نقش رزق حلال در استحکام نهاد خانواده در سیره و سخن امام رضا علیه السلام

در سخنان و سیره امام رضا(ع) از رزق حلال و عناوین مرتبط با آن سخن به میان آمده و مفهوم رزق حلال ترسیم شده است. از سویی خانواده با عناوین چندی مورد اشاره قرار گرفته و از استحکام آن سخن به میان آمده و به توسعه و رفاه آن تشویق شده است. در مقاله حاضر ضمن بیان مواردی که به رزق حلال اشاره دارند رابطۀ رزق حلال و استحکام بنیان خانواده تبیین شده است زیرا نظر به اهمیت خانواده، اسلام راهکارهای زیادی برای استحکام آن بیان داشته همچنین از عوامل سست کنندة آن نهی نموده است لذا متونی که به استحکام نهاد خانواده تشویق می کنند، به مراتب بیشتر از متون، مشوق تشکیل خانواده هستند. در سخنان و سیرۀ امام رضا(ع) برای استحکام بنیان خانواده، بر روزی حلال تأکید شده که از طرق عناوینی، همچون صلۀ رحم، رعایت حقوق متقابل، محبت به دیگران و خوشحال نمودن ایشان، پرهیز از حسد، رضایتمندی، قناعت، ساده زیستی و پرهیز از تکلف و..در استحکام بنیان خانواده نقش بسزایی دارد.

مقدمه

رزق به معنای عطا و بخششِ مستمری است که به منظور ادامۀ حیات با نیاز فرد مطابقت دارد. از آنجا که روزیِ خداوند، عطای مستمر به آفریدگان است، از آن به رزق تعبیر شده است (مصطفوی، 1360، ج4: 115). مطابق با نیاز فرد بودن یا بهره مند شدن فرد از آن، قیودی هستند که موجب نزدیک شدن مفاهیم رزق و کالا به یکدیگر هستند (قریشی، 1371، ج3: 2؛ طباطبایی، 1417، ج3: 137؛ مکارم شیرازی، 1374، ج9: 18).

توجه به قیود مذکور همچنین نشان دهندۀ تفاوت مفاهیم رزق و درآمد است؛ از همین رو با استناد به سخن پیامبر(ص): «انما لَک مِنْ مَالِک مَا أَکلْتَ فَأَفْنَیتَ أَوْ لَبِسْتَ فَأَبْلَیتَ أَوْ اعطیت فامضیت و سائره لموالیک؛ از مال تو آن مقدار برای توست که بخوری و تمام کنی یا بپوشی یا صدقه دهی یا از آن درگذری» (مجلسی، 1403، ج70: 138).

ابن خلدون گفته است: اگر منافع درآمد و ثروت انسان به خودش برگردد و در راه تأمین مصالح وی صرف شود، روزی نامیده می شود... و چنانچه از مال و دارایی خود به هیچ وجه در مصالح و نیازهایش فایده ای نبرد به آن روزی نمی گویند، در این صورت آنچه با کوشش و توان خود به دست آورده درآمد نامیده می شود. این مانند میراث است نسبت به متوفی که درآمد شمرده می شود، اما روزی نامیده نمی شود و نسبت به وارثان هر وقت از آن منتفع شوند رزق نامیده می شود (خضیری، 1991: 381).

در قرآن مجید واژۀ رزق به شکل های گوناگون به کار رفته است؛ در برخی موارد همچون: «و فی السماء رزقکم» (ذاریات/22) در امور مادی است، زیرا در آیۀ مزبور رزق به معنای باران است (ابن عجیبه، 1419، ج5: 472). رزق در برخی موارد همچون آیۀ «الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیرُ الرَّازِقِین» (حج/58) در امور معنوی و اخروی و در برخی موارد همچون آیۀ «انّ الله هو الرزاق ذو القوه المتین» (ذاریات/58) در معنای عام از امور معنوی و مادی به کار رفته است.

در تأیید تفاوت رزق و درآمد، بر مال حرام رزق اطلاق نشده است، چنان که طبرسی ضمن تفسیر آیۀ «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ ینْفِقُونَ؛ از آنچه روزی ایشان کرده ایم، انفاق می کنند» (بقره/4) گفته است:

روزی واقعی آن است که شخص بتواند از آن بهره مند شود و کسی حق نداشته باشد او را از این بهره مندی بازدارد. بنابراین، آیۀ مذکور دلیل بر آن است که مال حرام رزق و روزی نیست، زیرا خدای متعال مردمان را به انفاق کردن از آنچه روزی ایشان مقرّر داشته می ستاید و انفاق کننده از مال حرام- به اتفاق همگان- شایستۀ ستودن نیست، پس حرام رزق محسوب نمی شود (1372، ج1: 123).

عبارت مذکور از طبرسی، دیدگاه شیعه و معتزله درخصوص مفهوم رزق را بیان می کند، اما دیدگاه اشاعره چنین نیست. برای توضیح بیشتر باید بگوییم در اینکه آیا لفظ رزق شامل حرام می شود یا نه اختلاف است، به عبارتی، چنانچه انسان از طریق حرام و غیرمشروع تأمین هزینه و مایحتاج کند، آیا شرعاً و از نظر قرآن رزق نامیده می شود یا آنکه در اصطلاح شرع، رزق منحصر به چیزهای حلال است؟ امامیه و معتزله بر این باورند که آنچه از راه حلال به دست می آید رزق نامیده می شود و آنچه از راه حرام به دست می آید رزق محسوب نمی شود. در مقابل، اشاعره بر این باورند که هرچه انسان به دست آورد؛ خواه از راه حرام و خواه حلال، رزق نامیده می شود (فخررازی، 1420، ج2: 275).

در تأیید تفاوت رزق و دارایی، رسول خدا(ص) خوردنِ مال حرام را پس از روشن شدن حرام بودنش از گناهان کبیره دانسته (ابن شعبه حرانی، 1404: 422) و معصومان از جمله امام رضا(ع) مال حلال را توصیه کرده و فرموده اند: «أَفْضَلَ الْمَالِ مَا وُقِی بِهِ الْعِرْض؛ بهترین مال آن است که به وسیلۀ آن حفظ آبرو شود» (عطاردی، 1406، ج1: 304).

امام رضا(ع) همچنین داشتن همسری خوب که در غیاب شوهر حافظ جان و مال شوهرش باشد بهترین سود مؤمن دانسته و فرموده اند: مَا أَفَادَ عَبْدٌ فَائِدَةً خَیراً مِنْ زَوْجَةٍ صَالِحَةٍ إِذَا رَآهَا سَرَّتْهُ وَ إِذَا غَابَ عَنْهَا حَفِظَتْهُ فِی نَفْسِهَا وَ مَالِه؛ برای بندۀ خدا چیزی سودمندتر از زن پارسا و شایسته نیست. هرگاه به زوجه اش نظر کند خوشحال شود و هرگاه شوهر به مسافرت رود، زن ناموس و مال او را حفظ کند (همان، ج2: 256)

و نیز فرموده اند: مَنْ رَضِی بِالْیسِیرِ مِنَ الْحَلَالِ خَفَّتْ مَئُونَتُهُ وَ تَنَعَّمَ أَهْلُهُ وَ بَصَّرَهُ اللَّهُ دَاءَ الدُّنْیا وَ دَوَاءَهَا وَ أَخْرَجَهُ مِنْهَا سَالِماً إِلَی دَارِالسَّلَام؛ هر کس به مال اندک حلال راضی باشد، هزینه های زندگی وی کاهش می یابد، خانواده اش نعمت یابند، خداوند او را به درد و درمان دنیا بینا سازد و او را سالم از دنیا به بهشت ببرد (همان، ج1: 272).

