّماء کَمَا تُضِیءُ النُّجُومُ لِاَهْلِ الاَرْضِ.»[۵]
حضور در مساجد و عبادت در خانه خدا افزون بر آن که خود توفیقی بزرگ و کما لی ارزشمند است، کمالات روحی دیگری را نیز در پی دارد. رحمت خاصّ خداوند، [۶] آمرزش ا لهی[۷]، بهشت برین،[۸] همنشینی و همدمی با فرشتگان ا لهی[۹] از آن جمله است.
کوتاه سخن آن که یکی از نقشهای اساسی مسجد آن است که زمینه را برای عبادت پر حضور و خا لصانه فراهم نماید؛ تا مؤمنان در آنجا با پرداختن به نماز و ذکر و دعا، زنگار غفلت از دل و جان بشویند و با خداوند متعال به معنای واقعی کلمه اُنس بگیرند. پس هر اندازه مسجد در ایفای این نقش حیاتی موفّقتر و کار آمدتر باشد، به مسجدی که قرآن و سنّت آن را ترسیم نموده، یعنی همان«مسجد نمونه» نزدیکتر است.
ب ـ ویژگیهای تربیتی مسجد نمونه
پس از جنبه های عبادی مسجد، نوبت به بررسی ابعاد تربیتی آن می رسد. ا لبتّه از نگاهی آنچه در بخش پیشین، تحت عنوان جنبه های عبادی مسجد مورد بحث قرار گرفت، نیز به گونه ای به ابعاد تربیتی مسجد ـ به معنای عامّ آن ـ باز می گردد؛ زیرا عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمی و پاسخ گفتن به یک نیاز طبیعی و مهمّ اوست. کسی که نیازهای جسمی و روانی خود را به طور منطقی پاسخ گوید، شخصیّتی متعادل می یابد. برعکس، عدم پاسخ منطقی به نیازهای واقعی و فطری، شخصیّت انسان را دچار تباهی و یا دست کم، نقصان و کمبود می کند.
عبادت و راز و نیاز با خداوند، نیاز واقعی و فطری هر انسان و مکمّل، بلکه مقوّم شخصیّت اوست. گر چه عبادت در هر مکانی این نیاز روحی را به طور نسبی تأمین می کند؛ ولی این نیاز در مسجد و عبادتگاه بهتر و کاملتر تأمین می شود.
بر این پایه، انسان بنا به فطرت خویش معبد و مسجد را دوست می دارد و بدان عشق می ورزد. تاریخ نیز به درستی این سخن گواهی می دهد؛ پژوهش های تاریخی نشان می دهد که معبد با انسان همراه و همزاد بوده است.
از همین رو معصومان ـ علیهم السّلام ـ در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن بر شمرده اند؛[۱۰] پناهگاهی که انسان در آن جا از دغدغه و اضطراب فاصله می گیرد و به آرامش و سکون دست می یابد.
آری مسجد گرد ملال و اندوه را از چهره جان می زداید. «افسردگی» را که یک بیماری شناخته شده روحی است، برطرف می کند و شادمانی و نشاط را که نشان سلامت و تکامل روحی است، جایگزین آن می کند.
از این رو امام صادق ـ علیه السّلام ـ به مسلمانان سفارش می کنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوههای دنیویّ، به نماز و مسجد پناه ببرند.[۱۱] راز این امر روشن است. آن گاه که مؤمن به مسجد وارد می شود، در فضایی آکنده از قُدس و طهارت قرار می گیرد؛ خانه ای ساده و عاری از پیرایه های مادّی امّا انباشته از جلوه های معنوی و الهی.
با آن که گناه در همه جا نکوهیده و زشت است، اما در مسجد قباحتی دو چندان می یابد؛[۱۲] پس مؤمن باید تلاش و کوشش بیشتری کند تا در آن مکان مقدّس به گناه آلوده نشود؛ سخنان ظالمان بر زبان نیاورد؛[۱۳] به آبروی دیگران تجاوز نکند؛[۱۴] غیبت[۱۵] و سخنان لغو و بی فایده را کنار نهد[۱۶] و از گفت و گوهایی که بوی دنیا پرستی و دنیا خواهی می دهد، پرهیز کند.[۱۷]
در حقیقت، مواظبت بر به کار بستن این گونه امور، خود نوعی تمرین بر کارهای خیر و دوری از بدیهاست. همان گونه که حاجی با احرام بستن، دوری از دنیا و گناه را تمرین می کند و نمازگزار آن گاه که تکبیره الاحرام می گوید، در آزمون بریدن از خلق و پیوستن به خالق شرکت می کند. آثار سازنده و تربیتی حضور در مسجد رفته رفته به دیگر اعمال مؤمن نیز سرایت می کند زیرا حضور در مسجد، حضور در خانه خداست به طور طبیعی کسی که با خانه خدا اُنس دارد، تلاش می کند تا در خارج از مسجد نیز عملکردی متناسب و همگون با حضور در مسجد داشته باشد. این نقش تربیتی، آن گاه مؤثّرتر خواهد بود که مؤمن به یاد آورد که هنگام حضور در مسجد باید علاوه بر زینتهای مادّی، زینتهای معنوی خویش همچون صدق و صفا و خلوص را نیز با خود برگیرد و فرمان:«خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ»[۱۸] را با عمل پاسخ گوید و گر نه پروردگار، او را به خانه خود راه نمی دهد؛ و اولیای بزرگ خدا نیز دست ردّ به سینه اش خواهند زد.[۱۹] از جنبه های دیگری که در حقیقت به ابعاد تربیتی مسجد برمی گردد، نقش مؤثّری است که این کانون مقدّس در پیوند دادن دلدادگان خود با انسانهای صالح و برگزیده ایفا می کند. امروزه از نظر آگاهان مسائل تربیتی، نقش دوست خوب در سعادت انسان، نقشی ممتاز به شمار می آید.
مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می کند. کسی که با خوبان پیوند خورد، حتّی اگر به آنان درجه از تکامل نرسد که به سبب ترس از خداوند به گناه دست نیازد، دست کم از سر حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انحراف را در پیش نمی گیرد.
در مکتب تربیتی اسلام و بسیاری دیگر از مکتبهای تربیتی، «انزوا طلبی» و«جمع گُریزی» یک بیماری روحی شناخته می شود؛ در حالی که اجتماعی بودن و جمع گرایی ـ در حد معقول آن ـ نشان سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری او به حساب می آید. مسجد با فرا خوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند و درون گرایی افراطی و بیگانگی از جمع را از آنان می زداید.
افزون بر آنچه گذشت، مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات و نارسایی های اجتماعی است. به طور طبیعی، حضور در چنین مکانی روح تعهّد و دردمندی را در فرد می دمد. پرورش این خوی پسندیده در اشخاص، خود نوعی مبارزه با روح بی تعهّدی و بی تفاوتی است؛ روحیه ای که هر گاه در افراد جامعه ای ـ بویژه نسل جوان آن ـ پیدا شود، آسیبهای اساسی بر پیکر آن اجتماع وارد خواهد شد.
ج ـ ویژگی های فرهنگی ـ آموزشی مسجد نمونه
اکنون به بررسی نقش فرهنگی ـ آموزشی مسجد نمونه می پردازیم.
می توان گفت: این نقش مسجد پس از حنبه های عبادی آن، سرآمد دیگر ابعاد است.در حقیقت بنای مسجد النّبی که مسجد نمونه اسلام است، تنها تأسیس یک عبادتگاه نبود؛ که به شهادت مورّخان و محققّان و حتّی خاورشناسان، پی ریزی یک مدرسه بزرگ اسلامی بود.
