تببین ابعاد سغر معنوی اربعین به عنوان ابر رویداد گردشگری مذهبی
مقدمه
در عصر حاضر فرهنگ و مسائل فرهنگی جزء بسیار مهمی از گردشگری معاصر بـه شـمار مـی آید و به نظر می رسد بتوان ماهیت بسیار مهمی بـرای پدیده گـردشگری در نظر گرفت. می دانیم بسیار پیش تر، از ظهور انواع جدید گردشگری در دوران معاصر، این فعالیت به عنوان یک حرکت فرهنگی در طول تاریخ در جهان بـشریت وجـود داشـته و منشأ آثار بسیاری در تولد و گسترش تمدن ها بوده است. "فرهنگ جـاذبه اصلی گردشگری است. بدون فرهنگ که تفاوت ها را ایجاد می کند، همه جاها شبیه هم به نظر می رسد. در پایان یک سفر اگـر در مـا احـساسی جدید یا متفاوت ایجاد و فایده ای حاصل نشود، چه انگیزه ای برای هر یک از مـا وجـود خواهد داشت که از جایی دیدن کنیم که آن را آزادانه انتخاب کرده ایم؟ اگر تفاوتی در مقصدها وجود نداشته باشد، یک سـفر را بـه نـدرت می توان سفری مطلوب تر از دیگری تلقی کرد. آنگاه صنعت گردشگری در چه وضعیتی خـواهد بود؟ بـنابراین جـاهای دنیا بدون داشتن میراث های فرهنگی مختلف، اندک چیزی برای ارائه خواهند داشت که مـسافران را بـه مـنظور گردشگری جذب کند. (همایون، 1391، ص33)
در بحث گردشگری رویداد بیان می شود که رویدادها اساساً ساختاری اجتماعی دارنـد و در بـستر فرهنگ های بین المللی، ملی، ناحیه ای، سازمانی و حتی قبیله ای اتفاق می افتد. بسیاری از این رویدادها وابسته بـه مـراسم، جـشن ها و نمادهایی می باشد که معانی فرهنگی بسیار عمیقی دارند. رویدادها در توانایی خود برای تبدیل فـضاها بـه مناطق شهودی (قابل درک) منحصر به فرد هستند همراه با اینکه آنها هنجارها و ارزشـ ها و قـوانین و مـقررات منحصر به فرد خود را دارند. (Jaimangal-Jones, 2013, p.65)
در فرهنگ شیعه باورهایی موجود است که به مناسبت های ایمه مـعصوم بـرمی گردد و برای بزرگداشت مقام آنها مراسم مختلفی نظیر ولادت ها، شهادت ها و اعیاد برپا مـی گردد کـه این مـوارد در بحث گردشگری همان رویدادهای مذهبی به شمار می روند.
در این نوشتار سعی بر این است که ابر رویداد اربـعین را بـه عـنوان یکی از بزرگترین ابر رویدادهای مذهبی جهان مورد مطالعه قرار دهیم.
مبانی نـظری
1)گـردشگری مذهبی[1]
در واقع گردشگری دینی را نمی توان راحت معنی کرد، در ادبیات مطالعات گردشگری، انواع گردشگری بسته به نـوع نـویسنده متفاوت است و تقسیم بندی های متفاوتی وجود دارد.
بنابراین توریسم دینی، توریسم زیارت، توریسم فـرهنگی، تـوریسم معنوی و حتی گردشگری میراث فرهنگی اغلب بـه جـای هـم به کاربرده می شوند.
دلیل این که مـخصوصاً سـفرهای فرهنگی و دینی اغلب مترادف هم استفاده می شوند، این است که اکثر توریست های فـرهنگی بـه بازدید محل های دینی به عـنوان بـخشی از برنامه های سـفر خـود مـی پردازند، بنابراین بدیهی است که نوعی تـوریسم دیـنی هم به شمار بروند، گردشگری دینی یکی از حوزه های مورد مطالعه گردشگری اسـت و جـالب است یکی از قدیمی ترین اشکال گردشگری هـم می باشد. در اینجا نمونه ای از یـکی از ایـن طبقه بندی ها نشان داده می شود، این طـبقه بندی طـبق نظر نولی[2] در سال 2005 می باشد (Nieminen,2012, p.14).