از همین رو، کار بیشتر برای رفاه خانواده را توصیه کرده و فرموده اند: «إِنَّ الَّذِی یطْلُبُ مِنْ فَضْلٍ یکفُّ بِهِ عِیالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه» آن کس که کار بیشتری می کند تا درآمدش برای خود و کسانش بسنده باشد، در نزد خدا پاداشی بزرگ تر از پاداش مجاهد فی سبیل الله دارد(کلینی، 1362،ج5: 88).

برداشت کار بیشتر برای رفاه خانواده و مطلوب بودن آن از حدیث مذکور منطقی است، از همین رو راغب اصفهانی در آیۀ «فَإِذا قُضِیتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْکرُوا اللَّهَ کثِیراً لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ» (جمعه/10) فضل را به معنای بیش از حد کفاف گرفته است (راغب اصفهانی، 1412: 395). چنان که در علم اصول بیان شده، امر در «فانتشروا» پس از نهی واقع شده و مفید اباحه و جواز است و ارشاد به آن است که پس از اتمام نماز جمعه جایز است مکلف به دنبال امور دیگر و تأمین نیازهای خصوصی برود. آیۀ مذکور و سخن امام رضا(ع) که به آن اشاره کردیم، نشان دهندۀ آن است که تشویق به کار و کوشش و کسب روزی به کوشش انسان دربارۀ تحصیل نیازهای اوّلیه و ضروری محدود نمی شود.

کلمۀ «معاش» که رابطۀ نزدیکی با رزق دارد نیز در سخن امام رضا(ع) مورد توجه قرار گرفته، چنان که فرموده اند: «لَیسَ لِلنَّاسِ بُدٌّ مِنْ مَعَایشِهِمْ، فَلَاتَدَعِ الطَّلَب؛ مردمان ناگزیر باید برای طلب معاش خود بکوشند، پس طلب معاش را ترک مکن» (ابن شعبه حرانی، 1404: 140) و نیز در جای دیگر گفته شده: قَالَ عَلِی بْنُ شُعَیب: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع فَقَالَ لِی- یا عَلِی مَنْ أَحْسَنُ النَّاسِ مَعَاشاً- قُلْتُ یا سَیدِی أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی- فَقَالَ یا عَلِی مَنْ حَسَّنَ مَعَاشَ غَیرِهِ فِی مَعَاشِه؛ علی بن شعیب می گوید بر ابوالحسن الرّضا(ع) وارد شدم، او به من فرمود: یا علی! زندگی چه کسی از همه نیکوتر است؟ گفتم: شما- ای آقای من- در این باره از من داناتری. فرمود: یا علی! زندگی کسی که زندگی دیگری را تأمین کند (همان: 448).

امام رضا(ع) قناعت کردن را که رابطۀ نزدیکی با مال و رزق حلال دارد تشویق کرده و فرموده اند: قناعت، نفس آدمی را از خطا و لغزش نگه می دارد و موجب می شود که انسان به جمع ثروت، مال و اندوختن منال نپردازد و خود را در نزد اهل دنیا خاضع و خاشع نکند. راه قناعت را فقط دو نفر اتخاذ می کنند؛ کسی که دنبال آخرت را گرفته و به مال اندک جهان اکتفا می کند یا شخص کریمی که نمی تواند و نمی خواهد خود را به کثافات دنیا آلوده کند (مجلسی، 1403، ج75: 353؛ عطاردی، 1406، ج1: 272).

امام رضا(ع) همچنین برای مال و دارایی یا مالکیت خصوصی آن چنان اهمیتی قائل اند که انسان در دفاع از آن می تواند تا مرز شهادت پیش برود، چنانچه فرموده اند: «هر کس برای حفظ مال خود کشته شود، شهید است» (عطاردی، 1406، ج2: 499). همچنین، تعرض به مال دیگران را موجب دخول در آتش دوزخ دانسته و فرموده اند: «گناهی که کیفر آن دوزخ است سوگند به زیانِ مال یا حقِ مسلمان است از روی ظلم و این سوگند دروغ است و پاداش آن دوزخ است و کفاره (راه جبرانی) در دنیا ندارد» (صدوق، بی تا: 273).

تقدیر معیشت به معنای اندازه داشتن در هزینه و حساب کردن امور زندگی و برقراری هماهنگی بین نیازها و چگونگی برآورد آنهاست. به عبارت دیگر، رعایت اصل حیاتی نظم و انضباط اقتصادی نیز با مسئلۀ درآمد و رزق رابطۀ نزدیکی دارد که امام رضا(ع) به رعایت آن توصیه نموده و فرموده اند: لَایسْتَکمِلُ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ حَتَّی یکونَ فِیهِ خِصَالٌ ثَلَاثٌ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الرَّزَایا؛ هیچ بنده ای در ایمان به کمال نمی رسد، مگر اینکه در او سه خصلت باشد: فهمیدن و درک کردن مسائل شرعی، تنظیم برنامه های زندگی با بهترین روش و شکیبایی در گرفتاری ها (مجلسی، 1403، ج1: 213).

از همین رو، امام سجاد(ع) از خداوند خواسته اند که حُسن تقدیر را به ایشان بیاموزد «عَلِّمْنِی حُسْنَ التَّقْدِیر» (صحیفۀ سجادیه/138). امام علی(ع) حُسن تقدیر را مایۀ پایداری و قوام زندگی دانسته و فرموده اند: «قوام العیش حسن التّقدیر و ملاکه حسن التّدبیر» (خوانساری، 1366، ج7: 289).

مقالۀ حاضر در پی آن است که از یک سو اهمیت رزق، خانواده و تحکیم آن را در سیرۀ امام رضا(ع) تبیین کند و از سوی دیگر، چگونگی ارتباط روزی حلال با تحکیم نهاد خانواده و نقش آن را در این باره در سیرۀ امام رضا(ع) بیان نماید.

درخصوص پیشینۀ تحقیق باید گفت که در متون اسلامی از جمله سخنان و سیرۀ امام رضا(ع) مطالبی دربارۀ مطلوب بودن استحکام خانواده و لزوم جلوگیری از سست شدن پایه های آن به چشم می خورد. همچنین، مواردی دربارۀ رزق و عناوین اخلاقی مرتبط با آن از جمله: رضایتمندی، قناعت، پرهیز از حسد و... حایز اهمیت هستند و به نوعی از اهمیت بهداشت روانی و لزوم پیوند افراد جامعه با هم سخن می گویند. در کتاب های اخلاقی، تفاسیر فقهی و... نیز مواردی به چشم می خورد که اهمیت خانواده و استحکام پایه های آن را بیان می کند.

با وجود این، تحقیق مستقلی دربارۀ رابطۀ رزق حلال با استحکام بنیان خانواده وجود ندارد. از این رو، در نوشتار حاضر ضمن بیان مفهوم رزق حلال، خانواده و اهمیت آنها، به بررسی نقش روزیِ حلال در استحکام نهاد خانواده در سخن و سیرۀ امام رضا(ع) پرداخته می شود.

مفهوم روزی حلال در سخن امام رضا(ع)

امام رضا(ع) علاوه بر تشویق به روزی حلال به شکل های گوناگون و نهی از خوردن مال حرام و بیان برخی از مصادیق آن همچون: ربا، رشوه و... تفسیری از مفهوم رزق و روزی حلال را ارائه فرموده اند؛ چنان که محمدبن ابی نصر به امام رضا(ع) عرض کرد: «جعلت فداک ادْعُو اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یرْزُقَنِی الْحَلَالَ فَقَالَ أَتَدْرِی مَا الْحَلَالُ؟ قُلْتُ الَّذِی عِنْدَنَا الْکسْبُ الطَّیبُ؛ قربانت شوم، من دعا می کنم که خداوند از روزی حلال خود به من عطا فرماید.

