آسیب شناسی اسباب بازی از منظر فرهنگی و دینی

پرورش کودک و نوجوان یکی از اساسی‌ترین دغدغه‌های حکومت‌ها و جوامع است. کودکان به عنوان شکل‌دهندگان جامعه بزرگترین نقش را در آینده کشور ایفاء می‌کنند و به همین جهت چگونگی تربیت آنها از کلیدی‌ترین مسائل یک جامعه می‌باشد. برای تربیت نسل آینده دولت‌ها و جوامع از دو رکن آموزش و پرورش بهره می‌جویند. این دو رکن به شدت در هم تنیده‌اند و از ملزوماتی به هم وابسته استفاده می‌کنند. اسباب‌بازی‌های پسرانه مثل عروسک و ابزار و کارتون‌های مرد عنکبوتی یا سوپرمن باعث ایجاد روحیه خشن در پسران و قهرمان‌پردازی غربی می‌شود.این در حالی است که در فرهنگ ایران اسطوره‌ها و پهلوان‌هایی وجود دارند که به راحتی می‌توانند جای این قهرمان های غربی را بگیرند و از نظر اخلاقی و فرهنگی نیز با معیارهای فرهنگی کشور همخوانی دارند.

آسیب شناسی اسباب بازی

الف) از منظر تربیتی

1.بازی و اسباب بازی در پرورش روانی و تقویت روحیه اجتماعی کودک نقش مهمی دارد، در صورتی که با ارزش های فرهنگی و اصول روان شناسی سازگار نباشد، نتیجه مطلوب از آن به دست نمی آید. شبیه سازی در دنیای کودکان امری طبیعی است. بارها دیده شده که دختران کوچک، دوست دارند لباسی شبیه عروسکشان داشته باشند. همچنین کارتون ها و برنامه هایی که برای سرگرمی کودکان تهیه می شود، می تواند تاثیر زیادی بر ذهن و روحیات کودکان داشته باشد..

2.اسباب بازی های پسرانه مثل عروسک و ابزار و کارتون های مرد عنکبوتی یا سوپرمن باعث ایجاد روحیه خشن در پسران و قهرمان پردازی غربی می شود.این در حالی است که در فرهنگ ایران اسطوره ها و پهلوان هایی وجود دارند که به راحتی می توانند جای این قهرمان های غربی را بگیرند و از نظر اخلاقی و فرهنگی نیز با معیارهای فرهنگی کشور همخوانی دارند..

3.اسباب بازی های خشن و پر سر و صدا برای پسران، کودک را با رفتارهای ناپسند اجتماعی مانند قتل، آدم ربایی، دزدی و جنایت آشنا می کند و بر سازگاری و روابط اجتماعی او به شدت تأثیر می گذارد. اسباب بازی جنگی به کودک چنین وانمود می کند که جنگ، نوعی تفریح و سرگرمی و بازی است و این تاثیر بسیار منفی بر روحیه و شخصیت پسران می گذارد و باعث می شود در آینده، انسانهایی بی رحم، عصبی و تندخو باشند.

4.در بازی مدرن هدف از بازی از بین بردن طرف مقابل یعنی دشمن است. در بازی‎‎های سنتی از میدان به در کردن رقیب یا حریف ضروری بود، اما این کار با شدت و حدت انجام نمی‎گرفت. امروزه انواع عروسک‎های پسرانه یعنی اکشن فیگور‎های بن تن، اونجرها، شخصیت‎‎های جی‎ای جو و دیگر فیلم‎ها در ویترین فروشگاه‎های اسباب بازی موجود هستند و با تمام توان، فرهنگی را که از آن آمده‎اند همراهی می‎کنند. البته فیلم‎ها و کارتون‎های این شخصیت‎‎ها نیز به رواج آن‎ها کمک می‎کند.

5.تحقیقات تجربی نشان داده است که بسیاری از بازی ها و اسباب بازی های جدید القاکننده تخیلات پرخاشگرانه، رفتارهای توأم با خشونت، پرخاشگری، عادی شدن پرخاشگری در ذهن کودک و نوجوان، الگوگیری از بازیگران خشن بازی های رایانه ای، انتخاب ستیزه جویی به عنوان راه حل امور، افزایش جرم و بزه کاری و سرانجام، تربیت شخصیت های خشن و کینه جوست.

6.بازی با اسباب بازی جنس مخالف سبب ایجاد شخصیت دوگانه می شود.

