نیت در انجام کارها

«نیت» خواستن دل بود که چون دل کاری دید که مولی عزّ و جلّ آن کار را پسندیده است یا بفرموده است، دل به کردن آن برخیزد و چون دل به کاری برخاست، اندامها موافقت کند، چه دل ملک است و اندامها تبع. و آنکه رسول- صلّی اللّه علیه و سلّم- فرموده است: «نیة المؤمن خیر من عمله». نیت مؤمن به از کار وی. اهل معرفت چنین گفته اند که از بهر آن نیت مؤمن به از کار ویست که نیت کار دل است و دل ملک و کار ملک را قیمت بیش باشد که کار رعیت را.

و خواجه ابو تراب نخشبی - رحمه اللّه- چنین گفته است که نیت کار بیداران است و بیداری بیکار نبود. مرد به نیت به صد کار و به هزار کار برسد و به تن به یک کار بیش نتواند رسیدن.

و در بنی اسرائیل وقتی تنگی بود، مردی به بیابانی بگذشت و بسیار ریگ توده ها دید. آرزو کردش که کاش این ریگ توده ها همه آرد استی و همه از من استی تا همه را صدقه کنم. مولی عزّ و جلّ به پیغامبر آن زمان وحی فرستاد که آن مسلمان را بگوی که ثواب آنکه همه ریگها آراد [کذا: آرد] بودی و تو صدقه کردی در راه من، ثواب آن ترا کرامت کردم و آن از آن بود که نیت آن مسلمان درست بود.

و نیت آن گاه درست شود که دیدار دل درست شود و یقین قوّت گیرد، همچنان که گرویده است مولی تعالی را بتواند دیدن و بهشت را بتواند دیدن و دنیا را بتواند دیدن و چون توانست دیدن، دلش به دنیا سرد شود. و چون کسی که بر دنیا حریص بود، خطر بود که نیتش در کارهای خیر درست نبود، چه دل وی اسیر نفس و دنیا بود- چنان که یاد کردیم- و تا دل اسیر نفس و دنیا نبود نیت خیر شود.

و خواجه حکیم- رحمة اللّه علیه- چنین گفته است که هیچ کاری خیر بی نیت درست نشود و نیت کار دل است و چون دل اسیر دوستی دنیا بود، نیت آن کس درست نیست تا دل ازین اسیری آزاد نشود هر طاعتی که بکند آن طاعت وی را قیمت نبود و اگر نیت آن کند تا مولی عزّ و جلّ او را به بهره های تن برساند و بهره های دنیا یا آنچه داده استش از بهر دین و دنیا بر وی نگاه دارد و چون این نیت کند نیت وی درست نبود و علامتش آن بود که هر وقتی که طاعتی کند و بهره تن و بهره های دنیا به سلامت بود، وی روز به روز به طاعت حریص تر بود و چون آفتی به تن و مال وی رسد به طاعت کاهل شود و سیر شود. و آن تأویل آن است که مولی تعالی فرموده است: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِک هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ» [الحجّ/ 11]. مولی عزّ و جلّ خبر داد که بعضی از مردمان مرا می پرستند به شک، اگر چنان داریمشان که آرزوی ایشان است، ما را پرستند و اگر رنجی پیش آریمشان، روی از ما بگردانند، زیان کار گشتند بدین جهان و بدان جهان. و این آیت در اصل در حقّ آن کسانی آمده است که [چون ] رسول- صلی اللّه علیه و سلّم- را نصرت دیدندی و غنیمت گرفتندی، گفتی این دین دین حقّ است و چون رنجی رسیدی و هزیمت کردندی، گفتندی که این دین باطل است و از دین برگشتندی. پس بنده را جهد باید کردن تا خداوند تعالی را که پرستد از بهر خشنودی وی پرستد، نه از بهر تن، تا پدید آید که نیت وی درست است.

و خواجه حکیم- رحمة اللّه علیه- گفته است که چون از بنده به وقت محنت ناراستی پدید آید، معلوم شود که وی همیشه ناراست بوده است و لیکن ناراستی وی در زیر پرده نعمت ناپیدا بوده است. و هم خواجه حکیم- رحمة اللّه علیه- گفته است که جان آدمی راستی ویست به وقت نعمت و محنت.

و راستی را بیان کردیم که به وقت نعمت به جبّاری آلوده نشود و به وقت محنت به ناسپاسی. و نماز و روزه و صدقه زیادتی پیرایه آدمی است ، مر مرده را نیاراید. معنی این سخن آن است که چون بنده را به وقت نعمت و محنت راستی نبود، طاعتهای وی قیمت ندارد.[1]

پی نوشت:

 [1] ارشاد در معرفت و وعظ و اخلاق ؛ متن ؛ ص80

کلمات کلیدی