حضرت فرمودند: می دانی روزی حلال چیست؟» عرض کردم: قربانت تا آنجا که می دانم کاسبی بی غل و غش را روزی حلال می شمارند. حضرت فرمودند علی بن حسین(ع) می فرمودند: «الْحَلَالُ هُوَ قُوتُ الْمُصْطَفَینَ ثُمَّ قَالَ قُلْ أَسْأَلُک مِنْ رِزْقِک الْوَاسِع؛ روزی حلال قوت برگزیدگان الهی است، در دعای خود بگو بار خدایا، از روزی واسعت به من عطا کن» (کلینی، 1362، ج5: 59).

از متن پرسش و پاسخ برمی آید که روزیِ حلال آن است که از راه های مجاز در شرع- که کتاب های فقهی عهده دار بیان آن هستند- به دست آید؛ چنان که سخنان دیگر امام رضا(ع) در بیان برخی از مصادیق مال حرام همچون ربا و رشوه این مدعا را ثابت و تأیید می کند.

در روایتی دیگر معمربن خلاد از حضرت رضا(ع) روایت کرده که فرمودند حضرت باقر(ع) مردی را دیدند که می گفت: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک مِنْ رِزْقِک الْحَلَال» امام فرمودند تو از خداوند روزی پیامبران را درخواست می کنی، بگو: «قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک رِزْقاً حَلَالًا وَاسِعاً طَیباً مِنْ رِزْقِک» (همان، ج2: 552) و نیز حسن بن جهم گوید از حضرت رضا(ع) شنیدم که می فرمود: «مردم هرگاه غذای یک سال خود را در خانه داشته باشند بار زندگی آنها آسان می گردد و از نگرانی ها آسوده می شوند. امام باقر و صادق(ع) مزرعه ای خریداری نمی کردند، مگر اینکه دو سال هزینۀ زندگی آنها از آن مزرعه تأمین می شد» (همان، ج5: 89).

منظور از روزی پیامبران در روایت های مذکور، رزقی است که درواقع و نفس الامر حلال باشد، چنین رزقی رزق پیامبران و اوصیای ایشان است، اما رزق مؤمنان، رزقی است که در ظاهرِ شریعت حلال باشد، یعنی مکلف، از طریق تقلید یا اجتهاد، به حلال بودن آن، علم پیدا کند، چه بسا رزق هایی که بر اساس ظاهر شریعت به حلال بودن آنها حکم شده، مشتبه و شبهه ناک باشد.

در روایت دیگری معمربن خلاد از حضرت رضا(ع) پرسیده آیا می شود غذای یک سال را ذخیره کرد؟ حضرت فرمودند: من این کار را می کنم، یعنی مواد یک سال را ذخیره می کنم (عطاردی، 1406، ج2: 299). همچنین، حضرت رضا(ع) به نقل از پدرانش فرموده که رسول خدا(ص) فرمودند: «سه خصلت را از کلاغ یاد بگیرید که عبارت اند از: انجام عمل لقاحِ مخفیانه، بیرون شدن در طلب روزی هنگام صبح و ترس و احتیاط از دشمن» (صدوق، 1378، ج1: 257؛ فتال نیشابوری، 1423، ج2: 432).

امام رضا(ع) همچنین از مفهوم حلال، تفسیری ارائه کرده و هر چیزی را که برای بدن مقوی و مفید باشد حلال دانسته و فرموده اند: خدای متعال هیچ خوردنی و آشامیدنی را مباح قرار نداده، مگر اینکه منفعت و صلاحی در آن باشد و هیچ چیز را حرام نفرموده، مگر اینکه در آن زیان، تلف و فسادی باشد؛ پس هر چیز سودمندی که به تن قوّت دهد و بر نیروی بدن بیفزاید حلال است (نوری، 1408، ج16: 165).

در اهمیت روزی حلال، رسول خدا(ص) فرموده اند: «کسی که 40 روز حلال بخورد، خداوند متعال قلبش را نورانی می گرداند.» و دربارۀ مال حرام فرموده اند: «خداوند متعال فرشته ای دارد که هر شب بر بیت المقدس این ندا را می دهد: کسی که حرامی بخورد، نه عمل مستحبی از او قبول می شود و نه عمل واجبی» (ابن فهد حلی، 1407: 153). همچنین امام رضا(ع) فرموده اند: «عَلَیک بِالصَّبْرِ وَ طَلَبِ الْحَلَالِ وَ صِلَةِ الرَّحِم؛ بر تو باد به صبر کردن و طلب روزی حلال و پیوند با خویشاوند» (کلینی، 1362، ج2: 488).

از جمله دلایل اهمیت روزی حلال از منظر امام رضا(ع) آن است که درخصوص قصر یا اتمام نماز در سفر، حضرت بین سفر حلال و سفر برای معصیت تفاوت قائل شده اند. از این رو، ابوسعید خراسانی می گوید دو مرد در خراسان بر حضرت امام ابوالحسن علی بن موسی الرّضا(ع) وارد شدند و از حکم نماز مسافر پرسیدند. امام به یکی از آنان فرمود: «بر تو واجب است که نماز را قصر بخوانی، چون به قصد دیدار من آمدی» و به دیگری گفت: «بر تو واجب است نماز را تمام بخوانی، چون آهنگ دیدار سلطان داشته ای»(عطاردی، 1406، ج2: 175).

گرچه در روایت یادشده به وضوح سخنی از مال حلال و حرام به میان نیامده، اما از باب تنقیح مناط می توان چنین استفاده ای کرد. از همین رو شیخ انصاری گفته: «هرگاه شخص، سفرش سفر معصیت باشد؛ مثل: صید کردن لهو، ظلم کردن، قطع طریق کردن، اعانت ظالم یا اطاعت از ظالم و غیره نماز وی تمام خواهد بود» (1415: 163).

همچنین، حضرت امام(ره) در شرایط قصر نماز فرموده اند: سفر از نظر شرعی برای او جایز باشد، بنابراین اگر سفر معصیت و حرام باشد، اعم از اینکه خودِ سفر حرام باشد مثل: فرار از جنگ یا هدف از سفر کار حرامی باشد مثل سفر برای راهزنی، حکم سفر را ندارد و نماز تمام است (خمینی(امام)، 1424، ج1: 734).

با توجه به اهمیت رفاه خانواده، امام رضا(ع) بیچارگی، بیچاره نمایی، فقر و تنگدستی را نکوهش کرده و فرموده اند: ان الله یحب الجمال و التجمل و یبغض البؤس و التباؤس فان الله إذا أنعم علی عبده بنعمة أحب أن یری علیه أثرها، قیل کیف ذلک؟؛ همانا خداوندِ متعال زیبایی و آراستگی را دوست دارد و بدحالی و بدبخت نمایی را (و خود را بدبخت، ندار، بیچاره و ضعیف نشان دادن) زشت می دارد، زیرا هنگامی که خداوند به بنده ای نعمتی داد، دوست دارد اثر آن نعمت را در زندگی او ببیند (صدوق، بی تا: 354).

بدیهی است که آراستگی و بدحال نبودن در بسیاری از موارد به امکانات اقتصادی و مادی افراد بستگی دارد.

امام رضا(ع) همچنین فقر و تنگدستی را کلید مسائل اجتماعی، بدبختی و بیچارگی دانسته و فرموده اند: «الْمَسْکنَةُ مِفْتَاحُ الْبُؤْس؛ نداری کلید بدبختی است» (مجلسی، 1403، ج75: 354؛ عطاردی، 1406، ج1: 303). همچنین از فساد و تباهی اموال و تکدی گری نکوهش نموده و فرموده اند: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یبْغِضُ الْقِیلَ وَ الْقَالَ- وَ إِیضَاعَ الْمَالِ وَ کثْرَةَ السُّؤَال؛ خدا از قیل و قال، تباه کردن مال و افزونی سؤال (زیاد درخواست و تقاضا کردن) نفرت دارد» (همان: 336؛ همان: 285).