7.نتایج یک مطالعه حاکی از این است که اسباب بازی ها با شکل های ظاهری دست نیافتنی ممکن است بر تصویر شخص از خودش اثر بگذارند. این مطالعه عروسک های مذکر و تیپ های "اکشن" را مورد مطالعه قرار داده بود. مردان در این مطالعه بعد از بازی با تیپ های اکشن فوق عضلانی، از خود احساس تأثیر منفی بیشتری نسبت به اسباب بازی های معمولی گزارش کردند. اگر بازی با اسباب بازی می تواند بر روی پسران به این شکل اثر بگذارد، به طور مشابه به روی دختران هم اثر می گذارد.

ب) از منظر فرهنگی

1.اسباب بازی بیش از هر چیز تبدیل به تنظیم کننده شخصیت، ذهنیت و خلاقیت کودک از محیط اطراف خود می شود. در واقع اسباب بازی نه یک وسیله سرگرمی و تفریحی است بلکه تبدیل به یک مبلغ فرهنگی شده است.

2.اسباب بازی های وارداتی مغایر با فرهنگ کشور، در گسترش رفتار و سبک زندگی غربی در ذهن کودکان، نوجوانان و جوانان ایرانی تاثیرگذاراست. اسباب بازی های خارجی کودکان دختر را به جای حس مادری به آریشگران ماهر تبدیل می کند و پسران را به مردان بی بندبار و خشن تبدیل خواهد کرد. به طور مثال اسباب بازی بچه بی ادب به گونه ای طراحی شده است که به طور غیرمستقیم ایستاده ادرار کردن را به کودکان می آموزد. همچنین دو عروسک دختر و پسری که با فشردن دکمه ای می رقصند، به هم نزدیک می شوند و همدیگر را می بوسند، یک عمل کاملا جنسی را به کودکان آموزش می دهند یا عروسک یونانی مرگ و بسیاری از اسباب بازی های اینچنینی، عصبیت و خشونت را به کودکان می آموزاند.

3.رویکرد صنعتی غرب به ساخت و تولید اسباب بازی، این وسایل را هم به جرگه ابزارهای تبلیغی و تحمیلی غرب در برابر پذیرش فرهنگ و سبک زندگی غربی تبدیل کرده است.

4.یکی از کارکردهای اسباب بازی ها انتقال ارزش ها و باورهای اجتماعی و نقش پذیری است. با ورود اسباب بازی های خارجی انتقال مفاهیم و نقش ها از طریق اسباب بازی های صنعتی اهمیت و توجه به این مقوله را امری مهم نشان می دهد. کودکان هنگام بازی با وسایل درنظرگرفته شده برای آنها، نقش های مختلف را بازی و تمرین می کنند. مثلا خود را جای عروسک قرار می دهند، یا با آن حرف می زنند و نقش پدر، مادرو... را بازی می کنند و گاهی قالب واقعی خود را نشان می دهند. کودکی که با ماشین پلیس بازی می کند، علاوه بر آشنا شدن با ابعاد فیزیکی وسیله از نقش پلیس و ویژگی های او آگاه می گردد.

5.صنعت هدفدار ساخت اسباب بازی ممکن است باعث شود تا از همان سنین کودکی دختران به بدن خود به دید جنسی بنگرند. محتوای اغلب اسباب بازی های وارداتی به طور ناهوشیار، گرایش های جنسی را بیدار و تقویت کرده، می تواند زمینه بی حجابی، عریانی، گرایش به موسیقی و انحراف های اخلاقی کودک را در آینده فراهم سازد.

6.طرز تفکر غالب، در فرهنگ امروز غرب، استفاده از انگیزه های جنسی در همه زمینه ها، از جمله تبلیغات بازی های رایانه ای با انگیزه سودجویی بیشتر است.

7.استفاده کودکان از اسباب بازی های خارجی سبب می شود کودکان به جای اینکه با فرهنگ ایرانی آشنا شوند، فرهنگ و اصطلاحات خارجی را فرا بگیرند و از همان ابتدا، حس خودباوری ملی آنان تحت تأثیر قرار گیرد.

8.غرب و امریکا می کوشند تا با اسباب بازی و انیمیشن و بازی های رایانه ای فرهنگ و سبک زندگی خود را به دیگر کشورها انتقال دهند. قصه سازی و داستان پردازی راجع به عروسک هایی که ساخته می شوند می تواند کودکان را به شخصیت های عروسکی نزدیک کند تا بتواند با آنها ارتباط برقرار کنند.

9.انبوه تولیدات بیگانه در بازار کشور در قالب عروسک ها و شخصیت های کارتونی، اسباب بازی های خشن، و انواع گوناگون دیگر در دسترس کودکان ایرانی قراردارد و ذهن آنها را برای پذیرش مفاهیم مورد انتظار طراحان خود آماده می سازد.