تعریف ساده ای برای گردشگری دینی که توسط یؤمان[3] در سـال 2008 ارائه شـده:
سفر به منظور بازدید از یـک مـحل، سـاختمان یا یک حـرم مـقدس که هم شامل شـرکت کـردن در مواردی که به آن اعتقاد دارد، می باشد، هم تجربه دینی داشتن و شاهد مراسم دیگران بـودن در واقـع ممکن است سفر توریستی هم شـامل مـشاهده مکان دیـنی مـثل کـلیسا، مسجد،... باشد ولی این تـنها سفر را سفر دینی یا فرهنگی نمی کنند، بلکه فرد بایستی نیت دینی هم داشته باشد.
بـسیاری از فـرم های گردشگری فرهنگی شامل بازدید مکان دیـنی مـی بـاشد ولیـ گـردشگری فرهنگی به شـمار نـمی آید. برای مثال بازدید صرف از واتیکان گردشگری دینی نیست امّا اگر در پس این سفر انگیزه معنوی وجود داشـته بـاشد، گـردشگری دینی به شمار می آید (Nieminen , 2012, p.15).
ریشه کلمه زائر در زبـان لاتـین از Peregrines کـه بـه مـعنی مـسافر یا غریبه ای است، می باشد، همچنین به گشت و گذار در فاصله ها برمی گردد. رایت گردشگری دینی را اینگونه تعریف می کند: سفر دینی سفری است به یک مکان مقدس با مقاصد و هـدف معنوی.
موری وگراهام: پدیده دینی که در آن فرد یا گروه سفر را انجام می دهد، برای پرستش مکان خاصی که در آن شفاعت خدا را جستجو می کند و روحانیون آن محل دست به آراستن محل می زنند.
برای بـرخی خـود فرآیند سفر به محل هم مهم است مسیرهای سفر زیارتی که بر گردشگری دینی معروف شده اند، یکی از این سیرهای شناخته شده، سیر سانیتاگوکامپوستلا می باشد که البته می توان گفت تـمرکز ایـن سیرها بیشتر بر دارایی فیزیکی است تا انگیزه های معنوی که البته می توان با این امر طبقه بندی فوق را زیر سؤال برد (Nieminen, 2012, p.16).
2) رویداد[4]
هر رویداد با مـجموعه ای از انـتظارات تعریف شده با تعاملات نـمادین مـخاطبان خود به وجود می آید. برای درک این ماهیت نمادین همچنین برای درک مخاطبان آن بایستی تلاش گسترده ای در جهت شناخت فرهنگی اجتماع و گروه های فرهنگی که از رویداد حمایت می کنند انجام شـود. اینـجاست که بایستی تکنیک های تـحقیقات انـسان شناسی به کار گرفته شود تا اثر رویدادها کاملاً بررسی شود تا آشکارسازی معانی غنی و پیچیده و انگیزه های مربوط به تجارب رویدادها به خوبی انجام گیرد. در واقع ما می خواهیم بگوییم که متغیرهای چـندگانه جـوامع و ساکنان آنها را تشکیل داده است که این متغیرها بر وضعیت اجتماعی فرهنگی رویدادها بسیار تأثیرگذار است. (Jaimangal-Jones, 2013, p.35)
اما شروع بحث مطالعه رویدادها به صورت علمی از سال2000 به بعد بوده است. در مطالعه رویدادها بـاید بـحث های اجتماعی، فـرهنگی و محیطی و اقتصادی مربوط به آن را نیز مورد توجه قرار داد. در واقع اگر به سال 1960 برگردیم بیشتر مطالعات روی بعد اسـتراحت و پر کردن اوقات فراغت رویدادها تأکید داشته اند ولی از سال 1980 خود رویدادها به عـنوان سـرفصلی در مـطالعات گردشگری مورد مطالعه قرار گرفته اند تا حدی که حتی از سال 1990 مجلاتی با موضوع رویدادها انتشار یافتند کـه این مـجلات تحت عناوینی همچون مطالعات رویدادها، ارزیابی اثر اقتصادی رویدادها. .. بوده اند. (Judith, 2013)
بیشتر ادبیات گـردشگری رویداد بـر مـهارت های بازاریابی، مدیریتی و ارزیابی اثر اقتصادی تمرکز دارند در مقابل اثرات اجتماعی، فرهنگی و محیطی این رویدادها و نگرش های مـحلی به این اثرات تقریباً نادیده گرفته شده و به طور کلی می توان گفت جای خـالی نگاهی جامع به رویدادهـا و مـدل سازی آنها در تحقیقات علمی به خوبی احساس می شود.