کشورهای اسلامی از آغاز اسلام تا چند قرن پس از آن، با پدیده ای به نام مدرسه روبرو نبودند. تاریخ تأسیس مدارس هر وقت که باشد، محقّقان و مورّخان پذیرفته اند که پیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی ـ فرهنگی در کشورهای اسلامی بوده است.
هر چند برخی محقّقان از جایگاههای آموزشی دیگری مانند مکتبهای خانگی و دارالقرّاء نیز یاد کرده اند.[۲۰]
شاید خوانندگان عزیز تعجّب کنند روزگاری این مسأله در میان فقیهان مطرح بوده که آیا تأسیس مدرسه جایز است یا نه؟[۲۱]
گرچه طرح این مسأله در فضای کنونی برای ما شگفت انگیز می نماید؛ ولی این مسأله در زمان خود که مسجد یگانه پایگاه آموزشی بوده و به ناگاه سخن از ایجاد مدارس به میان آمده، دست کم مسأله ای قابل طرح بوده است.
البتّه فقیهان اعمّ از شیعه و سنّی هیچ گاه منعی در احداث مدارس ندیده اند؛ آنان همواره گسترش مدارس را مورد تأیید قرار داده اند؛ بلکه برخی از آنان به بنای مدارس مهمّی دست زده اند. غرض از طرح این نکته، تنها تأکید بر این است که روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهمّ آموزشی در کشورهای اسلامی بوده است.
[۱] . بحارالانوار، علاّمه محمد باقر مجلسی، ج ۸۲، ص ۱۶۴، مؤسسه الوفاء، بیروت، دوره ۱۱۰ جلدی، چاپ دوّم، ۱۴۰۳ هـ .ق.
[۲] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج ۳، ص ۴۲۲، باب ۱ از ابواب مکان المصلّی، روایت ۲، دوره ۲۰ جلدی، اسلامیّه تهران، چاپ ششم، ۱۴۰۳ هـ .ق.
[۳] . جنّ سوره ۷۲، آیه ۱۸٫
[۴] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج ۱، ص ۲۶۸، باب ۱۰ از ابواب وضو، روایت ۵،
[۵] . همان.
[۶] . اشاره به حدیث:«من اختلف الی المسجد اصاب احدی الثمان … او رحمه منتظره» ـ (همان، ج ۳، ص ۴۸۰، باب ۳ از ابواب احکام المساجد، روایت ۱٫)
[۷] . اشاره به حدیثی در مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج ۳، ص ۳۶۱، باب ۳، از ابواب احکام المساجد، روایت ۱۳٫ تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت، چاپ اوّل، ۱۴۰۸ هـ .ق، مشهد.
[۸] . همان.
[۹] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج ۵، ص ۳۷۲، باب ۱ از ابواب صلوه الجماعه، روایت ۷٫
[۱۰] . مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج ۳، ص ۳۶۱، باب ۳، از ابواب احکام المساجد، روایت ۱۴٫
[۱۱] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج ۵، ص ۲۶۳، باب ۳۱ از ابواب بقیّه الصلوات المندوبه، روایت ۳٫
[۱۲] . ر.ک: کشف الغطاء، شیخ جعفر جناحی حلّی، کتاب الصلاه، ص ۲۱۱، دارالطباعه سیّد مرتضی، ۱۳۱۷٫
[۱۳] . اشاره به حدیثی در بحارالانوار، علاّمه محمّد باقر مجلسی، ج ۸۰، ص ۳۷۷٫
[۱۴] . اشاره به حدیثی در «روضه الکافی» محمّد بن یعقوب کلینی، ص ۳۹، دارالتعارف، بیروت، ۱۴۱۱ هـ .ق.
[۱۵] . اشاره به حدیثی در وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج ۳، ص ۸۵، باب ۲ از ابواب المواقیت، روایت ۴٫
[۱۶] . اشاره به حدیثی در همان منبع، ص ۸۶، روایت ۸٫
[۱۷] . همان، ج ۳، ص ۴۹۳، باب ۱۴ از ابواب احکام المساجد، روایت ۴٫
[۱۸] . اعراف، سوره ۷، آیه ۳۱٫
[۱۹] . ر.ک: وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج ۶، ص ۱۲، باب ۳ از ابواب ما تحب فیه الزکاه و ما تستحبّ فیه، روایت ۷٫
[۲۰] . همان، ص ۴۰ به بعد.
[۲۱] . ر.ک: همان کتاب، ص ۲۱۷ به بعد.
@#@ نقطه آغازین این حرکت نیز ـ همان گونه که گذشت ـ بنای مسجد النّبی بوده است.
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در مسجد خویش آیه های قرآنی، احکام و معارف دینی و حتی مسائل تاریخی را به مردم آموزش می داد.[۱]مطالبی که در این جلسات ارائه می شد، متناسب با میزان توان فکری شنوندگان بود.[۲] این جلسات از نظر فاصله زمانی به گونه ای تنظیم شده بود که باعث خستگی و ملال شنوندگان نشود. عبدالله بن مسعود گفته است:
«پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ جلسات سخنرانی را همه روزه برگزار نمی کرد؛ زیرا بیم آن داست که شنوندگان خسته شوند.»[۳]
شواهد نشان می دهد که این جلسات پس از برخی نمازها مانند نماز صبح و شام که شمار بیشتری از مردم در مسجد حضور می یافته اند، بیشتر برگزار می شده است.[۴] شور و نشاط فراوانی در حفظ و ثبت مطالبی که رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ بیان می نمود، در میان شنوندگان وجود داشت.
افرادی که احیاناً به دلیلی توفیق حضور در این جلسات را نمی یافتند، به دیگران سفارش می کردند تا گفته های پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ را کلمه به کلمه ثبت و حفظ کنند و در فرصت مناسب برای آنان بازگو نمایند.[۵]
علاوه بر جلسات رسمی سخنرانی، جلسات آموزشی و پرسش و پاسخ نیز در مسجد پیامبر تشکیل می شد. در این جلسات تنها یک نفر سخن نمی گفت؛ بلکه به صورت گفتگو و محاوره ای ادامه می یافت. آن حضرت بسیاری اوقات پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد می ماندند. بخشی از این وقت صرف پاسخگویی به پرسشهای دینی و حتّی تعبیر خوابهایی که مسلمانان دیده بودند، می شد.[۶]
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ همچنین برای تازه مسلمانان ـ که طبعاً به آموزشهایی ویژه نیاز داشتند ـ جلساتی جداگانه تشکیل می دادند.[۷] گاه در حضور آن حضرت مراسم مسابقه شعر و سخنرانی برپا می شد و پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ جوایز برگزیدگان را به آنان اهدا می فرمود.[۸]
فعالیتهای آموزشی مسجد پیامبر در غیاب آن حضرت و هنگامی که ایشان در جبهه های جنگ حضور می یافتند، تعطیل نمی شد؛ بلکه کسانی چون عبدالله بن امّ مکتوم و عبدالله بن رواحه، اداره امور مسجد را بر عهده می گرفتند.[۹] جلسات آموزشی نیز با نبود آن حضرت ادامه می یافت؛ زیرا استاد و مدرّس کلاسهای آموزشی مسجد النّبی تنها پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ نبود. افراد دیگری نیز که از صلاحیّتهای علمی لازم برخوردار بودند، اداره این جلسات را بر عهده داشتند.