10.بر اساس دکترین فرهنگی امریکا، استراتژیست های فرهنگی امریکا تلاش نمایند تا از طریق شیوه و راهکارهای مختلف، بنیان فرهنگی خود را تقویت، و آن را در امریکا و سراسر جهان بسط و تسری دهند. یکی از این شیوه ها، تربیت دختران امریکا و سراسر جهان، با گزاره های فرهنگ امریکایی است؛ از این رو به عنوان بهترین و کارآمدترین راه، اگر دختران سایر ملت ها با «ارزش»های امریکایی تربیت شوند، این دختران، نقش همسران و مادران را در جوامع خود عهده دار می شوند، و به دنبال آن بر اساس ارزش های امریکایی، جامعه شان را اداره می کنند و این مهمترین کارکرد تهاجمی یک فرهنگ مهاجم است که شهروندان دیگر ممالک را با ارزش های خود بیگانه بپرورانند. اسباب بازی فقط وسیله بازی نیست، بلکه وسیله فرهنگ سازی نیز هست.

11.بنابراین هر آنچه در تمدن غرب برای انحطاط بشر تولید و عرضه می شود، قبلاً ذائقه و احساس نیاز به آن را با هزینه مصرف کنندگان به وجود آورده اند.

آسیب شناسی اسباب بازی های عروسکی

عروسک از دیر باز کارکردی تمثیلی داشته که برای سرگرمی در اختیار کودک قرار می گرفته و با انتقال پیام خوبش در غالب برانگیختن احساس او باعث شکل گیری تصویری از جهان پیرامون برای کودک می شده است. وقتی که دختر بچه ها در تعامل با عروسک قرار می گیرند در واقع فضای روحی و شخصیتی آن عروسک را دریافت می کنند و در واقع مصرف کننده شخصیت پنهان طراح آن عروسک، در ارتباط با عروسک است. عروسک کالایی فرهنگی است به این دلیل که در برنامه ریزی شخصیت دختران نقش بی بدیل و اساسی دارد. از این رو اگر عروسک معرف نماد ملی کودک باشد او را به نحو شایسته و متناسب با هنجارهای جامعه خواهد پروراند و در صورتی که نماد ملی غیر از ملیت کودک باشد، ارزش های مختص آن جامعه را در کودک می پروراند. عروسک و در کل صنعت اسباب بازی ساخته ای از دنیای بزرگسال است که بنا بر پایگاه اندیشه ای انسان بزرگسال بصورت مستقیم و غیرمستقیم بر روی بینش کودک موثر بوده و آراء وی را تثبیت یا تغییر می دهد. عروسک ها با عالی ترین وجه از عهده پاسخ گویی به احساسات و عواطف جوشان، لطافت های روحی و روانی و ذائقه های زیبا و ظریف دختران نازک پسند بر می آیند و به راحتی با آنها انس می گیرند. عروسک و اسباب بازی، نمادی برای فرهنگ هاست و در هر کشوری آن را بر مبنای تاریخ، اسطوره و نشانه های فرهنگی خودشان می سازند که در جای دیگر، این نشانه ها شناخته شده نیست.

عروسک سازی مدرن با همسان سازی ذهن تصویری کودک و مشترک کردن الگوی زیبایی شناختی وی، جوامع یک دستی را شکل دهد که هم مخاطب صنعت خویش باشد و هم بازاری برای فروش وسایل و ابزار آرایشی و تجملی. عروسک با احتساب شکل انسان گونه اش نمادی از انسان است که برای انتقال معنای خود در صورت های گوناگون چهره نمایانده و تأثیر خویش را می گذارد. ازجمله کارکردهای عروسک الگوسازی رفتاری است. عروسک از این حیث واجد جدی ترین تأثیرات تربیتی است. به طور مثال عروسکی که از مواد آرایشی در ظاهر و شکل آن استفاده شده، می تواند نحوه آرایش کردن مو و صورت را نشان دهد. کودک از خودش می پرسد چرا نباید مثل عروسکش لباس بپوشد و در جامعه ظاهر شود؟ و همین ذهنیت تا دوران بلوغ ادامه می یابد و تضاد فرهنگی در اینجا نمود پیدا می کند.البته این تاثیرپذیری تنها مختص دختران نیست. دختر بچه ها انحصارا به عروسک علاقمند هستند، این علاقه نشأت گرفته از عاطفه ویژه دختر بچه ها به دلیل قدرت برتر عروسک در ایجاد حس همذات پنداری و تفاهم خیالی با کودک است. در واقع نقش عروسک بسیار برجسته است، زیرا بالاترین نقش تربیتی را به ویژه در شکل دهی و پایه ریزی شخصیت دختران دارد. عروسک در آموزش نقش های اجتماعی و نمایش تفکیک جنسیتی و فهم کودک از وظایف آینده خویش نقش بارزی را ایفا می کند. عروسک و در کل صنعت اسباب بازی موجب می شود دختران با فرهنگ های متفاوت، دارای آرزوها، سلیقه ها و اهدافی مشترک شوند. مثلا کسی که در آسیای دور زندگی می کند با کسی که در خاورمیانه و آمریکا زندگی می کند با وجود فاصله زیاد بین آنها دارای آمال و آرزو های یکسان گردند.