ویت در سال 2003 در تحقیقی بیان می کند که تأکید بیشتر تحقیقات بر اثرات و منافع اقتصادی رویدادها می باشد و به اخلاقیات و بحث های واقع گرایانه توجهی نشده است. ادراک افراد شرکت کـننده و نگرش آنها بر اثرات رویدادها بایستی دیده شود و مورد توجه قرار گیرد
آنچه مسلم است این است که ادراک و نگرش ساکنین و شرکت کنندگان و صاحب نظران در رابطه با خروجی های واقعی رویدادها اغلب نادیده گرفته شده اسـت. بـرنامه ریزان و کارآفرینان بایستی به افراد شرکت کننده و صاحب نظران و توجهات آنها نگاه ویژه ای داشته باشند تا خروجی این رویدادها از پایداری بیشتری برخوردار باشد (Zhou, 2007, p.25).
نکته بسیار قابل توجه این واقعه فرآیند داوطلب شدن بی دریغ افراد برای کـمک رسانی بـه یکدیگر است. در واقع بخش عظیمی از سازوکار این رویداد مهم توسط خود داوطلبان اتفاق می افتد و سازمان دهندگان رویداد از افراد داوطلب به عنوان بخشی از استراتژی های عملیاتی خود استفاده می کنند و این افراد هزینه برگزاری رویداد را به حداقل مـمکن مـی رسانند. داوطلبان همچنین نقش اجتماعی را در فستیوال ها و رویدادها ایفا می کنند. همانطور که در متون علمی به آنها نیروی سوم در گردشگری رویداد نیز گفته می شود چرا که همانان سهامداران اصلی در مدیریت رویدادند (Bachman, 2014, p.30).
3) اربعین
در مـیان مـراسم شـیعیان مناسبت هایی که به امام سـوم شـیعیان مـنتسب می شود جایگاه خاص و ویژه ای دارد. در متون روایی احادیث فراوانی، بیانگر امتیازات ویژه امام حسین (ع) هستند و این درحالی است که این امتیازات در مورد سایر معصومان(ع) به این شـکل وارد نـشده اسـت؛ از جمله:
الف. انتقال مقام امامت به نسل امام حـسین(ع): از حـضرت امام محمّد باقر و امام صادق(ع) روایت شده است: خدای سبحان در عوض شهادت امام حسین(ع) مقام امامت را نصیب ذریه آن بزرگوار نمود، شـفاء امـراض را در تـربت مقدس آن حضرت و مستجاب شدن دعا را نزد قبر مبارک آن بزرگوار قـرار داد (مجلسی،1037، ص221).
ب. شفا در تربت امام حسین(ع): در روایت پیشین به این امر تصریح شده بود که خداوند به پاس قدردانی از کاری که امـام حـسین(ع) انـجام داده بود، تربتش را شفای دردها قرار داده است.
اهمیت این پاداش آن گاه روشن مـی شود کـه بدانیم از نظر فقه اسلام، خوردن خاک حرام است، و تنها خوردن کمی از تربت سیدالشهداء به قصد شـفا، از این حـکم اسـتثنا شده است.(امام خمینی، 1367، ص598)
ج. استجابت دعا نزد قبر سیدالشهداء(ع): استجابت دعا از جـمله امـتیازاتی اسـت که نه تنها در حدیث امام باقر و امام صادق (ع) به آن تصریح گردیده، بلکه در روایتی بـیان شـده اسـت که امام هادی (ع) در زمان بیماری، کسی را به حائر حسینی فرستاد، تا برای شفای حـضرتش در آنـ جا دعا کند. متن روایت از این قرار است:
«ابوهاشم جعفری که از اصحاب امام هـادی(ع) اسـت، مـی گوید: وقتی امام هادی بیمار بود به من فرمود که کسی را برایم به حائر حـسینی بـفرستید تا دعا کند. ابوهاشم این ماجرا را به علی بن بلال گفت. او گفت: امام هـادی خـود حـائر حسینی است؛ یعنی دارای حرمت است. ابوهاشم باز به نزد امام برگشت و ماجرای دیدارش با علی بـن بـلال را بازگو کرد. حضرت فرمود: رسول خدا(ص) که حرمت او و هر مؤمنی بزرگ تر از حـرمت خـانه خـدا است، کعبه را طواف می کرد و حجرالاسود را می بوسید و خدای سبحان به او فرمان داده بود که در عرفه وقوف کـند» (شـریفی، 1386، ص475).