عبدالله بن رواحه که یک چهره علمی بود، جلسات مربوط به توحید و معاد و مسائل اعتقادی را اداره می کرد.[۱۰] پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ حتّی در هنگام حضور، گاه در چنین مجالسی شرکت می نمود و به عنوان شنونده و تماشاگر، گفت و شنودهای علمی را نظاره می کرد. آن حضرت درباره چنین مجالس می فرمود: «کم نشستن در چنین مجالسی را بر نشستن در جلسات دعا و نیایش ـ که در گوشه ای دیگر مسجد برپا بود ـ ترجیح می دهم؛ زیرا من برای آموزش و تعلیم مردم، به پیامبری مبعوث شده ام.»[۱۱]
امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ نیز گاه در حالی که یک پلّه پایین تر از جایگاه پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می نشست، بر منبر برای مردم سخن می گفت.[۱۲] پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ کوشش می نمود تا دامنه این تلاشهای آموزشی به دیگر مساجد نیز سرایت کند. بر پایه شواهد تاریخی، مسجد قبا نیز دارای شور و نشاط علمی و فعالیتهای فرهنگی بوده است.[۱۳] به دلیل شرایط خاصّ سیاسی، حضور علمی امام باقر و امام صادق ـ علیهم السّلام ـ در مسجد النّبیّ نسبت به دیگر امامان رشدی فزاینده یافت.[۱۴] شاگردان آن دو امام بزرگوار همچون: ابان بن تغلب، مُعاذ بن مسلم، حمران بن اعین و زراره بن اعین نیز دارای جلسات علمی بودند.[۱۵]
اینها همه به ما می فهماند که مسجد برای همیشه جایگاه آموزش و فراگیری معارف اسلامی است.
نکاتی چند پیرامون ابعاد فرهنگی مسجد نمونه
در این جا لازم است چند نکته را پیرامون ابعاد فرهنگی ـ آموزشی مسجد مورد تأکید بیشتری قرار دهیم:
۱ ـ همان گونه که اشاره شد، ابعاد فرهنگی آموزشی مسجد، یک رسالت اساسی و بنیادین این نهاد در تمامی عصرها و مکانهاست. مسجد یا ویژگیهایی که دارد، برای همیشه آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی است. از این رو، مسجدی که نقش مؤثر خود را در زمینه های فرهنگی آموزشی ایفا نکند، در حقیقت از ادای بخش مهمّی از رسالت خویش باز مانده و از«مسجد نمونه» بسی فاصله گرفته است.
بر پایه همین ارزیابی است که امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ مسجدی را که در آن از هدایت، تبلیغ و ترویج دین نباشد، مسجد خراب برشمرده است.[۱۶]
۲ ـ بی تردید شکوفایی علمی مسجد و طرح دانشهای گوناگون در آن، کمالی برای مسجد به شمار می آید؛ ولی پرداختن به این امور، نباید سبب شود تا رسالت اولیّه مسجد که پراختن به دانشهای دینی است، فراموش شود. از نگاه امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ یکی از رسالتهای مهمّ و اساسی مسجد آن است که به معنای حقیقی کلمه، «کانون هدایت» مسلمانان باشد.[۱۷]
۳ ـ دانشهای دیگر جز علوم اسلامی را در صورتی می توان در مسجد مورد بحث و گفتگو قرار داد که دست کم دارای دو ویژگی باشند:
اوّل آن که آموختن آن شرعاً روا باشد.
دوّم این که حدّ اقل سودی دنیوی داشته باشد؛ یعنی لغو و بی فایده نباشد.
بر همین اساس، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ به مردمی که در مسجد، گرد شخصی جمع شده بودند و با او درباره شعرهای جاهلیّت و رخدادهای آن زمان سخن می گفتند، فرمود:«اینها دانشی است که دانستن آن سودی ندارد و ندانستن آن نیز ضرری دربر ندارد.»[۱۸] این گفتار پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در حقیقت یک ضابطه و معیار به ما ارائه می دهد.
۴٫ در میان همه مباحث و علوم دینی، پرداختن به علوم قرآنی در مسجد دارای اهمّیتی ویژه است؛ زیرا قرآن و مسجد پیوندی خاصّ با یکدیگر دارند. پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در این باره فرموده است:«اِنّما نُصِبَتِ المَساجِدُ لِلقُرآن»[۱۹]: «مساجد را برای(خواندن و فهمیدن) قرآن بنا کرده اند.» و نیز: «مَن اَحَبَّ القُرآنَ فَلیُحِبَّ المَساجِدَ»:[۲۰]«دوستدار قرآن، دوستدار مسجد نیز هست.»
۵٫ مطالعه تاریخ مساجد از آغاز تاکنون، نشان می دهد که مسجد و کتابخانه همواره همراه بوده اند. از همان آغاز که قرآن به صورت مکتوب درآمد، مسلمانان قرآنهای نوشته را به مسجد اهداء و یا وقف می کردند. با افزایش شمار کتابها، کتابخانه های مساجد نیز رشدی فزاینده یافت. این کتابخانه ها نقشی بزرگ در شکوفایی فرهنگ و تمدّن اسلامی داشته اند.[۲۱]
۶٫ روایتهایی که مسجد زن را خانه او دانسته،[۲۲]بر آن نیست که زنان را از آمد و شد به مسجد بازدارد؛ بلکه همان گونه که بسیاری از فقیهان فرموده اند، مقصود این روایات، تأکید بر لزوم رعایت حجاب و پاکدامنی است.[۲۳] زنان بخش عظیمی از هر جامعه را تشکیل می دهند. حضور آنان در مسجد، فرصت مناسبی برای بهره گیری معنوی از این جایگاه مقدّس و آشنایی با معارف اسلامی است. بلکه برای برخی از آنان، این تنها فرصت است.
ویژگیهای اجتماعی ـ سیاسی مسجد نمونه
آنچه اکنون به عنوان«معبد» در دیگر ادیان مطرح است، ارتباطی عمیق و ریشه دار با جامعه و مسائل اجتماعی ندارد.
به عنوان نمونه کلیسا تنها مکانی است برای اعتراف کردن نزد کشیشان و به دست آوردن خشنودی خداوند. مراسمی که در آن جا برگزار می شود، تنها جنبه فردی دارد. حتّی کلیساهایی که دارایی مؤسسّات امور خیریه است، نیز با مسائل مهمّ اجتماعی بیگانه است. این گفته درباره خانقاهها، زاویه ها و جاهایی مانند آن نیز صادق است. امّا مسجد در ارتباط با مسائل اساسی و بنیادین جامعه، نهادی مؤثر و دارای موضع است.
ما در این نوشتار از مجموع نقشهایی که مسجد نمونه باید در رابطه با مسائل مهمّ اجتماعی و سیاسی ایفا کند، زیر عنوان ابعاد سیاسی ـ اجتماعی مسجد بحث می کنیم. در این جا پاره ای از این ابعاد را به اختصار مورد بحث قرار می دهیم.
مسجد، کانون رایزنی و مشورت
می دانیم که مشورت و مراجعه به آرای عموی در مسائل اجتماعی، نقشی بسزا در تکامل جامعه دارد. تبادل آرا در مسائل اجتماعی، رشد و شکوفایی را به ارمغان می آورد. مسجد در جایگاه اصیل خویش، محلّ رایزنی های سیاسی ـ اجتماعی است. خداوند متعال پیامبر خویش را فرمان داده بود تا در کارهای مهمّ با مردم مشورت کند.[۲۴] مسجد، پایگاهی بود که رسیدن بدین مهمّ را عملی می ساخت. از این رو نویسندگانی که مسجد را«مجلس شورای مسلمانان» نام نهاده اند، سخنی گزاف نگفته اند.
رسم مسلمانان در زمان پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ این بود که هرگاه حادثه ای مهمّ رخ می داد، جارچی ندا می کرد: «الصلاه جامعه»؛ یعنی:«برای نماز در مسجد جمع شوید.» این جمله برای مردم آن زمان معنایی خاصّ داشت. آنان از این ندا می فهمیدند که امر مهمّی مطرح است.