با وجود مطلوب بودن رفاه و توسعۀ زندگی خانواده، امام رضا(ع) تصرف اِسراف آمیز در اموال و نیز سخت گیری را نکوهش کرده، به اعتدال و میانه روی توصیه نموده و در پاسخ عباسی که از ایشان دربارۀ تأمین مخارج خانوادۀ خویش جویا شده بود فرمودند: بَینَ الْمَکرُوهَینِ قَالَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاک لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ الْمَکرُوهَینِ قَالَ فَقَالَ لِی یرْحَمُک اللَّهُ أَ مَا تَعْرِفُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوجَلَّ کرِهَ الْإِسْرَافَ وَ کرِهَ الْإِقْتَار فقال: وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یسْرِفُوا وَ لَمْ یقْتُرُوا وَ کانَ بَینَ ذلِک قَواماً؛ از حضرت رضا(ع) اذن گرفتم اجازه دهند به خاندان خود انفاق کنم. فرمودند: مواظب باش که مرتکب دو مکروه نشوی! عرض کردم: من این موضوع را درک نمی کنم. فرمودند: اسراف و زیاده روی در انفاق نزد خداوند کراهت دارد؛ همان طور که خودداری و انفاق نکردن را نیز مکروه شمرده است (فرقان/67).

و در قرآن مجید فرموده: «وَالَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یسْرِفُوا وَ لَمْ یقْتُرُوا وَ کانَ بَینَ ذلِک قَواماً» (همان، ج68: 347؛ همان: 363).

در سخن مذکور منظور از کلمۀ «مکروه» امر ناگوار و ناخوشایند است و مکروه از احکام خمسۀ تکلیفی مورد نظر نیست. با توجه به آنچه گذشت، برای تحقق روزی حلال دو شرط لازم است: حُسن شرعی و حُسن طبیعی، زیرا رعایت موازین شرعی در کسب روزی و لزوم دوری از راه های غیرمشروعِ به دست آوردن مال، مانند ربا و... به حُسن شرعی اشاره دارد و از سویی، شرط مفید و مقوی بودن روزی که امام رضا(ع) به آن اشاره کرده اند، حُسن طبیعی را دربرمی گیرد.

از دیگر نکته های سخنان امام رضا(ع) این است که با وجود نکوهش فقر و تنگدستی از دیدگاه آن حضرت و تشویق ایشان به توسعۀ رفاه خانواده، در این باره بر اعتدال، میانه روی، پرهیز از اسراف (افراط) و نیز تفریط (خودداری از انفاق) تأکید کرده اند، زیرا با استناد به آیۀ 67 سورۀ فرقان از افراط و تفریط با نام «مکروه» تعبیر فرموده اند.

ماهیت خانواده در سخن امام رضا(ع)

خانواده از نظر عرف عبارت است از: زن، فرزندان و خویشاوندان مرد و زن و در اصطلاح شرعی، خانواده جماعت و گروهی هستند که زیربنای جامعه را تشکیل می دهند، بنای آن بر روابط همسری بین زن و مرد استوار است و پیامد آن فرزندانی است که به وجود می آیند.

کلمۀ «الاسره» در لغت (ابن منظور، 1414، ج4: 20) خانواده و خویشان مرد است. از سوی دیگر، این کلمه به معنای زره سخت و محکم نیز به کار رفته است. از این رو،

خانواده و خویشانِ نزدیک همچون زرهی هستند که خود را با آنان نگه داشته و به پشتیبانی آنان خود را حفظ می کنند. این کلمه در قرآن به کار نرفته، اما کلمۀ «اهل» که گاهی مفهوم خانواده و همسر را می دهد در قرآن به کار رفته؛ مثلاً در آیۀ «قالَ لِأَهْلِهِ امْکثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً» (قصص/29) کلمۀ اهل به معنای همسر است، اما در آیۀ «فَأَنْجَیناهُ وَ أَهْلَهُ إِلاَّ امْرَأَتَهُ قَدَّرْناها مِنَ الْغابِرِین» (نمل/57) به معنای خانواده به کار رفته است.

خانواده دارای سه نوع کوچک (خاص یا محدود)، متوسط و بزرگ (عام یا گسترده) است. خانوادۀ کوچک، محدود یا خاص، به زن و شوهر و فرزندان محدود می شود. اسلام برای تحکیم و استواری پایه های این نوع خانواده بیشترین توجه و اهتمام را دارد و منظور از خانواده در مقالۀ حاضر همین معناست. خانواده در مفهوم متوسط آن شامل اقوام و خویشان است مانند: پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ، برادر، خواهر، عمو، عمه، دایی، خاله و... اینها کسانی هستند که در بحث صلۀ رحم مدنظر هستند و رعایت و محبت به آنان موجب برکت عمر و روزی و آبادانی سرزمین ها دانسته شده است. خانوادۀ بزرگ شامل همسایگان، دوستان و دیگران می شود که خداوند اساس ارتباطشان را بر «اخوت» گذاشته و همه را به محبت و ارتباط متقابل و تفاهم فراخوانده و فرموده: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَینَ أَخَوَیکم» (حجرات/10).

کلمۀ «اهل» و جمع آن و نیز «عیال» در معنای خانواده در سخن امام رضا(ع) به کار رفته و درخصوص تلاش برای رفع نیاز و رفاه آنها توصیه شده است؛ از جمله سخن آن حضرت که در آن آمده است: «الَّذِی یطْلُبُ مِنْ فَضْلٍ یکفُّ بِهِ عِیالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه؛ آن کس که کار بیشتری می کند تا درآمدش برای خود و کسانش بسنده باشد، در نزد خدا پاداشی بزرگ تر از پاداش مجاهد فی سبیل الله دارد» (مجلسی، 1403، ج75: 339). همچنین، در جای دیگر فرموده اند: «صَاحِبُ النِّعْمَةِ یجِبُ أَنْ یوَسِّعَ عَلَی عِیالِه؛ کسی که از امکانات برخوردار است، واجب است به زندگی خانواده اش وسعت بخشد» (عطاردی، 1406، ج1: 285).

امام رضا(ع) در جای دیگر با استفاده از کلمۀ عیال به معنای خانواده فرموده اند: «ینْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یوَسِّعَ عَلَی عِیالِهِ کیلَا یتَمَنَّوْا مَوْتَهُ» لازم است که مرد مسلمان با زحمت های شبانه روزی خود رفاه خانواده اش را توسعه دهد تا ایشان (بر اثر محرومیت و مسائل زندگی) مرگ وی را آرزو نکنند (کلینی، 1362، ج4: 11).

کلمۀ اهل در سخن امام رضا(ع) نیز در معنای خانواده به کار رفته، چنان که فرموده اند: مَنْ رَضِی بِالْیسِیرِ مِنَ الْحَلَالِ خَفَّتْ مَئُونَتُهُ وَ نُعِّمَ أَهْلُهُ وَ بَصَّرَهُ اللَّهُ دَاءَ الدُّنْیا وَ دَوَاءَهَا وَ أَخْرَجَهُ مِنْهَا سَالِماً إِلَی دَارِالسَّلَام؛ هر کس به مال اندکِ حلال راضی باشد، هزینه های زندگی وی کاهش می یابد و خانواده اش نعمت یابند و خداوند او را به درد و درمانِ دنیا بینا کند و او را سالم از دنیا به بهشت ببرد (عطاردی، 1406، ج1: 271).

و نیز فرموده اند: رسول خدا(ص) فرموده اند نیکوترین مردم در ایمان، نیکوترین ایشان است در خُلق و مهربان ترین ایشان است با اهل خود و من مهربان ترین شما هستم با اهل خود.