د. نـماز در حائر حسینی: این نکته را می دانیم که نماز در مسافرت با شرایطی که در رساله های عـملیه آمـده شکسته است، اما مسافر می تواند در چهار مکان نمازش را شکسته یا تمام بخواند. که یکی از آنها حائر حـسینی اسـت(امام خمینی، 1367، ص598 ) روایاتی که در این باره وارد شده، (حرعاملی، 1114، ص531) اساس چنین حکمی است و بـیانگر اهـمیت و ویژ گی حرم و مرقد مطهر سالار شهیدان اسـت.
هـمچنین در مـیان این عزاداری هایی که برای سالار شهیدان برپا مـی گردد جـایگاه اربعین نیز قابل توجه است، امام حسن عسکری (ع) فرمودند: نشانه های مؤمن پنج چـیز اسـت: ۱- پنجاه رکعت نماز نماز یومـیه و نـمازهای نافله ۲- زیارت اربـعین ۳- انـگشتر بـه دست راست کردن ۴- بر خاک سـجده کـردن ۵- بسم الله الرحمن الرحیم را در نماز بلند گفتن (مجلسی،1037، ص221).
همچنین در فرهنگ شیعه نیز زیارت خـانه خـدا و مراقد ائمه اطهار(ع)، از امور مهم مـعنوی شمرده شده و روایات بسیاری دربـاره آن وارد شـده است. برای زیارت، علاوه بر پاداشـ های اخـروی، فواید و ثمرات مختلفی از جمله تزکیه نفس و خداشناسی، بیداری دل ها و یاد آخرت بیان شده و زیارتـ، بـیان گر اعلام وفاداری و ابراز ادب و ارادت به مـراد اسـت. شـاخص ترین ثمره زیارت را می توان تـعظیم و بـزرگداشت جایگاه خداوند و ائمه اطـهار(ع) دانـست و این نکوداشت زمانی که با پای پیاده صورت گیرد، علاوه بر تعظیم فراوانی که در این حرکت وجود دارد، سبب ایجاد ارتـباط مـعنوی عمیقی شده و جلوه ای عاشقانه از بندگی را بـه رخ مـی کشد. به فـرموده مـرحوم ربـندی: زائر پیاده، خود را در برابر سلطان اقـلیم جوانمردی و خورشید سپهر عصمت و شهادت، کوچک میشمارد.
زیارت با پای پیاده، بزرگداشتی است که از گذشته بوده و اختصاص به زمـان خـاصی ندارد، همان گونه که نقل شده، حـضرت آدم هـزار بـار بـه زیارت خـانه خدا رفت، در حـالی که این مـسیر را به وسیله قدم هایش پیمود و این شیوه، اختصاص به دین و فرهنگ خاصی هم ندارد، همان گونه که قیصر، پادشاه روم بـا خـدا پیمـان بسته بود که هر گاه در نبرد با امـپراتوری ایران پیروز شـود، بـه شـکرانه این پیروزی بـزرگ، از مـقر حکومت خود (قسطنطنیه)، پیاده به زیارت بیت المقدس برود و پس از پیروزی، به نذر خود عمل کرده و پای پیاده رهسپار بیت المقدس شد.
در دین مبین اسلام نیز، زیارت با پای پیاده، سنتی حسنه شمرده شده و سفارش بسیاری بر آن شده است. امـام صادق (ع)، محبوب ترین وسیله تقرب بنده به خداوند را زیارت خانه او با پای پیاده دانسته و می فرمایند: یک حج با پای پیاده، برابر با هفتاد حج است. تشرف با پای پیاده به بارگاه ائمه اطهار(ع) نیز مورد تأکید بسیاری قـرار گـرفته و امام صادق (ع) می فرمایند: هر که پیاده به زیارت امیر مؤمنان(ع) رود، خداوند متعال به هر گامی ثواب یک حجّ و یک عمره برای او نوشته می شود، و اگر پیاده برگردد، به هر گامی، برای او ثواب دو حجّ و دو عمره می نویسند. زیارت امـام حـسین(ع) نیز با پای پیاده مورد سفارش بسیاری قرار گرفته و امام صادق(ع) می فرمایند: هر که پیاده به زیارت او رود، هر گامی که بردارد و بگذارد، ثواب آزاد کردن بنده ای از اولاد اسماعیل را دارد و در روایت دیگری نیز می فرمایند: هـر کهـ پیاده به زیارت قبر امام حسین(ع) رود، خـداوند مـتعال به عدد هر گام برای او هزار حسنه نوشته و هزار گناه را از او محو می کند. و روایات در این باب، بسیارند.