شواهد گویایی نشان می دهد که مسلمانان حتّی پیرامون مسائل نظامی نیز در مسجد به شور و مشورت می پرداخته اند.[۲۵] بر این پایه می توان گفت: مسجدی که نمازگزاران آن با مسائل مهمّ اجتماعی ـ سیاسی رابطه ای فعّال دارند و در آنجا پیرامون مسائل مهمّ جامعه به رایزنی و تبادل آرا می پردازند، به مسجد نمونه نزدیکتر است.
[۱] . ر.ک: التراتیب الادرایه، عبدالحیّ الکتّابی، ج۲، ص ۲۲۱ ـ ۲۲۲ و ص ۳۴۵، دو جلد، دارالکتاب العربیّ، بیروت،(بی تا).
[۲] . بحارالانوار، علاّمه محمّد باقر مجلسی، ج۱، ص۸۵، شماره ۷٫
[۳] . التراتیب الادریّه، عبدالحیّ الکتابی، ج۲، ص ۲۳۲٫
[۴] . همان، ص ۲۱۸ و ۲۳۷٫
[۵] . همان، ص ۲۳۶٫
[۶] . ر.ک: الطبقات الکبری، محمّد بن سعد، ج ۲، ص۴۴۵، دوره هشت جلدی، دار بیروت، بیروت، ۱۴۰۵ هـ .ق.
[۷] . ر.ک: سیمای مسجد، تألیف و نشر نگارنده، ج۲، ص ۱۱۰ ـ ۱۱۵، قم، چاپ اوّل، ۱۳۷۳ هـ .ق.
[۸] . همان، ص ۱۱۵ ـ ۱۱۹٫
[۹] . همان، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۵٫
[۱۰] . التراتیب الادرایّه، عبدالحیّ الکتّانی، ج۲، ص ۲۲۱٫
[۱۱] . همان، ص ۲۲۰ ـ ۲۲۱٫
[۱۲] . بحارالانوار، علاّمه محمّد باقر مجلسی، ج۴۰، ص ۴۵٫
[۱۳] . ر.ک: سیمای مسجد، تألیف نگارنده، ج۲، ص۱۲۵٫
[۱۴] . ر.ک: سیمای مسجد، تألیف نگارنده، ج۲، ص۱۵۰ ـ ۱۵۴٫
[۱۵] . همان منبع.
[۱۶] . نهج البلاغه(خطبه ها، نامه ها و کلمات علیّ بن ابی طالب (علیه السّلام) ، تنظیم: صبحی صالح، ص ۵۴۰، حکمت شماره ۳۶۹، مرکز البحوث الاسلامیّه، ایران، ۱۳۹۵، افست از چاپ بیروت، ۱۳۸۷ هـ .ق.
[۱۷] . همان و نیز: من لا یحصره الفقیه، شیخ صدوق، ج۱، باب فضل المساجد و حرمتها، ص ۲۳۷، حدیث ۷۱۳
[۱۸] . اصول الکافی، محمّد بن یعقوب کلینی، ج۱، ص ۳۲، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله و فضل العلماء، حدیث۱، دارالکتب الاسلامیّه، تهران، چاپ سوّم، ۱۳۸۸ هـ .ق، تصحیح: علی اکبر غفّاری.
[۱۹] . وسائل الشیعه، محمد بن حسن عاملی، ج ۳، ص۴۹۳، باب ۱۴ از ابواب احکام المساجد، روایت ۱٫
[۲۰] . مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج ۳، ص۳۵۵، باب ۱ از ابواب احکام المساجد، روایت ۲٫
[۲۱] . ر.ک: نقش کتابخانه های مساجد در فرهنگ و تمدّن اسلامی، محمّد مکّی السباعی، ترجمه: علی شکوفایی، تهران، ۱۳۷۳، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
[۲۲] . وسائل الشیعه، محمد بن حسن عاملی، ج۳، ص۵۱۰، باب ۳۰ از ابواب احکام المساجد، روایات ۱ ـ ۵٫
[۲۳] . برای ملاحظه بحثی در این باره، ر.ک: سیمای مسجد، تألیف نگارنده، ج۱، ص ۱۱۳ ـ ۱۱۷٫
[۲۴] . آل عمران، سوره ۳، آیه ۱۵۹٫
[۲۵] . مغازی، محمّد بن عمر و اقدی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص ۱۵۲ ـ ۱۵۶٫
@#@
مسجد و تعاون اجتماعی
گفتگو پیرامون مشکلات اجتماعی و چاره اندیشی برای رفع آنها، هنگامی به نتیجه نهایی می رسد که اقداماتی عملی را نیز در پی داشته باشد. مسجد، پایگاه عمومی مسلمانان و محلّ حضور قشرهای گوناگون است. از این رو جایگاه مناسبی برای تعاون اجتماعی مسلمانان و مشارکت آنان در راستای رفع نارسایی های اجتماعی.
امام رضا ـ علیه السّلام ـ در گفتاری نورانی یکی از فواید و آثار سازنده نماز جماعت را ـ که معمولاً در مسجد برپا می شود ـ همیاری و تعاون مسلمانان بر«بِرّ و تقوا» بر شمرده است.[۱] این سخن امام ـ علیه السّلام ـ ، باب علمی است که صدها باب علم دیگر از آن به روی انسان گشوده می شود. کارهایی مانند جمع آوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدامات برای تسهیل ازدواج زوجهای جوان، برنامه ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران و اموری از این دست، همگی از مصادیق تعاون بر«برّ و تقوا» است. در سایه برنامه ریزی صحیح می توان این گونه کارهای خیر را به خوبی در مسجد انجام داد.
البتّه پرداختن بدین امور باید به گونه ای باشد که به شأن و آبرو، کرامت و عزّت افراد آسیبی وارد نکند.
مسجد و احیای ارزشها
مسجد در جایگاه اصیل خود یک الگوی ارزشگذاری است، ارزشهای فراموش شده در مسجد مطرح می شود. در آن جا نیازمند و ثروتمند، رئیس وزیر دست فرمانده و سرباز، امتیازهای مادّی و ظاهری را در کنار می نهند و همه در کنار یکدیگر و دوش به دوش هم می ایستند.
در مسجد، تنها ارزشهای حقیقی همچون تقوا و جهاد مطرح است. بر پایه فقه اسلامی شایسته است آنان که از فضیلتهایی همچون علم، تقوا، ایثار و جهاد برخوردارند، در صف اوّل نماز جماعت بایستند.[۲] این امر خود نوعی ارزشگذاری و ترویج ارزشهای اصیل است.
در مسجد پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ گاه کسانی یافت می شدند که نه تنها از جهاد و ایثار بویی نبرده بودند؛ بلکه از راههای گوناگون، تفاق و دو دستگی را در جامعه ترویج می نمودند و عملاً با پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ به رویارویی می پرداختند. آنان با این حال انتظار داشتند در مسجد جایگاهی والا داشته باشند.
مسلمانان این گونه افراد را از مسجد طرد می کردند؛ زیرا آنان با الهام از رهنمودهای پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ جاهای حسّاس مسجد را از آن مسلمانان مؤمن، متعهد و ایثارگر می دانستند. آری مسجد، خانه دفاع از ارزشها و مسجدیان، نگاهبان ارزشهای اسلامیند. به هر رو، یکی از شاخصهایی که در شناخت مسجد نمونه باید مورد ارزیابی قرار گیرد، میزان نقشی است که مسجد در احیای ارزشهای اسلامی و پاسداری از آنها ایفا می کند.
مسجد و وحدت اجتماعی
می دانیم که وحدت اجتماعی، عنصری اساسی برای سلامت و بقای اصل و اساس هر جامعه ای است. مسجد در تحکیم این عنصر اساسی، نقشی بس بزرگ ایفا می کند. افراد گوناگون، زن و مرد، بزرگ و کوچک، صاحبان افکار و سلیقه های مختلف، همه در یک جا گرد هم می آیند. همدل و همسو و دوش به دوش یکدیگر می ایستند.