همچنین، به نقل از رسول خدا(ص) فرموده اند: «کسانی از شما که نزدیک تر باشند از من در نشستن در روز قیامت نیکوترین شماست در خُلق و نیکوکننده ترین شماست با خانوادۀ خود» (صدوق، 1378، ج2: 38). به نقل از امام سجاد(ع) فرموده اند مردی، امیرالمؤمنین علی(ع) را به خانۀ خود دعوت کرد. امام علی(ع) فرمود با سه شرط دعوت تو را می پذیرم.

آن مرد گفت: آن سه شرط کدام است؟ امام علی(ع) فرمود: نخست آنکه برای من چیزی از خارج به خانه نیاوری. دیگر آنکه بدون تعارف هرچه در خانه داری همان را برای من حاضر کنی و سوم آنکه خانواده ات را به زحمت نیندازی. عرض کرد آنچه شما فرمان دهید اطاعت می کنم. سپس علی(ع) دعوت او را پذیرفت (حجازی، بی تا، ترجمۀ سجادیه: 85) و نیز فرموده اند: «کسی که نعمت و تمکن دارد، باید به اهل و عیالش به خوبی رسیدگی کند» (همان: 465).

کلمۀ «اهالی» جمع «اهل» به معنای خانواده ها نیز در سخن امام رضا(ع) به کار رفته و دربارۀ نیکی کردن به آنها توصیه شده آنجا که فرموده اند: «بَرُّوا أَهَالِیکمْ وَ أَوْلَادَکمْ جُمُعَةً إِلَی جُمُعَة؛ در روزهای جمعه به همسر و فرزندان خویش نیکی کنید» (صدوق، بی تا: 407).

گرچه در روایت مذکور «اهالیکم» همسرانتان معنی شده، تفسیر آن به صورت «خانواده هایتان» منعی ندارد، در این صورت با توجه به آنکه «اولادکم» (فرزندانتان) از اعضای خانواده هستند و زیرمجموعۀ «اهالیکم» قرار دارند، اما به دلیل اهمیت از باب ذکر خاص بعد از عام دوباره مورد توجه قرار گرفته اند.

از جمله نکته هایی که از حدیث اشاره شده می توان به دست آورد، این است که مدیر خانواده باید روزی چون روز جمعه- که از اعیاد مهم اسلامی است- را برای توجه عاطفی و مادی ویژه خانواده قرار دهد و موجب نشاط و شادمانی آنها شود و از سوی دیگر، برای توجه به ارزش های دینی به جمعه توجه خاص کند، زیرا این امر در ایجاد صمیمیت و گرم شدن کانون خانواده اهمیت دارد. از همین رو، امام رضا(ع) در روایت دیگری توصیه کرده اند که در روز عاشورا کار و کوشش برای امور دنیوی ترک شود و فرموده اند: «َمنْ تَرَک السَّعْی فِی حَوَائِجِهِ یوْمَ عَاشُورَاءَ قَضَی اللَّهُ لَهُ حَوَائِجَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَة؛ هر کس در روز عاشورا کار و کسبش را فروگذارد، خداوند حاجت های دنیا و آخرت او را برآورده کند» (عطاردی، 1406، ج2: 26).

همچنین، دربارۀ زن که بی تردید از اعضای خانواده است، داشتن همسری خوب را که در غیاب شوهر حافظ جان و مال شوهرش باشد بهترین سود مؤمن دانسته و فرموده اند: ما أفاد عبد فائدة خیرا من زوجة صالحة إذا رآها سرّته و إذا غاب عنها حفظته فی نفسها و ماله...؛ برای بندۀ خدا چیزی سودمندتر از زن پارسا و شایسته نیست. هرگاه به زوجه اش نظر کند خوشحال شود و هرگاه شوهر به مسافرت رود، زن، ناموس و مال او را حفظ کند (همان: 256).

در روایت دیگری امام رضا(ع) به زن که از اعضای خانواده است توجه ویژه کرده و فرموده اند: «رسول خدا(ص) فرموده اند خداوند متعال به زنان، مهربان تر از مردان است، هر مردی که به زنی از ارحامش محبت کند و موجبات خوشحالی او را فراهم کند، خداوند روز قیامت او را خوشحال می کند» (کلینی، 1362، ج6: 6).

استحکام نهاد خانواده در سخن و سیرۀ امام رضا(ع)

با توجه به اهمیت خانواده از دیدگاه اسلام، برای استحکام بنیان خانواده و جلوگیری از پاشیدگی آن تلاش هایی صورت گرفته و دستورالعمل هایی به چشم می خورد. از جمله راهکارهای محکم کردن روابط خانواده، دعای خوب اعضای خانواده در حق یکدیگر است؛ این دعاها به نوعی در ایجاد محبت و مهربانی بین افراد خانواده و تقویت ارزش های انسانی و ایمانی در بین آنها نقش بسزایی دارد؛ زیرا دعاکننده به نوعی به کسانی که ایشان را دعا می کند ابراز علاقه و محبت می کند.

از همین رو، به گسترش مهربانی و محبت تأکید شده، چنان که در حدیث قدسی آمده: انا الله أَنَا الرَّحْمَنُ خَلَقْتُ الرَّحِمَ وَ شَقَقْتُ لَهَا اسْماً مِنْ أَسْمَائِی فَمَنْ وَصَلَهَا وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَهَا قَطَع؛ من خداوندم، من مهربانم، خود مهربانی را آفریده ام و از آن اسمی را برای خود برگزیده ام، هر کس آن را مراعات کند از او مراقبت و حمایت می کنم و هر کس آن را قطع کند با او قطع رابطه خواهم کرد (حاکم نیشابوری، 1406، ج4: 158؛ نوری، 1408، ج15: 243).

از جمله دلایل اهمیت خانواده و توجه اسلام به تحکیم آن، این است که معصومان گذشته از آنکه خود به خانواده توجه داشتند، به اهتمام و توجه به خانواده توصیه و سفارش می کردند؛ چنان که امام سجاد(ع) فرموده اند: «همانا نزدیک ترین شما به خدا کسی است که اخلاقش نیکو و گشاده رو باشد و پسندیده ترین شما نزد خدا کسی است که به شایسته ترین نحوی به خانواده اش رسیدگی کند، همانا ارجمندترین شما نزد خدا با تقوا ترین شماست نزد او» (کلینی، 1362، ج8: 69).

با توجه به آنچه گذشت، توصیه ها و سفارش های گوناگون امام رضا(ع) در رسیدگی به خانواده و توسعۀ سطح زندگی و رفاه ایشان، نشانگر اهتمام آن حضرت به محکم کردن بنیان خانواده است؛ چنان که فرموده اند: «لازم است که مرد مسلمان با زحمت های شبانه روزیِ خود رفاه خانواده اش را توسعه دهد تا ایشان (بر اثر محرومیت و مسائل زندگی) مرگ وی را آرزو نکنند» (عطاردی، 1406، ج2: 208).

در اهمیت استحکام بنیان خانواده همین بس که احادیث واردشده درخصوص ادامه و نگهداری حیات خانوادگی دو برابر احادیثی است که به تشکیل خانواده تشویق کرده اند. این امر به آن دلیل است که ادامه و نگهداری حیات خانوادگی به مراتب دشوارتر از تشکیل خانواده است.

از جمله روش هایی که معصومان از جمله امام رضا(ع) برای استحکام نهاد خانواده بر آن تأکید کرده اند، تشویق به روزی حلال و توصیه به پرهیز از خوردن مال حرام به اشکال و مصادیق گوناگونِ تقدیر معیشت و... است.