مرحوم شیخ بهایی، برای رواج فرهنگ زیارت در بین مردم، در سال ۱۰۰۹ ه. ق از اصـفهان عـزم مشهد کرده و با پای پیاده به زیارت امـام عـلی بن موسی الرضا (ع) رفت.
اهل بیت(ع) نیز به این سنت نیکو اقدام کرده اند و نقل شده است که امام حسن (ع) بیست و پنج مرتبه از مدینه با پای پیاده به زیارت خانه خدا رفتند. امام حسن (ع) در مسیر زیارت خـانه خـدا، از مرکب پیاده شده و مسافت بین مدینه تا مکه را با پای پیاده طی نموده و تمام کاروان نیز به تأسی از ایشان از مرکب پیاده شدند؛ به گونه ای که دیگر سواره ای در کاروان وجود نداشت. و در روایت دیگری نیز بیان شده است که امـام حـسین(ع) راه را پیاده می پیمود، در حـالی که محمل ها و جهازها در کنار ایشان حرکت می کردند.
از نقل های تاریخی این گونه به دست می آید که تشرف به بارگاه ائمه اطـهار (ع) با پای پیاده، از زمان حضور ائمه رایج بوده و در نقاط مختلف سرزمین اسلامی صورت گـرفته اسـت؛ ولی در قـرن های گوناگون اسلامی و به مقتضای حکومت های مختلف، مشکلات بسیاری به خود دیده و همان گونه که زیارت ائمه اطهار(ع) در زمان ها و مکان های مـختلف دچـار سختی های فراوان بوده، این سنت نیز دارای فراز و نشیب بوده است.
تشرف به کربلا بـا پای پیادهـ، تـا زمان محدث نوری(قدس) بین طلاب و فضلای حوزه نجف رسم بود، ولی با وارد شدن اولین نوع از اتـومبیل ها به منطقه، سفرهای کاروانی تعطیل شده و به دنبال آن، زیارت با پای پیاده نیز بسیار کمرنگ شـد و به فراموشی سپرده شـد. ولی پس از مـدتی و با مطرح شدن آیت ا... العظمی سید محمود شاهرودی (قدس) به عنوان یکی از اساتید و مدرسان با نفوذ معنوی حوزه نجف، به علت التزام و اصرار ایشان در پیاده رفتن به کربلا، مجدداً مسئله پیاده رفتن به کربلا بـه عنوان یک سفر مقدس رایج شد و با توجه به این که در این سفر، بعضی از ایرانیان نیز گاهی اوقات، ایشان را همراهی می کردند، رفته رفته مردم عراق به این مسئله توجه نموده و این گونه سفرهای مقدس رواج یافـت. ایشـان حدود ۲۶۰ مرتبه، مسیر کربلا را با پای پیاده پیموده و در این سفر معنوی، جمعی از اطرافیان و شاگردان، ایشان را همراهی می کردند. این امر سبب شد تا پیاده روی کربلا بین طلاب و حوزویان رواج بسیاری پیدا کند و نقل شده است که مـرحوم عـلامه امینی(ره) در زیارت هایی که به کربلای معلی داشته اند، برای کسب پاداش بیشتر، بارها مسیر بین نجف تا کربلا را با پای پیاده پیموده اند. این امر، چنان بین روحانیون ساکن در نجف اشرف رواج پیدا کرده بود که غالب طلاب بـارها مـسیر این شهر تا بارگاه امام حسین(ع) را پیاده پیموده و حتی در غیر زمان اربعین و عرفه نیز گروه هایی از طلاب، پیاده به سمت کربلا حرکت می کردند. غالب علمای معاصر نیز در سفر پیاده کربلا شرکت کرده و کرامات و خاطرات زیبـایی از این سـفرها نـقل شده است.