بر پایه چنین ترسیمی از مسجد است که خداوند متعال، پیامبر خویش را از نمازگزاردن و حتّی حضور در مسجدی که وحدت جامعه اسلامی را دچار آسیب کند، نهی می نماید.[۳] آن حضرت نیز نه تنها در چنین مسجدی حضور نیافتند، بلکه جمعی را فرمان دادند تا آن را به آتش کشند. حتّی بنابر نقلی، زمین آن مسجد به مزبله دان تبدیل شد.[۴]
شواهدی نشان می دهد که پاره ای از مقرّرات نماز جماعت همچون تأکید بر منظّم بودن صفها و اتّصال شانه های نمازگزاران، نهی از این که نمازگزار تنها در یک صفّ بایستد و یا موقع اذان از مسجد، خارج شود[۵] و … بدین منظور تشریع شده تا هم وحدت و هماهنگی مسلمانان بیشتر شود و هم بهتر به نمایش گذاشته شود.
از این رو می توان گفت: مسجد هر قدر وحد ت و یکپارچگی مسلمانان را پایدارتر کند و قشرهای بیشتری از جامعه را در برگیرد، به مسجد نمونه نزدیکتر است. حضور پیروان مذاهب گوناگون در یک مسجد نیز نشانگر آن است که اختلافهای عقیدتی و مذهبی نتوانسته صف واحد مسلمانان را دچار تفرقه و پراکندگی کند. پس مسجد نمونه در مناطقی که پیروان مذاهب گوناگون زندگی می کنند، مسجدی است که همگان با وجود اختلافهای مذهبی، دوش به دوش هم در آن نماز بگزارند.
از نظر پیشوای ما امام صادق ـ علیه السّلام ـ کسی که در صف اول نماز جماعت برادران اهل سنّت حضور یابد و در صف اوّل بایستد، همچون کسی است که شمشیر خویش را از نیام برکشیده و آماده نبرد در راه خداست.[۶]
راز این سخن امام ـ علیه السّلام ـ روشن است. در حقیقت نمایش وحدت و همدلی مسلمانان، همان آرمان رسول خداست و ارزش آن کمتر از جنگیدن با دشمنان دین خدا نیست. پس مسجد نمونه در زمینه وحدت، مسجدی است که اتّحاد و یکپارچگی جامعه اسلامی را استوار نماید. نمازگزاران آن به راستی همدل و با صفا بوده، از کینه ها و کدورتها به دور باشند و همدلی و اتّحاد خود را به دشمنان آشکار و نهان جامعه اسلامی نشان دهند.
مسجد و پاسداری از عدالت
از دیگر جنبه هایی که به کارکرد مسجد در زمینه های اجتماعی ـ سیاسی مربوط می شود، نقشی است که این نهاد مقدّس در گسترش عدالت در ابعاد گوناگون آن و مبارزه با ظلم و بی عدالتی ایفا می کند. از هنگامی که پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ مسجد را بنا نهاد، همواره آنان که مورد تعدّی و ستم قرار می گرفتند، به مسجد پناه می آوردند. داد مظلومان از ظالمان در مسجد ستاده می شد.
قضاوتهای امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ در «دکه القضای» مسجد کوفه، امتداد بخشیدن به همین نقش مسجد بود. دادگستر جهان، امام مهدی ـ علیه السّلام ـ قیام مقدّس خویش را برای حاکمیّت عدالت در زمین، از مسجد الحرام آغاز می کند.[۷] بر پایه نقلی، پایگاه آن حضرت و کسانی که پس از وی عهده دار بپا داشتن قسط و عدالتند، یکی از مساجد کوفه به نام مسجد سهله است.[۸] از دیدگاه فقه اسلامِ ناب، امام جماعت مسجد که اصلی ترین عنصر گرداننده مسجد است، باید به زیور «عدالت» آراسته باشد.[۹] به طور طبیعی، این امر سبب خواهد شدتا فضای مسجد به عطر دل انگیز عدالت معطّر شود. از این رو اگر مسجد را «خانه عدالت» نام نهیم، سخنی گزاف نگفته ایم.
بی گمان، هر گاه مردم بیایند که مسجد هم عبادتگاه است و هم دادگاه و محلّ دفاع از مظلومان و مبارزه با تبعیض و بی عدالتی، آن را خانه امید خود می دانند و با دیده قدس و احترام بیشتری بدان می نگرند. چنانکه مسجد، در جایگاه اصیل خویش این گونه بوده است. در بُعد عدالت اجتماعی نیز مسجد همواره کانون مبارزه با ستم و بی عدالتی بوده است. به عنوان نمونه می توان به خطبه آتشین فاطمه زهرا ـ علیها السّلام ـ که در دفاع از مقام ولایت و مبارزه با ستم بر اهل بیت پیامبر در مسجد النبیّ ایراد شد، اشاره کرد.
شرح مبارزات گسترده، ریشه دار و اصیل مساجد با دستگاههای ظلم و ستم در گذر زمان، خود موضوع نوشتاری جداگانه است و در این مختصر نمی گنجد. در دوران انقلاب اسلامی مردم ایران بر علیه نظام ستمشاهی، جلوه هایی از نقش مسجد در بعد ستم ستیزی، آشکارا مشاهده شد. تا آن جا که می توانیم انقلاب اسلامی ایران را فرزند مسجد برشمریم. اکنون نیز جلوه هایی از همین مبارزات مقدّس را در برخی از کشورهای اسلامی شاهدیم.
بر پایه همین ارزیابی از مسجد، امام صادق ـ علیه السّلام ـ خطاب به یکی از یاران خویش به نام یونس بن یعقوب می فرماید: «ستمگران را حتی در ساختن مسجد نیز یاری مکن»[۱۰]؛ زیرا هر گاه آنان بخواهند از خانه عدالت، پوششی برای بیدادگری خویش بسازند، کمک کردن به آنان کمک به بنای مسجد نیست؛ که گامی در راستای هدم و ویرانی مساجد است.
پس یکی از ویژگی های مسجد نمونه آن است که در گسترش عدالت فردی و اجتماعی در جامعه دارای نقشی سازنده و مثبت باشد.
مسجد و حکومت
در هر جامعه ای حکومت یکی از عناصر مهمّ آن به شمار می آید. صلاح و فساد حکومت، نقشی مؤثر در صلاح و فساد مردم دارد. از همین رو مسجد در ارتباط با این پدیده مهمّ هرگز بی تفاوت نیست. مسجد همواره با حکومتهای ناصالح و فاسد در ستیز و مبارزه بوده است. مسجد و مسجدیان همواره حکومت فاسد و جائر را به عنوان مُنکَری بزرگ مورد تعرّض قرار داده اند.
امّا مسجد برای حکومت صالح همچون یک پایگاه مهمّ عمل می کند. مسجد در حکومت اسلامی با آن که جنبه های مردمی خود را کاملاً حفظ می کند، ارتباط تنگاتنگی نیز با حاکمیّت جامعه دارد؛ تا آن جا که می توان آن را یک نهاد مردمی ـ حکومتی نامید. از این رو حاکم اسلامی می تواند به صلاحدید خود در اداره امور آن دخالت نماید.
از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، مساجد کشور ما در ایفای چنین نقشی فعّال بوده اند. با این حال در سایه برنامه ریزی صحیح می توان از این پایگاههای مقدّس بهتر و بیشتر بهره برداری کرد.