اسباب بازی ها مصنوع شرکت های غربی، در عمل مبلغان و مروجان فرهنگ زندگی مدرن (غربی) برای کودکان آن کشورها و حتی دیگر کشورها هستند تا از همان سنین کودکی با این فرهنگ آشنا شده و با آن انس بگیرند. "باربی" عروسکی که به ظاهر تأمین نیاز کودکان را هدف خود قرار داده اما در اصل و در سطح گسترده اهداف پلیدی را برای استراتژی های جریان فرهنگ غربی بر عهده گرفته است. عروسک های نیمه عریان مثل باربی و سندی این ذهنیت را در کودکان و دختربچه های ایرانی ایجاد می کند که باید مثل آنها لباس بپوشند و معمولا باعث ذهنیت بد درباره حجاب در بزرگسالی می شوند. عروسک های بدپوشش به عنوان مروج فرهنگ غربی بعدها کودک را دچار تضاد و ضدیت با فرهنگ خودی می کنند. استفاده از ترکیب اندام زنانه برای این عروسک ها و استفاده از مدل های آرایشی متفاوت در ساخت آنها، این همدم های کوچک و بزرگ خردسالان و کودکان را تبدیل به نوعی مانکن و آینه تمام نمای یک دختر زیبا کرده است که به عقیده روانشناسان بی شک انس گرفتن کودکان با این گونه اجسام منجر به تعلق زیاد به آنها و همزادپنداری با این مدل ها می شود.