سفر پیاده تا کربـلا، بـه مـرور زمان در عراق گسترش بسیاری پیدا کرد و در مناسبت های مختلف، زائران امام حسین (ع) از سراسر این کشور، به سمت کربلا حرکت کرده و با پای پیاده مسیر شهرشان تا کربلای معلی را مـی پیمودند و در بـین آن مـناسبت ها، پیاده روی اربعین از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. با روی کار آمـدن دولت بـعث عراق، حکومت با این مسئله به شدت برخورد نموده و بسیاری از زائرین پیاده را اسیر و اعدام کرد و این مراسم مذهبی را به تعطیلی کشانید، ولی بعد از سقوط صـدام، دوبـاره این سـنت حسنه و ارزشمند را برپا کرده است (خبرگزاری حج).
روش شناسی پژوهش
روش در این مقاله روش تـوصیفی تحلیلی است. در تحقیق توصیفی آنچه را که هست توصیف و تفسیر می کند و به شرایط یا روابط موجود، عقاید متداول، فرایندهای جـاری، آثـار مـشهود یا روندهای در حال گسترش توجه دارد. تمرکز آن در درجه اول به زمان حال است، هـرچند غـالباً رویدادها و آثار گذشته را نیز که به شرایط موجود مربوط می شوند مورد بررسی قرار می دهد (خاکی، 1390، ص60). در واقـع بـا مـطالعه متون موجود در زمینه گردشگری پدیده عظیم اربعین را از این منظر مورد مطالعه قرار مـی دهیم.
در فـرهنگ شـیعه باورهایی موجود است که به مناسبت های ایمه معصوم برمی گردد و برای بزرگداشت مقام آنها مـراسم مـختلفی نـظیر ولادت ها، شهادت ها و اعیاد برپا می گردد که این موارد در بحث گردشگری همان رویدادهای مذهبی به شـمار مـی روند.
محققان رویدادها را به لحاظ مقیاس اندازه و درجه پیچیدگی شان طبقه بندی می کنند که این موارد ارتـباط مـستقیم و مـحکمی با اثرات رویدادها دارد. با افزایش ابعاد و سایز رویدادها اثرات آنها نیز بزرگ تر می شود. بـه لحـاظ وسعت و مقیاس برگزاری رویداد اربعین می توان آن را در زمره ابر رویدادها[5] به شمار آورد. در واقع در مباحث گـردشگری واژه ابـررویداد کـلمه ای است که به بزرگ ترین رویدادهایی اطلاق می شود که بازارهای بزرگ بین المللی را هدف می گیرد (Zhou, 2007, p.27). مگا بـه مـعنی بزرگ و عظیم می باشد تعداد شرکت کنندگان این رویدادها بیش از یک میلیون نفر می باشد و طنین آنـها از طـریق رسـانه ها در تمام جهان پخش می شود.
در واقع رویداد اربعین نیز رویداد صلح طلبانه ای است که اثرات عظیم اقتصادی، سـیاسی، اجـتماعی،. .. را در پی دارد. چـه در سطح ملی چه منطقه ای و چه در سطح فرا ملی. همچنین نکته قابل تـوجه این اسـت که ما می توانیم داوطلبانه بودن را در رویدادهای فرهنگی و مذهبی به عنوان نوعی مشارکت اجتماعی خود به خـودی در نـظر بگیریم که روابط گسترده ای برای مدیریت مقصد دارد. در این مفهوم، رویدادهای خاص و داوطلبانه حـوزه های نـزدیک تری به تحقیق هستند زیرا تعداد رویدادها با گـسترش در انـدازه و پیچـیدگی شان رشد کرده اند. بنابراین تعداد کارکنان و داوطلبان شان بـه شـکل قارچ گونه ای افزایش یافته است. فهم تجربه داوطلبی در رویدادهای خاص (رویدادهای فرهنگی، مـذهبی و ورزشـی ) یک حوزه مورد علاقه بـرای مـدیران مقصد و مـحققان تـفریح و سـرگرمی است.
یکی دیگر از مواردی که در رویـداد اربـعین قابل توجه است این است که در این شکل خاص از گردشگری - بر خـلاف سـایر اشکال که هدف و جاذبه اصلی و نـهایی خود مقصد است- جـاذبه گـردشگری کل فرآیند سفر و رسیدن بـه مـقصد است و در واقع خود شکل سفر کردن تبدیل به جاذبه ای می شود که افراد را بـرای ایـن تجمع عظیم برمی انگیزاند.