ارتباط روزیِ حلال با استحکام خانواده

نظر به اهمیت خانواده و استحکام آن، اسلام از روش های متنوع و گوناگونی برای این منظور بهره جسته، از جمله روش ها و راهکارهای محکم کردن خانواده، بهره گرفتن از روزی و مال حلال و پرهیز از خوردن مال حرام است. دلایل اهمیت نقش روزی حلال در استحکام بنیان خانواده در سخنان و سیرۀ امام رضا(ع) به قرار زیر است:

روزی حلال و صلۀ رحم

صلۀ رحم و پیوند با خویشاوندان به شکل های گوناگون در متون اسلامی از جمله سخنان و سیرۀ امام رضا(ع) مورد تأکید و توجه قرار گرفته است. صلۀ رحم به بازدید از خویشاوندان محدود نمی شود، بلکه با سلام کردن، دادن لیوان آب به دست خویشاوند، کمک های مالی به خویشاوند و... نیز انجام می شود، چنان که محمدبن عبیدالله گوید حضرت رضا(ع) فرمود: «اگر مردی از عمرش سه سال مانده باشد و صلۀ رحم انجام دهد، خداوند عمر سه سالۀ او را به 30 سال تبدیل می کند و مشیت خود را به کار می بندد.»

همچنین، ابونصر بزنطی از حضرت رضا(ع) روایت کرده که حضرت صادق(ع) فرمودند: «با ارحام خود محبت و مهربانی کنید، ولو به شربت آبی باشد و بهترین نوع صلۀ ارحام رفع آزار و اذیت دربارۀ آنان است.» صلۀ رحم، مرگ را به تأخیر می اندازد و محبت را در میان خانواده افزایش می دهد. همچنین، حسن بن علی وشا از حضرت رضا(ع) روایت کرده که امام جعفر صادق(ع) فرمودند ما نمی دانیم چیزی مانند صلۀ ارحام باعث طول عمر می شود تا آنگاه که اگر مردی سه سال از عمرش باقی مانده باشد و صلۀ ارحام کند، عمرش 30 سال به طول انجامد و اگر کسی 33 سال از عمرش باقی باشد و او قطع رحم کند، عمرش به سه سال می رسد. همچنین، محمدبن فضیل صیرفی گوید حضرت رضا(ع) فرمودند رحم آل محمد(ص) به عرش پروردگار بستگی دارد و می گوید: بار خدایا، هر کس با من ارتباط برقرار کند، تو با او ارتباط برقرار کن و هر کس با من قطع رابطه کند، تو با او قطع رابطه کن. همین روش در ارحام مؤمنین نیز برقرار است. سپس این آیۀ شریفه را قرائت کردند «وَاتَّقُواللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ» (نسا/1).

طایی نیز از حضرت رضا(ع) روایت کرده که حضرت رسول(ص) فرمودند هر کس انجام یک عمل را برای من تضمین کند، من انجام چهار عمل را برای او ضمانت می کنم؛ با ارحام خود رفت و آمد کند تا خداوند او را دوست بدارد، روزی اش را زیاد کند، عمرش را طولانی گرداند و او را داخل بهشت نماید. حضرت رضا(ع) از پدرانش از امام حسین(ع) روایت کرده که فرموده اند هر کسی دوست دارد مرگش به تأخیر افتد و روزی اش زیاد شود، باید صلۀ رحم به جای آورد.

همچنین، حسن بن علی وشا از حضرت رضا(ع) از پدرانش از علی(ع) روایت کرده که حضرت رسول(ص) فرموده اند هنگامی که در شب معراج به آسمان ها رسیدم مشاهده کردم چند خویشاوندی به عرش پروردگار آویزان شده و از خویشاوندان خود شکایت می کنند. از آنها پرسیدم بین شما و آنها چند پدر فاصله است؟ گفتند: ما در پدر چهلم به هم می رسیم. بزنطی نیز گفته حضرت رضا(ع) فرمود امام جعفر صادق(ع) فرمودند صلۀ ارحام مرگ را به تأخیر می اندازد و موجب زیاد شدن مال و محبت خویشاوندان است (عطاردی، 1406، ج1: 267 -265).

با توجه به آنکه یکی از راه های صلۀ رحم کمک مالی به خویشان است، بدیهی است که مال و روزی حلال در ایجاد محبت بین خانواده و استحکام آن نقش بسزایی دارد. از همین رو، امام رضا(ع) دربارۀ نقش صلۀ رحم در ایجاد محبت بین خانواده فرموده اند: «مَثْرَاةٌ فِی الْمَالِ مَحَبَّةٌ فِی الْأَهْل؛ صلۀ رحم موجب افزایش مال و محبت بین خویشان است» (مجلسی، 1403، ج71: 88).

چنانچه کار، گروهی نباشد، یعنی رئیس خانواده در مقام مسئول معاش و رفاه خانواده، از طریق کار، درآمد و روزی حلال، معاش و رفاه خانواده را عهده دار شود، انفاق به خانواده و ادارۀ معیشت ایشان به نوعی صلۀ رحم بوده و موجب دوستی و محبت می شود و در نتیجه به استحکام خانواده می انجامد. از طرفی، چنانچه گذشت، همسر می تواند با ایجاد محیط آرام و خوب خانواده، خوش رویی و حفاظت از دارایی شوهر که به نوعی مربوط به خانواده است، به استحکام خانواده کمک کند.

در تأیید این سخن، امام رضا(ع) به مدح و ستایشِ چنین همسری اقدام کرده و فرموده اند: «برای بندۀ خدا چیزی سودمندتر از زن پارسا و شایسته نیست. هرگاه به زوجه اش نظر کند خوشحال شود و هرگاه شوهر به مسافرت رود، زن، ناموس و مال او را حفظ کند» (همان، ج2: 256).

از جمله دلایلی که تأیید می کند از نظر امام رضا(ع) کمک مالی نوعی صلۀ رحم است و در استحکام خانواده نقش دارد، اینکه آن حضرت نیکی به بستگان و رسیدگی به همسایگان را توصیه کرده و در پاسخ ابان بن ولید که از ایشان پرسید آیا انسان به جز زکات چیز دیگری هم از مال خویش باید بدهد؟ فرمودند: «نعم اینَ ما قالَ اللهُ وَ الَّذِینَ یصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ وَ یخْشَوْنَ رَبَّهُم» (رعد/21؛ همان، ج71: 127).

با توجه به توصیۀ قرآن، معصومان و از جمله امام رضا(ع)، رئیس خانواده نباید درخصوص ادارۀ معاش و رفاه خانواده بر آنها منت گذارد، چنان که علی(ع) فرموده اند: «ملاک المعروف ترک المنّ به؛ ملاک و معیار کار خوب، ترک منت گذاری به واسطۀ آن است» (هرچه بی منت تر، بهتر) (خوانساری، 1366، ج1: 118) و نیز فرموده اند: «أَفْضَلُ الْعَطَاءِ تَرْک الْمَنِّ؛ برترین بخشش و احسان، ترک منت است» (همان، ج2: 405). در تأیید این سخن در ذیل تفسیر آیۀ «مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِین» (حجر/20) طبرسی گفته: «ما در زمین برای شما اسباب روزی قرار دادیم و کسانی را هم که شما روزی دهندۀ آنها نیستید برای شما آفریدیم.» منظور از این کسان، خانواده یا غلامان و کنیزان است که انسان خیال می کند خودش آنان را روزی می دهد و حال آنکه خدا او و آنها را روزی می دهد (طبرسی، 1372، ج2: 263).

از سوی دیگر، بر اساس توصیۀ امام رضا(ع) هر فردی که مورد احسان قرار می گیرد باید از احسان کننده تشکر کند، بنابراین اعضای خانواده باید از رئیس خانواده تشکر کنند. بدیهی است که تشکرِ مزبور به نوعی در استحکام نهاد خانواده و ایجاد محبت، مؤثر است چنان که فرموده اند: «مَنْ لَمْ یشْکرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ لَمْ یشْکرِ اللَّهَ عَزَّوَجَل» (مجلسی، 1403،ج68: 44) خوب است که فرد دریافت کنندۀ احسان به نوعی از احسان کننده تشکر و قدردانی کند.