البته تردیدی نیست که هر گونه برنامه ریزی باید با رعایت اصل مهمّ «مردمی بودن مساجد» صورت گیرد. از دیگر جنبه های ارتباط مسجد با حاکمیت جامعه، نقش مسجد در پرورش نیروهای متعهّدی است که حکومت اسلامی به آنها نیاز دارد. زیرا این مسجد است که بار هدایت فکری و تربیتی نیروهای جامعه را بر دوش دارد.
[۱] . وسائل الشیعه، محمد بن حسن عاملیّ، ج ۵، ص ۳۷۲، باب ۱ از ابواب صلاه الجماعه، روایت ۹٫
[۲] . العروه الوثقی، سید محمّد کاظم طباطبایی، ص ۳۰۰، فی مستحبّات الجماعه، نشر وجدانی، قم، ۱۴۰۰ هـ .ق.
[۳] . توبه، سوره ۹، آیه ۱۰۸٫
[۴] . مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، ج ۵، ص ۱۱۰، ۱۰ جلد در ۵ مجلّد، دارالمعرفه، بیروت، چاپ اوّل، ۱۴۰۶ هـ .ق.
[۵] . ر.ک: وسائل الشیعه، محمد بن حسن عاملی، ج۳، ص۵۱۳، باب ۳۵ از ابواب احکام المساجد، روایات ۱ و ۳ و ج ۵، ص ۴۶۰ و ۴۷۱، باب ۵۸ و ۷۰ از ابواب صلاه الجماعه.
[۶] . همان، ج ۵، ص ۳۸۲، باب ۵ از ابواب صلاه الجماعه، روایت ۷٫
[۷] . بحارالانوار، علاّمه محمّد باقر مجلسی، ج ۵۳، ص ۹ و ۱۰٫
[۸] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج۳، ص۵۲۴، باب ۴۴ از ابواب احکام المساجد، حدیث ۱۰٫
[۹] . العروه الوثقی، سید محمّد کاظم طباطبایی، ص ۲۹۸، فی شرائط امام الجماعه.
[۱۰] . وسائل الشیعه، محمد بن حسن عاملی، ج۱۲، ص۱۲۹ ـ ۱۳۰، باب ۴۲ از ابواب ما یکتسب به، حدیث ۸٫
@#@ از این رو می توان گفت: یکی از رسالتهای مسجد نمونه پرورش نیروهای متعهّد برای اداره امور جامعه اسلامی است.
همچنین مسجد نقش مهمّی در شناسایی نیروهای انسانی و کارآمدی دارد که نظام اسلامی نیازمند آنهاست. زیرا معمولاً کسی که در مسجد حضور می یابد، بخش مهمّی از توانایی و استعدادهای خود را آشکار می کند.
در سایه رفت و آمد به مسجد، خُلق و خویها، آداب و منشهای افراد تا اندازه زیادی هویدا می شود. این شناسایی در روابط افراد با یکدیگر سازنده و مؤثر است. حاکمیّت اسلامی نیز می تواند از این گذر، نیروهای متعهّد و مورد نیاز خود را بشناسد. امامان معصوم ـ علیهم السّلام ـ در سخنان خود به این نقش مسجد اشاره نموده اند. در حدیثی از امام رضا ـ علیه السّلام ـ آمده است که: «نماز جماعت سبب می شود تا مؤمنان بتوانند درباره یکدیگر شهادت دهند.»[۱]
مسجد و امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر دارای نقشی بس بزرگ در سلامت جامعه اسلامی است. مسجد بستر مناسبی برای تحقّق این دو فریضه بزرگ الهی است. زیرا مسجد مرکز حضور و تجمّع نیروهای زُبده و برگزیده است که:«لا یَأتِی المَسْجِدَ مِنْ کُلِّ قَبیلهٍ إلاّ وافِدُها و مِنْ کُلِّ اَهْلِ بَیْتِ الاّ نَجِیبُها»[۲]
مسجد پایگاه جوانمردانی است که در برابر تعرّض به مقدّسات دینی بر می آشوبند و عرصه را بر متجاوزان به حریم دین تنگ می کنند.[۳] مسجد، جایگاه گرد آمدن فرزندان مکتب است؛ آنان که با یک دست قرآن و با دستی دیگر سلاح برگرفته اند. این حضور نشان قدرت و عزت اسلام و مسلمانان است و سبب می شود تا خیره سران نتوانند به حریم دین تجاوز کنند.[۴] ضمن اینکه اجتماع در مسجد، خود اقامه یک معروف بزرگ الهی یعنی «نماز» و دیگر شعایر دینی است.
امام رضا ـ علیه السّلام ـ در حدیثی که پیشتر گذشت، یکی از آثار و برکات نماز جماعت را ـ که معمولاً در مسجد برگزار می شود ـ همیاری بر «برّ» و «تقوا» شمرده اند. بی گمان امر به معروف و نهی از منکر از نمونه های روشن برّ و تقواست.
در ادامه همین حدیث آمده است که:«حضور در مسجد و نماز جماعت سبب جلوگیری از بسیاری از گناهان است.»[۵] این گفتار امام ـ علیه السّلام ـ به روشی نقش ارزنده مسجد را در مبارزه با مفاسد اجتماعی به ما نشان می دهد.
هـ ـ ابعاد نظامی مسجد نمونه
جامعه ای که در راه تحقّق ارزشهای اسلامی گام بر می دارد، هیچگاه از دستبرد و تجاوز دشمنان دین ایمن نمی ماند؛ این رهنمود قرآن است که: «وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ»[۶] «کافران همواره با شما می جنگند، تا آن گاه که شما را از دینتان برگردانند.» از سوی دیگر، در جهاد اسلامی رسیدن به پیروزی، همواره در گرو برخورداری از نیروهای رزمنده مؤمن، معتقد و مکتبی است. مسجد در این زمینه، نقشی حیاتی را ایفا می کند؛ زیرا در حقیقت رزمندگان مدافع اسلام، پرورش یافته مساجدند. این مسجد است که در فضای قدس و طهارت وشکوفائی علمی، فرهنگی و تربیتی خود، بذر ایمان، آگاهی و روشن بینی را در جان و دل جوانان حق جو می پرورَد. دست پرورده های مسجد، گاه چنان به بار می نشینند که حتّی مربّیان خود را هم دچار شگفتی می کنند. آنان در نهایت خار چشم دشمنان دین و مایه عزّت و آبروی مسلمانان می شوند. خدای تعالی، ستم ستیزی این گونه مسلمانان پارسا و جهادگر را چنین ترسیم می نماید:«وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أخْرَجَ شَطْئَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ»[۷]
«مثل پیروان راستین پیامبر همچون نهالی است که جوانه خویش را از زمین بیرون می آورد، رفته رفته نیرومند و استوار می شود و بر پای خویش می ایستد تا آن که سرانجام مایه خشم و غضب کافران می شود.»
پس مسجد از یک سو، مهد و پرورشگاه نیروهای مدافع اسلام و میهن اسلامی است. پایگاهی است که سربازان اسلام، آموزشهای عقیدتی را در آن جا سپری می کنند.
از سوی دیگر به هنگام بروز جنگ و پیدایش نا امنی در جامعه، مسجد بسان پایگاه و سنگری استوار برای رزمندگان اسلام عمل می کند. از آغاز اوج گیری انقلاب اسلامی ایران تا کنون، جلوه های پر فروغی از نقش مسجد در این زمینه رخ نموده است. بنابراین می توان گفت: مسجدی است که در آن نیروهای بسیج مردمی گرد هم می آیند، تا از امنیّت و آسایش مردم پاسداری کنند، در واقع یکی از شاخصه های مسجد نمونه را داراست.