عروسک باربی، نمادی از روح تجدد امریکایی است که در قالب اسباب بازی دختربچه ها، به همه جای دنیا صادر شده است. این عروسک، عملا هدیه بزرگترها به کودکان است تا آنها را برای پذیرفتن فرهنگ غربی آماده کنند. باربی در اصل به دختران آموزش می دهد که جامعه غربی از آنها، به عنوان یک زن، چه انتظاری دارد. اثر دیگری که این عروسک بر کودکان دارد، اخلال در نوع روابط است. در بسیاری موارد، باربی به همراه دوستانش به فروش می رسد؛ دوستانی که در میان آنها پسر هم دیده می شود و هم باربی هایی با چهره های شرقی که باز هم تداعی کننده فرهنگ منحط غرب است. ورود این عروسک ها به زندگی، پوشش های نامناسب و غیراسلامی است که این عروسک دارد و کسی که در آینده، سعی می کند، هیکل خود را شبیه باربی بسازد، قطعا سعی می کند، از آنها بهره ببرد. دختربچه ها در زمانی که به سن انتخاب می رسند، دقیقاً دارای سلیقه ای همانند باربی (یا یک زن امریکایی) می باشند. در اثر تبلیغات، ویژگی های باربی به مثابه «ملاک زیبایی زن امروز»، باعث شده که بسیاری از زنان و دختران با اتخاذ رژیم لاغری و تلاش در جهت شبیه شدن به فیزیک بدنی باربی در دام بیماری های سوءتغذیه گرفتار شوند. لباس های ظریف، خوش رنگ و خوش دوخت باربی، عریان گرایی، اشراف گرایی و مصرف گرایی را با زرق و برق خیره کننده خود به ارمغان آورده که حاصل دست بزرگترین طراحان لباس دنیاست. فرهنگی که در پی عروسک های باربی می آید برگرفته از اصولی است که در نهایت به توسعه بی بندوباری و پیروی از مدهای غربی می انجامد؛ اصولی که به هیچ روی با ذائقه زیبایی شناسی اسلام هماهنگ نیست و با تاکید بر برهنگی، اصالت بدن انسان را به عنوان یکی از آفریده های ارزشمند خداوند که عیان کردن آن تنها در برابر همسران و محارم مجاز است، نابود می کند. امروزه با ورود این محصول فرهنگی غرب، باربی بودن به عنوان یک "فرهنگ"، در همه زمینه های اجتماعی و اخلاقی رسوخ کرده است، از وضع ظاهر و شیوه رفتار و گفتار گرفته تا نحوه اندیشیدن و زندگی کردن که باید بر مدار عملکرد موجودی مصنوعی ساخته ماشین آلات و اندیشه انسان امریکایی بگردد که با تبلیغات گسترده خود توانسته است نه به ایجاد یک شی محبوب کودکان به لحاظ ساختار و فرم، که به تولید یک "فرهنگ" دست پیدا کند، به گونه ای که عروسک های وارداتی باربی وسیله ای برای ترویج سکس، شکل پوشش، تبلیغ شکلی از اندام، موسیقی های مبتذل و خصوصا رقص هستند و اگر عروسک های موزیکال تا دیروز حجم کمی از عروسک های در دست بچه ها را تشکیل می دادند، امروز دیگر کمتر عروسکی را می یابید که موزیکال نباشد و صاحب خود را به «رقص» ترغیب نکرده و او را آرزومند داشتن اندام شبیه خود نکند. عروسک باربی برخلاف سایر عروسک ها تداعی کننده بچه نبوده و دارای چهره بچه گانه نمی باشد، بلکه یک زن بیست ساله آمریکایی با تمام مشخصات اندامی آن است که با دقت فراوان طراحی و ساخته می شود و با حضور تصاویرش در اکثر مایحتاج و ملزومات ضروری کودکان و نوجوان از قبیل لوازم التحریر، کیف، کفش، شکلات ها، ظروف، البسه، ساعت، وسایل شخصی و... که به بیش از دههاهزار مورد موجود در بازار حتی بازار داخلی می رسد، ملکه ذهنی کودکان و نوجوانان گردیده و خود را به آنان تحمیل و موجب خرید عروسک می گردد. خریداران باربی با خرید یک عروسک کارشان تمام نشده و مجبورند تمام وسایل مکمل آن را از قبیل لباس خواب، وسایل حمام، مایوی شنا، لباس مهمانی، وسایل آرایش و... را که همه ساله در چندین نوبت نیز تغییر مد داده، بازسازی و تولید می شوند را تهیه و همواره آن را به روز نمایند. بدیهی است مدل لباس باربی و تمام آنچه که تحت عنوان متعلقات عروسک عرضه می شود، مدل لباس و سایر وسایل مورد نیاز دختران و زنان قرار گرفته و بدین صورت دختران مأنوس با این عروسک با سلیقه باربی(یا به قول دقیق تر با سلیقه و خواست یک زن آمریکایی) بزرگ شده و در زمانی که به سن انتخاب می رسند، دقیقاً دارای سلیقه ای همانند باربی (یا یک زن آمریکایی) می باشند. بنابراین هر آنچه در تمدن غرب برای انحطاط بشر تولید و عرضه می شود، قبلاً ذائقه و احساس نیاز به آن را با هزینه مصرف کنندگان به وجود آورده اند پدیده «باربی بیس» یکی از نمودهای عینی در داخل کشور است که متخصصان تربیتی و تغذیه داخلی با نگرانی فراوان از طریق رسانه های جمعی در جستجوی راه حلی برای آن و اطلاع رسانی به خانواده های ایرانی برای پیشگیری و جلوگیری از گسترش آن هستند؛ در شرایطی که در صفحه نیازمندی های روزنامه های صبح و عصر، آگهی های بسیار فریبنده ای با عبارات اغفال کننده ای دختران این مرز و بوم را با وعده و وعید فراوان به باربی شدن دعوت می نمایند.

در شرایطی که کشورها می کوشند با چنگ و دندان از غنای فرهنگی خود حفاظت کنند و گاه در این عرصه ناتوان می مانند، کشوری با ساخت عروسک و تبلیغات گسترده روی آن در ذهن همه کودکان جهان نفوذ کرده و "فرهنگ باربی" را ایجاد می کند که جز با هدف اقتصادی و تسخیر ذهن کودکان تا رسیدن به نظم جهانی مورد نظر تولیدکنندگان تولید نشده است! این درست بر اساس گفته طراحان و مسئولان شرکت سازنده باربی است که آمار زاد و ولد و ترکیب فرهنگ ها را در جوامع مختلف مورد بررسی قرار داده و از این طریق از میزان نفوذ خود برای توسعه فعالیت هایشان آگاهی می یابند.