چنانچه تحصیل مالِ حلال از راه کار گروهی باشد، رزق حلال نیز به نوعی در استحکام خانواده و ایجاد محبت بین ایشان مؤثر است، زیرا با توجه به گستردگی اشکال و مصادیق صلۀ رحم می توان افراد فاقد شغل خانواده را به کار گرفت.

روزی حلال و رعایت حقوق متقابل

در فرض گروهی بودن کار، با توجه به آنکه تعرض به حقوق و دارایی دیگران حتی اعضای خانواده مجاز نیست؛ اعضای خانواده موظف هستند به حقوق یکدیگر احترام بگذارند، از فریب یکدیگر و دیگر راه هایی که موجب حرام شدن درآمد می شود خودداری ورزند، آنچه برای خود می پسندند برای دیگر اعضای خانواده نیز بپسندند و آنچه برای خود نمی پسندند برای دیگر اعضای خانواده نیز نپسندند. بدیهی است که رعایت متقابل این اصول و حقوق به استحکام خانواده کمک می دهد. از همین رو، امام رضا(ع) رباخواری، مال حرام، کم فروشی در کیل و وزن و... را از گناهان کبیره دانسته و از آن نهی کرده اند (عطاردی، 1406، ج2: 501).

امام رضا(ع) در فرضی که برخی از اعضای خانواده یتیم باشند، سخت گیری شدیدی نموده، از خوردن مال وی پرهیز داده و آن را از گناهان کبیره دانسته اند (همان) و فرموده اند: إِیاکمْ وَ أَمْوَالَ الْیتَامَی- لَاتَعَرَّضُوا لَهَا وَ لَاتَلْبَسُوا بِهَا- فَمَنْ تَعَرَّضَ لِمَالِ الْیتِیمِ فَأَکلَ مِنْهُ شَیئاً- کأَنَّمَا أَکلَ جَذْوَةً مِنَ النَّار؛ از اموال یتیمان بپرهیزید، متعرض آنان نشوید و از آن برای خود پوشاک برنگزینید. پس کسی که متعرض مال یتیم شود و مقداری از آن را بخورد، مانند آن است که پاره ای از آتش خورده است (مجلسی، 1403، ج72: 5).

همچنین فرموده اند: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَعَدَ فِی أَکلِ مَالِ الْیتِیمِ عُقُوبَتَینِ عُقُوبَةً فِی الدُّنْیا وَ عُقُوبَةً فِی الْآخِرَة؛ همانا خداوند عزوجل در خوردن مال یتیم دو عقوبت و جزای بد وعده فرموده است: یکی در دنیا و دیگری در آخرت» (همان: 8).

همچنین فرموده اند: خوردن مال یتیم به ستم، به علت های بسیاری که مستلزم فسادهای گوناگون است، حرام شده؛ نخستین آنها: چون مال یتیم را به ستم بخورد، به کشته شدن او کمک کرده... پس چون مال او را بخورد، بدان می ماند که به حتم او را کشته و به فقر و فاقه گرفتارش کرده است (صدوق، 1378، ج2: 92).

روزی حلال و محبت به دیگران و خوشحال کردن ایشان

خوشحال کردن دیگران و محبت به آنها به خصوص اعضای خانواده از سوی معصومان از جمله امام رضا(ع) تشویق و توصیه شده است. بدیهی است که خوشحال کردن دیگران از جمله اعضای خانواده و محبت به ایشان از راه های گوناگون از جمله توجه مالی از طریق روزی حلال امکان پذیر است.

امام رضا(ع) فرموده اند: «مَنْ فَرَّجَ عَنْ مُؤْمِنٍ فَرَّحَ اللَّهُ قَلْبَهُ یوْمَ الْقِیامَه؛ هر کس گرفتاریِ مؤمنی را برطرف کند، خداوند دل او را در روز قیامت شاد کند» (محدث عاملی، 1409، ج16: 372) و نیز به نقل از رسول خدا(ص) فرموده اند: «رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الدِّینِ التَّوَدُّدُ إِلَی النَّاسِ- وَ اصْطِنَاعُ الْخَیرِ إِلَی کلِّ أَحَدٍ بَرٍّ وَ فَاجِر؛ سر عقل، پس از ایمان به خدا، جلب دوستی مردم است و نیکی کردن به هر آدمی؛ خوب یا بد» (مجلسی، 1403، ج71: 392؛ عطاردی، 1406، ج1: 4).

روزی حلال و پرهیز از حسد

حسد از جمله کارهای حرام است که خود از جمله انگیزه های غیبت است. شخص حسود به دلیل حسادتی که دارد همواره درصدد عیب جویی و تحقیر محسود است و از این راه حس خودخواهی خویش را اشباع می کند. راغب اصفهانی در تعریف غیبت گفته: «حسد آرزوی زوال نعمت از کسی است که سزاوار داشتن آن نعمت است و شخص حسود علاوه بر آرزوی قلبی، چه بسا کوشش در زوال آن نعمت می کند» (1412: 234).

بدیهی است که وجود حسد در اعضای خانواده از جمله عوامل تهدیدکنندۀ استحکام بنیان خانواده است و دوستی و محبت را از بین می برد و باعث کینه می شود، زیرا چنان که گذشت، حسد از جمله انگیزه های غیبت بین افراد است. در مقابل، ترک حسد که در اخلاق از آن با نام «نصیحت» یا خیرخواهی تعبیر می شود، باعث ایجاد محبت بین افراد جامعه از جمله اعضای خانواده می شود. از این رو، اعضای خانواده از اینکه عضو دیگری از روزیِ حلال و امکانات مالی برخوردار است، ناراحت نمی شوند، بلکه خوشحال می شوند.

از همین رو، امام رضا(ع) از حسادت پرهیز داده، نصیحت و خیرخواهی را تشویق کرده و فرموده اند: «لَیسَ لِبَخِیلٍ رَاحَةٌ وَ لَا لِحَسُودٍ لَذَّة؛ هیچ خسیسی آرامش ندارد و هیچ حسودی در زندگی لذت نمی برد» (عطاردی، 1406، ج1: 286).

از روایت مذکور برمی آید که حسد، آرامش حسود را از بین می برد و موجب بی قراری وی می شود. بدیهی است که آرام نبودن برخی از اعضای خانواده به دیگر اعضا نیز لطمه می زند و موجب سستی بنیان خانواده می شود.

روزی حلال و رضایتمندی

رضا به قضای الهی برترین مقام دین و شریف ترین مراتب مقربان و عظیم ترین درهای رحمت خداست و هر که از آن در، داخل شود، به بهشت درآید. خداوند می فرماید: «رَضِی اللَّهُ عَنهُم وَ رَضُوا عَنهُ؛ خدا از ایشان خشنود است و ایشان از خدا خشنودند» (مائده/12؛ توبه/101؛ مجادله/22؛ بینه/ 8).

داشتن فضیلت رضا موجب آرامش و تحمل سختی ها، نارسایی ها و شکست ها می شود. ممکن است افراد جامعه یا اعضای خانواده در زندگی خود با سختی ها، نارسایی ها، فشارهای مادی و شکست هایی روبرو شوند، تحمل نکردن این موارد ممکن است به استحکام بنیان خانواده لطمه بزند و پایه های خانواده را متزلزل کند. برعکس، رضایتمندی و خشنودی از وضع موجود و تحمل شداید، فشارهای مادی و... موجب استحکام بنیان خانواده و بهداشت روانی می شود.