امام خمینی ـ رحمه الله علیه ـ در یکی از سخنان خویش به همین نقش مسجد اشاره کرده می فرماید؛«در صدر اسلام هر وقت مسلمین می خواستند به جنگ عزیمت کنند، از مساجد تجهیز می شدند.»[۸]
مسجد همچنین جایگاه گفتگو و مشورت پیرامون مسائل نظامی بوده است. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در آستانه جنگ احد، در مسجد پیرامون چگونگی رویارویی با مشرکان قریش، با یاران خود به تبادل نظر پرداخت.[۹] مسجد پایگاه استواری است که از رزمندگان جبهه ها پشتیبانی می کند؛ کمکهای مردمی به جبهه ها را سامان می بخشد؛ کمبودهای جبهه و سربازان اسلامی را برطرف می کند و حامی خوبی برای خانواده های رزمندگان و ایثارگران است. پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ گاه از مسجد همراه با اصحاب خود از خانواده های شهیدان سرکشی می کردند.[۱۰]
تبلیغات مسجد، مسأله جنگ را به عنوان یک مسأله اوّلی در ذهن و فکر مسلمانان زنده نگه می دارد و همزمان فرهنگ ایثار و جهاد و شهادت را که مایه بر پایی و پایداری جبهه هاست، شکوفایی می بخشد. مسجدیان با دعاهای خالصانه خود پشتوانه ای عظیم برای جبهه های نبرد فراهم می آورند. آنان با دعاهای خود از یک سو باران عنایتها و الطاف الهی را بر جبهه ها نازل می کنند و هم با این کار همراهی و همدلی خود را با رزمندگان نشان می دهند؛ تا آنان با شور و دلگرمی بیشتری به جهاد مقدّس خود ادامه دهند.
عوامل مؤثر در نمونه شدن مسجد
پرسشی که در پایان این نوشتار باید بدان پاسخ گفت، این است که اسباب و عوامل مؤثّر در همسویی و هماهنگی مساجد، با مسجد نمونه چیست؟ به سخنی دیگر چه عواملی سبب می شوند تا این کانون مقدّس بتواند رسالت خود را در ابعاد گوناگون به خوبی ایفا کند؟ به طور اجمال می توان گفت: بنیانگذار مسجد، اداره کنندگان آن، خدمتگزاران، نمازگزارانِ مسجد و در یک کلام کسانی که آنان را«اهل مسجد» می نامیم، نقش مهمّی در شایستگی و صلاح مسجد دارند.قرآن کریم، در آیاتی چند ما را بدین مطلب رهنمون می نمود. خداوند متعال از یک سو شدیداً مشرکان و غیر مؤمنان را از هر گونه دخالتی در امور مسجد بر حذر داشته؛ می فرماید:«ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدِینَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ»[۱۱]
«مشرکانی که(با گفتار و کردار) به کفر خویش گواهی می دهند، حقّ دخالت در امور مساجد را ندارند.» آنگاه خداوند متعال، عمارت و اداره امور مساجد را منحصراً در اختیار مؤمنانی که دارای شرایطی ویژه باشند قرار داده؛ می فرماید:«إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاهَ وَ آتَى الزَّکوهَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ»[۱۲] از مجموع دو آیه یاد شده نتیجه گیری می کنیم که اداره کنندگان مسجد باید دارای ویژگیهای زیر باشند:
۱٫ ایمان به خداوند و روز آخرت.
۲٫ بپا داشتن نماز که در واقع به معنای انجام دادن همه واجبات عبادی است.
۳٫ پرداخت زکات که نماد و نشانه عمل به وظایف اقتصادی است.
۴٫ توجّه کامل به خداوند؛ به گونه ای که در کارها تنها خداوند را در نظر داشته باشد.
خداوند متعال حتّی هنگام مدح و ستایش از مسجد قبا، ابتدا از بنیانگذار آن تمجید کرده؛ می فرماید:
«لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ»[۱۳] «مسجدی که از آغاز بر پایه تقوا بنا شده، سزاوارتر است که در آن نماز بگزاری»
قرآن کریم با این کلام به روشنی به ما می فهماند که آنچه مسجد قبا را در خور مدح و ستایش کرده، تقوا و اخلاص مؤسّسان آن بوده است. همان گونه که مسجد ضرار نیز به دلیل انگیزه های ناسالم بانیان آن، مورد خشم و غضب خداوند متعال و پیامبر او قرار گرفت. بر پایه همین نگرش قرآنی است که امام صادق ـ علیه السّلام ـ یکی از عوامل با برکت شدن«مسجد غِنی» در شهر کوفه را ایمان بنیانگذار آن دانسته است.[۱۴] حال آن که برخی از مساجد کوفه را از آن رو که با انگیزه هایی ناسالم بنا شده بود، مسجد نا مبارک و ملعون نام نهادند.[۱۵] آن گاه قرآن کریم، در ادامه آیه یاد شده به مدح و ستایش از نمازگزاران مسجد قبا پرداخته؛ می فرماید:«فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ»[۱۶] «در این مسجد، مردانی حضور می یابند که دوستدار پاگیزگی هستند و خداوند پاکیزگان را دوست می دارد»
پس راز فضیلت مسجد قبا آن است که بنیانگذارش از سر صدق و صفا آن را بنا نهاده اند و نماز گزاران آن نیز دوستدار پاکی و پاکیزگی بوده اند.
نقش امام جماعت در نمونه شدن مسجد
در میان تمام کسانی که به گونه ای در اداره امور مسجد دخالت دارند، امام جماعت، دارای نقشی ممتاز و ویژه است؛ زیرا او بار هدایت فکری، تربیتی و فرهنگی مسجد را بر دوش دارد.
[۱] . همان، ج ۵، ص ۳۷۲، باب ۱ از ابواب صلاه الجماعه، روایت ۹٫
[۲] . وسائل الشیعه، محمد بن حسن عاملی، ج ۳، ص۴۷۷، باب ۱ از ابواب احکام المساجد، روایات ۲٫
[۳] . اشاره به حدیثی در مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج ۳، ص ۳۶۱، باب ۳ از ابواب احکام المساجد، روایت ۱۴٫
[۴] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج ۵، ص۳۷۲، باب ۱ از ابواب صلاه الجماعه، روایت ۹٫
[۵] . همان.
[۶] . بقره سوره ۲، آیه ۲۱۷٫
[۷] . فتح سوره ۴۸، آیه ۲۹٫
[۸] . صحیفه نور، سیّد روح الله موسوی خمینی، ج ۱۷، ص ۵۴٫
[۹] . مغازی، محمّد بن عمر واقدی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص ۱۵۲ ـ ۱۵۶٫
[۱۰] . همان، ص ۲۴۱ ـ ۲۴۳٫
[۱۱] . سوره توبه، سوره ۹، آیه ۱۷٫
[۱۲] . توبه، سوره ۹، آیه ۱۸٫
[۱۳] . توبه، سوره ۹، آیه ۱۰۸٫
[۱۴] . وسائل الشیعه، محمد بن حسن عاملی، ج ۳، ص۵۱۹، باب ۴۳ از ابواب احکام المساجد، روایت ۱٫
[۱۵] . ر.ک: همان، باب ۴۳ از ابواب احکام المساجد، روایات ۱ ـ ۵٫
[۱۶] . توبه، سوره ۹، آیه ۱۰۸٫
@#@ از این رو صلاحیّتها و شایستگیهای او به طور مستقیم بر مسجد اثر می گذارد و آن را در راستای رسیدن به «مسجد نمونه» یاری می کند.