نکته قـابل تـوجه دیـگر این است کـه بـر خلاف سایر ابر رویـداد هایی کـه در جهان برگزار می شوند در ابر رویداد پیاده روی اربعین نه تنها آسیب های فرهنگی و اخلاقی به حـداقل مـمکن می رسند بلکه این رویداد بستری را بـرای رشـد اخلاقیات روحـیه جـمعی و تـقارب فرهنگی فراهم می آورد و در طـول مدت این گردهمایی بزرگ افراد مختلف طیفی از مشترکات اعتقادی و فرهنگی را در قالبی همگن به نمایش مـی گذارند و نـهایتاً به بلوغ فکری و رشد معنوی مـی رسند.
یـکی دیـگر از نـکات بـرجسته این همایش عـظیم کـه مغایر با سایر رویدادهای جهانی است باور مذهبی قوی که بین افراد شرکت کننده و دست اندرکاران وجود دارد مـی باشد. ایـن بـاور تا جایی محکم است که افراد بـا ایـن کـه بـا تـوجه بـه جریان های موجود بیم جان خود را دارند، این امر نه نتها نقاضا برای این سفر را کاسته بلکه هر ساله تعداد افراد را افزایش می دهد در حالی که ترس از تأمین امـنیت یکی از عوامل مؤثر در کاهش تقاضای گردشگری می باشد.
یکی دیگر از موارد قابل تامل دیگر این است که در ادبیات گردشگری بیان می شود که کمبود امکانات و زیرساخت های مناسب سبب کاهش تقاضای گردشگر بـرای مـقصد می باشد در صورتی که در این پدیده گردشگری به هیچ عنوان نحوه اسکان و امکانات رفاهی از اولویت های قابل توجه گردشگران نمی باشد.
نتیجه گیری
مراسم اربعین هرچند که از دیرباز با مناسک و سـنن خـاصی همراه بوده، اما عملاً چند سالی است که با باز شدن مسیرهای تردد به سمت حرم مطهر حضرت امام حسین(ع)، شاهد حرکت خـیل عـظیم عزاداران و به سمت کربلا هـستیم. بـنا بر آمارهای رسمی مطرح شده از طرف سازمان حج و زیارت در سال 1394بیش از 22 میلیون زائر از کشورهای مختلف جهان در این مراسم شرکت داشتند هرچند که وزیر حمل و نـقل عـراق تعداد شرکت کنندگان در مـراسم اربـعین امسال را 27 میلیون نفر اعلام کرد.این درحالیست که در سال 1393 نیز بیش از 20 میلیون نفر در این مراسم شرکت کرده بودند و رشد چشمگیر نسبت به سال گذشته تقریبا غیرقابل پیش بینی بود.
حـضور چـنین جمعیتی برای شرکت در یک مراسم، چه این مراسم دینی باشد یا نه، فی نفسه بسیار مهم و یک رویداد بزرگ می تواند تلقی شود. با در نظر گرفتن شرایط و اوضاع سیاسی، اجتماعی مـنطقه اهـمیت و حساسیت ایـن رویداد بیش تر می شود. عراق در قلب بحران های خاورمیانه است و گروه داعش مناطق وسیعی از این کشور را بی ثبات و نـاامن کرده اند؛ در مجموع عراق کشوری بی ثبات و ناامن است اما بـا ایـن وجـود و با علم به این شرایط، میلیون ها نفر از شیعیان از نقاط مختلف جهان به صورت پیاده مسیری طولانی را برای انـجام مـناسک روز اربعین در کشور عراق طی می کنند.