امام رضا(ع) نیز درخصوص اهمیت و نقش رضایتمندی فرموده اند: «هر کس به مال اندک حلال راضی باشد، هزینه های زندگی وی کاهش می یابد، خانواده اش نعمت یابند، خداوند او را به درد و درمانِ دنیا بینا کند و او را سالم از دنیا به بهشت ببرد» (عطاردی، 1406، ج1: 272) و نیز فرموده اند: «هر کس به رزق کم راضی و خشنود باشد، خداوند از عمل اندک او راضی خواهد شد» (همان: 219).

روزی حلال و قناعت

قناعت از جمله فضائل اخلاقی و از جمله ویژگی های افراد مؤمن و از امتیازهای انسان های بافضیلت است. افراد خودساخته و آراسته دارای روحیۀ قناعت و عزّت اند و در پرتو این روحیۀ عالی هیچ گاه چشم طمع به مال و منال دیگران ندوخته و برای کسب مال و مقام، شخصیت والای خویش را خُرد نمی کنند. افراد قانع در زندگی به مقدار ضرورت و کفاف بسنده می کنند و به کمتر از آن نیز خشنودند.

راغب اصفهانی در تعریف قناعت گفته: «قناعت اکتفا به مقدار ناچیزی از وسایل زندگی در حد ضرورت و نیاز است» و در جای دیگر گفته: «قناعت، راضی بودن به کمتر از مقدار کفاف است.» طریحی در تفسیر حد کفاف گفته: «کفاف، آن اندازه از امکانات زندگی است که انسان را از دیگران بی نیاز کند و او را از سؤال و دریوزگی بازدارد» (راغب اصفهانی، 1412: 685). قناعت به هر دو معنی از جمله صفت های عالی انسانی و فضائل اخلاقی است.

بدیهی است که وجود چنین صفتی در اعضای خانواده به محبت بین ایشان و استحکام بنیان خانواده می انجامد؛ از همین رو، در متون اسلامی به شکل های گوناگون تشویق شده است، چنان که امام رضا(ع) فرموده اند: «مال جز با چند خصلت گرد نمی آید: با بخل شدید، آرزوی دراز، حرص چیره، قطع رحم و برگزیدن دنیا بر آخرت» (صدوق، 1378، ج1: 276) و نیز فرموده اند: «هر کس به روزی کم قناعت نکند و همواره درصدد ازدیاد اموال و ثروت برآید، باید همواره در کار هم بیشتر فعالیت داشته باشد و هر کس به روزی کم قانع باشد، در کارها هم کمتر فعالیت خواهد کرد» (عطاردی، 1406، ج1: 268).

روزی حلال و پرهیز از تکلف یا ساده زیستی

تکلف به معنای به خود بستن و خود را به مشقت انداختن است. در مذمت تکلف همین بس که حضرت علی(ع) فرموده اند: «شَرُّ أَصْدِقَائِک مَنْ تَتَکلَّفُ لَه؛ بدترین دوستان آن کس است که آدمی مجبور است در معاشرت با او خود را به زحمت و تکلف اندازد» (خوانساری، 1366، ج4: 170). از همین رو گفته شده از جمله خصلت های پیامبر(ص) آن بود که ساده و بی تکلف زندگی می کرد، سخن می گفت و غذا می خورد. در عین حال، مقید بود همیشه پاکیزه، نظیف و معطر باشد. بسیار ساده و بی تکلّف جامه می پوشید. یکی از اصول زندگی آن حضرت، سادگی و پرهیز از تکلف بود (مطهری، بی تا، ج22: 127).

بدیهی است که هرچند درآمد شخص حلال باشد، تکلف در هزینه کردن آن موجب از بین رفتن محبت بین خانواده، چشم و هم چشمی و دشواری در زندگی و سستی بنیان خانواده می شود.

نتیجه گیری

خانواده، استحکام آن، اقتصاد، محبت و دوستی از دیدگاه اسلام اهمیت خاصی دارند. این نکته را می توان از سخنان و سیرۀ امام رضا(ع) و دیگر معصومان نتیجه گرفت.

1.رزق و روزی حلال در موارد زیادی در استحکام نهاد خانواده، اثرگذار است.

2.همۀ روش های استفاده شده برای استحکام نهاد خانواده، به نوعی به ایجاد محبت و دوری کردن از کینه، دشمنی، صفا و صمیمیت برمی گردند.

3.در صورت مستحکم بودن نهاد خانواده، فواید مادی و دنیوی (آرامش و رفاه) و فواید اخروی عاید خانواده و جامعه می شود.

4.استحکام نهاد خانواده، رفاه و بهبودی وضع اقتصادی خانواده تأثیر متقابل بر یکدیگر دارند.

منابع و مآخذ:

قرآن کریم.

ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، (1404). تحف العقول عن آل الرسول(ص)، چاپ دوم، قم: جامعه

مدرسین حوزه علمیه قم.

ابن عجیبه، احمدبن محمد، (1419). البحر المدید فی تفسیر القرآن، قاهره: نشر دکتر حسن عباس زکی.

ابن فهد حلی، (1407). عدة الداعی و نجاح الساعی، چاپ اوّل، قم: دارالکتاب اسلامی.

ابن منظور مصری، محمدبن مکرم، (1414). لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دار صادر.

انصاری، مرتضی بن محمدامین، (1415). صراط النجاة المحشی، چاپ اوّل، بی جا: کنگره جهانی شیخ انصاری.

حاکم نیشابوری، محمدبن محمد، (1406). مستدرک الحاکم، بیروت: دارالمعرفه.

خضیری، زینب محمود، (1991). فلسفة التاریخ عند ابن خلدون، قاهره: دارالثقافه للنشر و التوزیع.

خمینی(امام)، روح الله، (1424). توضیح المسائل المحشی، چاپ هشتم، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

خوانساری، آقاجمال، (1366). شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم، چاپ اوّل، تهران: دانشگاه تهران.

دیلمی، حسن، (1412). ارشاد القلوب، چاپ اوّل، قم: رضی.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412). المفردات فی غریب القرآن، چاپ اوّل، بیروت دمشق: دارالعلم الدار الشامیة.

حجازی، علاءالدین، (بی تا). صحیفه سجادیه، چاپ اوّل، مشهد: ندای اسلام.

صدوق، ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه، (1378). عیون اخبارالرضا، چاپ اوّل، تهران: جهان.

صدوق، ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه، (بی تا). فقه الرضا(ع)، المؤتمر العالمی للامام الرضا(ع)، بی جا: تحقیق مؤسسه آل البیت.

طباطبایی، محمدحسین، (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طبرسی، فضل بن حسن، (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران: خیابان ناصرخسرو.

طبرسی، فضل بن حسن، (1377). تفسیر جوامع الجامع، چاپ اوّل، تهران: دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم.

عطاردی، عزیزالله، (1406). مسند الامام الرضا(ع)، چاپ اوّل، مشهد: آستان قدس رضوی.

فتال نیشابوری، محمدبن فتال، (1423). روضة الواعظین، چاپ اوّل، قم: دلیل ما.

 

فخر رازی، ابوعبدالله محمدبن عمر، (1420). تفسیر مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

قریشی، علی اکبر، (1371ش). قاموس القرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

کلینی، ابوجعفر محمدبن یعقوب، (1362). الکافی، چاپ دوم، تهران: اسلامیه.

محدث عاملی، محمدبن حسن، (1409). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، چاپ اوّل، قم: آل البیت.

مجلسی، محمدباقر، (1403). بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الوفا.

مصطفوی، حسن، (1360). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مطهری، مرتضی، (بی تا). مجموعه آثار، تهران: صدرا.

مکارم شیرازی، ناصر، (1374ش). تفسیر نمونه، چاپ اوّل، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

نوری، حسین، (1408). مستدرک الوسائل، چاپ دوم، بیروت: مؤسسه آل البیت.