البتّه تردیدی نیست که این مهمّ بی آن که امام جماعت دارای خصلتها و ویژگیهای لازم باشد، تحقّق نمی یابد. بر پایه منابع اسلامی، برای آن که امام جماعت بتواند مسجد را در زمینه های گوناگون به پیش بَرَد باید از ویژگیهای زیر برخوردار باشد:
۱٫ عدالت؛ یعنی نیرویی درونی که او را از دست یازیدن به هر گونه گناه و آلودگی باز دارد.[۱]
۲٫ مروّت؛ یعنی پرهیز از کارهایی که شخصیّت او را در دیدگان خوار و بی مقدار سازد؛ هر چند آن کارها گناه نباشد.[۲]
۳٫ برخورداری از مراتب علمی لازم تا بتواند بار هدایت علمی ـ فکری مسجد را بر دوش گیرد. از همین روست که در روایات اسلامی، تأکیدی خاصّ بر نمازگزاردن پشت سر عالم و دانشمند شده است.
درحدیثی از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ آمده است:«کسی که پشت سر عالمی نماز بگزارد، همچون کسی است که در نماز به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ اقتدا کرده است.»[۳]
۴٫ برخورداری امام جماعت از تقوا و فضیلتهای اخلاقی تا بتواند مسجد را در زمینه های تربیتی بارور نماید. بر همین اساس، از دیدگاه فقه اسلامی، نمازگزاردن با امامی که پرهیزگارتر، مورد اطمینان و دارای فضیلتهای بیشتری باشد، برتر است.[۴]
۵٫ پرهیز از افراط و تفریط و رعایت اعتدال در همه زمینه هایی که به اداره مسجد برمی گردد.
در حدیثی از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ آمده است:«کسی که امامت گروهی را بر عهده گیرد و در برخورد با آنان و قرائت و رکوع و سجده و نشست و برخاست خود، راه اعتدال و میانه روی را در پیش نگیرد. نمازش مورد پذیرش خداوند قرار نمی گیرد و از کتفان او تجاوز نمی کند. چنین امامی نزد خداوند، همچون پادشاه ستمگر و متجاوزی است که برای خیر و صلاح زیر دستان خود تلاشی نکرده و فرمان خدا را در میان آنان بپای نداشته است …..»[۵]
۶٫ اهتمام جدّی به مسجد و برنامه های آن؛ زیرا مسجد هر گاه بخواهد نقش خود را به خوبی ایفا کند نیازمند آن است که امام جماعت از نظر وقت و برنامه ریزی به اندازه کافی سرمایه گذاری کند. عمل پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در این زمینه الگوی خوبی برای ماست. آن حضرت پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد می نشست و بخشی از این وقت را صرف پاسخ گویی به پرسشهای مسلمانان می نمود.[۶]
۷٫ استفاده از افراد دارای صلاحیّت به عنوان معین و باور امام جماعت؛ تا مسجد در غیاب امام جماعت اصلی دچار تعطیلی نشود. مسجد پیامبر هیچگاه در غیاب آن حضرت تعطیل نشد. آن حضرت همواره به هنگام مسافرت و یا شرکت در جنگها کسی را که به امام جماعت خویش برمی گزید.[۷]
۸٫ سعه صدر و گشاده رویی در برخورد با قشرهای گوناگون و توان جذب آنان به اسلام و مسجد؛ بجز کسانی که دارای مشکل اساسی باشند؛ که:
«آلَهُ الرِیاسَهِ سَعَهُ الصَّدرِ»[۸]
«ابزار ریاست، سعه صدر است.»
۹٫ اسلام علاوه بر عنصر «عدالت»، شرایط دیگری را نیز برای امام جماعت مقرّر نموده است؛ مانند عدم ابتلاء به بیماری جذام و پیسی، حدّ نخوردن هر چند توبه کرده باشد، حلال زاده بودن و …. .[۹]
اسلام با در نظر گرفتن چنین شرایطی به ما می فهماند که امام جماعت، باید فردی وجیه، خوشنام و دارای مقبولیّت اجتماعی باشد و با نمازگزاران اُنس و الفت و پیوندی صمیمی داشته باشد.
۱۰٫ حضور منظّم در مسجد به ویژه برای اقامه نماز.
۱۱٫ خودداری از طولانی کردن برنامه ها مخصوصاً خود نماز، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ همواره امامان جماعت را به رعایت این نکته ترغیب می نمود.
امام علی ـ علیه السّلام ـ نیز می فرماید:«آخرین سخن محبوبم پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ با من این بود که: علی جان! در نماز جماعت حال ضعیفترین مأموم را مراعات کن.»[۱۰]
آری آخرین سخن پیامبرِ رحمت، سفارش درباره نمازگزاران و مسجد و نماز جماعت است؛ چه او می داند که نماز، اصلی ترین عنصر خیمه ای است که او سالها در راه برپایی آن تلاش کرده است.
از خداوند بزرگ می خواهیم که به ما و نسلهای پس از ما توفیق دهد تا در راستای بر پایی نماز ـ این فریضه بزرگ الهی ـ تلاش کنیم و مساجد، این خانه های خدا و انوار تابناک الهی بر گستره زمین را بیش از پیش شکوه و رونق بخشیم.
از باب حُسن ختام، این نوشتار را با حدیثی نبویّ به پایان می بریم. اَنَس می گوید: پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:«خداوند در روز قیامت؛ مساجد دنیا را در چهره مرکبهایی نفیس، نورانی و سفید به عرصه محشر وارد می کند. پاهای آنها را از عنبر، سرهاشان از مشک و افسار آنها از زبرجد سبز است. مؤذّنان از پیش رو و امامان جماعت پشت سر آن در حرکتند. آباد کنندگان مسجد نیز از هر سو خود را بدو آویخته اند. مسجد در این حال با همراهان خود، همچون برقی گذرا عرصه های قیامت را می نوردد. مردم می گویند: بی گمان اینها فرشتگان مقرّب الهی و پیامبرانند!! ناگهان ندا می رسد: اینان نه فرشته اند و نه پیامبر؛ بلکه اینها اهل مسجد و گروهی از امّت پیامبرند که به نماز اهتمام داشته اند.»[۱۱]
لمثل هذا فلیعمل العاملون و الحمدلله اوّلاً و آخراً .
[۱] . العروه الوثقی، سید محمّد کاظم طباطبایی، ص ۲۹۸، فی شرائط امام الجماعه.
[۲] . همان، ص ۲۹۹، مسأله ۱۲٫
[۳] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج۵، ص۴۱۶، باب ۲۶ از ابواب صلاه الجماعه، روایت ۵٫
[۴] . العروه الوثقی، سید محمّد کاظم طباطبایی، ص ۲۸۴، فی فضیله صلاه الجماعه.
[۵] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج۵، ص۴۷۰، باب ۶۹ از ابواب صلاه الجماعه، روایت ۶٫
[۶] . وفاء الوفاء بأخبار دارالمصطفی، علیّ بن احمد سمهودی، ج ۲، ص ۴۴۴ ـ ۴۴۵، دارالکتب العلمیّه، بیروت، چاپ چهارم، ۱۴۰۴ هـ .ق، چهار جلد در سه مجلّد.
[۷] . ر.ک: مغازی، محمّد بن عمر واقدی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص ۵٫
[۸] . نهج البلاغه(خطبه ها، نامه ها و کلمات علیّ بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ )، تنظیم: صبحی صالح، ص ۵۰۱، حکمت شماره ۱۷۶٫
[۹] . ر.ک: العروه الوثقی، سید محمّد کاظم طباطبایی، ص ۲۹۸، فی شرائط امام الجماعه.
[۱۰] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج ۵، ص۴۶۹، باب ۶۹ از ابواب صلاه الجماعه، روایت ۲٫
[۱۱] . الجامع لأحکام القرآن، محمّد بن احمد قرطبی، ج ۱۲، ص ۲۶۸، انتشارات ناصر خسرو، تهران، اُفست از چاپ دارالکاتب العربیّ، قاهره، ۱۳۸۷ هـ .ق، ۲۰ جلد در ۱۰ مجلّد.