یوهان گالتونگ و مری روگ از چهره های برجسته در پژوهش های ارتباطی و بـحث ارزشـ های خـبری هستند. آنان در سال 1965 مقاله ای با عنوان «ساختار اخبار داخلی» چاپ کرده و چند آیتم مهم از ارزشـ های خبری را برشمردند که همچنان نیز به آن استناد و ارجاع می شود. این دو نفر مـحققان هفت مورد از مواردی کـه بـه یک خبر ارزش می دهند را برشمردند مشخص کردند. این موارد عبارتند از: «فراگیری یا در برگیری»، «شهرت »، «برخورد، تضاد، کشمکش و اختلاف ها»، «استثناها و شگفتی ها»، «بزرگی و فراوانی به منظور تعداد و آمار و ارقام»، «نزدیکی»، «زمان و تازگی رویداد». اگـر رویدادی مثل اجتماع تجمع شرکت کنندگان در مراسم اربعین در کربلا را در قالب ارزش های خبری ذکر شده قرار داده شود مشاهده می شود که این رویداد حداقل 3 مورد از 7 مورد ارزش های خبری را دارا می باشد. به عنوان مثال حضور بـیش از 20 مـیلیون نفر از چند کشور از جمله عراق، ایران، نیجریه، بحرین، پاکستان، لبنان، سوریه، ترکیه، افغانستان، هند، مصر، یمن، عربستان، کویت و... اصل دربرگیری و اصل بزرگی و فراوانی این رویداد را تضمین می کند. اگر بخواهیم اربـعین را بـا یک مورد دیگر از اجتماع مسلمانان مقایسه کنیم باید آن را با حج مقایسه کرد. این درحالیست که در مراسم حج تنها 5 میلیون نفر شرکت می کنند و فراوانی و دربرگیری اجتماع اربعین حدود 5 برابر اجـتماع حـج است. البته باید در نظر داشت که فراوانی مشارکت کننده گان در مناسک حج از سوی حاکمیت عربستان کنترل می شود. حال آن که کنترلی بر روی تعداد مشارکت کننده گان در مراسم اربعین از سوی دولت عراق اعمال نمی شود. در خـارج از جـهان اسـلام نیز تجمعی دینی با چـنین حـجم جـمعیتی و دربرگیری وجود ندارد.
یکی دیگر از مواردی که به یک رویداد ارزش خاصی می بخشد اصل استنثا و منحصر به فرد بودن است. هـمانطور کـه در بـالا به آن پرداخته شد اجتماع اربعین یک رویـداد اسـتثنایی و منحصر به فرد نه تنها در میان مسلمانان بلکه در میان سایر ادیان جهان است.
همانطور که گفته شد بسیاری از تـحقیقات اثـرات اجـتماعی ابر رویداد ها را سنجیده اند ولی بیشتر آنها از داده های ثانویه استفاده کـرده اند مانند داده های روزنامه ای یا داده های ضبط شده که استفاده از این داده ها محدودیت های خاص خود را دارد و در واقع کیفیت داده های اولیـه را نـدارد و بـه نظر می رسد که مطالعات فعلی در رابطه با ادراک افراد شرکت کننده از ابـر رویـدادها کافی نیست و خلا مطالعات جامع تر به خوبی احساس می شود هرچند در بسیاری از موارد می شود از مفاهیم پایه و اسـاسی گـردشگری در بـحث ابر رویدادها نیز استفاده کرد.
کتابنامه
حر عاملی، شیخ محمد بـن حـسن(1114)، وسـائل الشیعة، جلد 8،
خاکی، غلامرضا(1390)، روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، نشر بازتاب.
امام خـمینی، روح ا...(1367)، تـوضیح المـسائل جلد 2.
شریفی، محمود (1386)، سیدحسین سجادی تبار، علی غلامی، فرهنگ جامع سخنان امام هادی علیه السـلام نـشر معروف، ناشر: شرکت چاپ و نشر بین الملل.
مجلسی، محمدباقر (1037)، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء، بیروت: لبـنان جـلد 44.
مـجلسی، محمدباقر(1404)، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، لبنان: جلد 45.
همایون محمد هادی(1391)، گردشگری ارتباطی میان فـرهنگی، تـهران: انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام.
Dewi Jaimangal-Jones(2013), Utilising ethnography and participant observation in festival and event research, journal of Ethnography and participant observation http://hajj.ir/14/54082.
Jarrett Bachman (2014 ),Using Self-Concept Theory to Understand Event Volunteer Motivation, Satisfaction and Intent Clemson University.
Katri Nieminen(2012), Religious Tourism - a Finnish Perspective.
Mair,Judith(2013),An exploration of events research: event19topics ,themes and emerging trends,journal of event and festival management,vol4 ,no1.
Martina (2009), G. Gallarza, Francisco Arteaga, Elena Florista´n and Irene Gil Consumer behavior in a religious event experience: an empirical assessment ofvalue dimensionality among volunteers INTERNATIONAL JOURNAL OF CULTURE, TOURISM AND HOSPITALITY RESEARCH VOL. 3 NO. 2 2009, pp. 165-180.
Zhou, Joe Yong(2008), Government and residents' perceptions towards the impacts of a mega event: The Beijing Olympic Games, Hong Kong Polytechnic University (Hong Kong), 2007 , 279 pages
پادداشت ها
[1] Religious tourism
[2] novli
[3] Yeoman
[4] event
[5] Mega event
