تکالیف فرزندان نسبت به والدین در کلام امام هشتم (علیه السلام )

1 - نیکی به والدین و اطاعت از آنها جز در موارد گناه، ایثار و فداکاری در راه آنها

قال علی بن موسی الرضا (علیه السلام ): بر الوالدین واجب وان کانا مشرکین ولا طاعة لهما فی معصیة الخالق. [1]

امام رضا (علیه السلام ) فرمود: نیکی به پدر و مادر بر فرزند واجب است، گرچه هر دو مشرک باشند و اطاعت مخلوق در معصیت خدا جایز نیست (اگر تو را به تخلف از فرمان الهی امر کردند، از آنها پیروی مکن ).

قال علی بن موسی الرضا (علیه السلام ): علیک بطاعة الاب وبره والتواضع والخضوع والاکرام له وخفض الصوت بحضرته، فان الاب اصل الابن، والابن فرعه، لو لاه لم یکن یقدره الله، ابذلوا لهم الاموال والجاه والنفس.

امام رضا (علیه السلام ) فرمود: بر تو باد به طاعت کردن از پدر و نیکی و فروتنی و خضوع و بزرگ شمردن و احترام به او، و همیشه صدای خود را در حضور وی آهسته کن زیرا که پدر ریشه فرزند است و فرزند شاخه ای از او می باشد. اگر او نبود، خدا تو را مقدر نمی کرد و جاه و جان و اموال را در راه او نثار کن.

2 - قدردانی و تشکر از زحمات پدر و مادر

قال علی بن موسی الرضا (علیه السلام ): قد قرن الله عزوجل حقهما بحقه فقال: ان اشکرلی ولوالدیک الی المصیر. [2]

امام رضا (علیه السلام ) فرمود: خداوند در قرآن شریف حق والدین را قرین حق خود قرار داده و فرموده است: ((شکرگزار منو شکرگزار پدر و مادرت باش که برگشت همه به سوی اوست )).

در این آیه شکر پدر و مادر، درست در کنار شکر خدا قرار گرفته است، گویی شکر والدین مانند شکر خدا بلکه (شکر والدین ) خود شکر خداست.

قال علی بن موسی الرضا (علیه السلام ): ان الله امر بالشکر له، ولوالدیه فمن لم یشکر والدیه، لم یشکر الله. [3]

امام رضا (علیه السلام ) فرمود: ((خداوند امر به سپاسگزاری از خود و والدین انسانها کرده است، پس کسی که خدا را شکر کند ولی از والدین قدردانی نکند، در حقیقت خدا را شکر نکرده است )).

3 - پرهیز از موجبات عقوق (هرگونه رنجش و آزردگی خاطر پدر و مادر)

عقوق در لغت به معنای نافرمانی، آزردن، استخاف و ترک نیکی و مهربانی است. عقوق پدر و مادر عبارت است از: به خشم آوردن و شکستن دل و آزردن خاطر ایشان. به هر نوع که دل آزرده شوند، عقوق حاصل و آدمی مستحق عذاب الهی می شود.

روی عن علی بن موسی الرضا (علیه السلام ) عن ابیه عن جده ابیعبدالله (علیه السلام ) قال: لو علم الله لفظة اوجز فی ترک عقوق الوالدین من اف، لاتی به. [4]

امام رضا (علیه السلام ) از پدرش، از جدش، امام صادق (علیه السلام ) حدیث کرد که فرموده است: اگر خداوند برای جلوگیری از رنجش و آزار پدر و مادر کلمه ای را کوتاهتر از ((اف )) می دانست، آن را در قرآن شریف می آورد.

تفسیر کلمه ((اف ))

((اف )) در اصل به معنی ((هرچیز کثیف و آلوده است و به عنوان توهین ))[5] ((و به هر چیزی که مایه ناراحتی است ))[6] گفته شده است. واژه ((اف )) از نظر اصل کلمه، اسم صوت بوده است (صدایی که انسان به هنگام اظهار نفرت یا ابراز تالم و درد جزئی و یا فوت کردن چیز آلوده ای از دهانش خارج می شود). سپس این اسم صوت به صورت کلمه ای در آمده و حتی افعالی از آن مشتق شده است و در ناراحتی جزئی و یا اظهار تنفر به خاطر مسائل کوچکی به کار رفته است. [7]

امام باقر (علیه السلام ) در تفسیر ((اف )) فرموده است:

هو ادنی الاذی، حرم الله فما فوقه. [8]

((اف )) گفتنی را که خداوند نسبت به پدر و مادر نهی فرموده، حداقل و کوچکترین آزار زبانی است و آنچه از این حد تجاوز کند، و سخنی اضافه بر کلمه رنج دهنده ای صورت گیرد، بدون تردید حرام و نهیش شدیدتر خواهد بود. [9]

حقوق والدین در فقه شعیه

مرحوم شهید ثانی رحمه الله در کتاب ((قواعد)) حقوق ذیل را برای پدر و مادر ذکر می کند: [10]

1 - مسافرت مباح، بلکه مستحب با نهی آنان جایز نیست.

2 - اطاعت و پیروی از آنان در همه کارها واجب است، حتی در موارد شبهه (مگر آنجا که از عمل واجب نهی کنند و یا به کار حرامی دستور دهند).

3 - اگر هنگام نماز فرا رسد و در آن والدین از فرزند چیزی بخواهند، باید نماز را تاخیر انداخت مگر آنکه وقت نماز تنگ باشد.

4 - با همه ثوابی که برای نماز جماعت مترتب است، اگر والدین فرزند را از آن باز دارند، نباید شرکت کند.

5 - منع از جهاد در صورتی که پیشوای مسلمانان فرزند را شخصا تکلیف نکرده باشد و یا بسیج همگانی مسلمین واجب نباشد. [11]

6 - منع از واجبهای کفایی، در صورتی که افراد دیگری برای انجام آنها باشد.

7 - اگر پدر و مادر در حال نماز مستحبی از فرزند چیزی بخواهند، باید نماز را قطع کند و خواسته آنان را برآورد.

8 - اگر والدین اجازه روزه مستحبی به فرزند ندهند، وی حق گرفتن روزه مستحبی ندارد. [12]

4 - دعا برای پدر و مادر، صدقه دادن برای آنها، رفق و مدارا در هر حال

عن معمربن خلاد قال: قلت لابی الحسن الرضا (علیه السلام ):

ادعو لوالدی اذا کانا لا یعرفان الحق؟ قال: ادع لهما وتصدق عنهما، ان کانا حیین لا یعرفان الحق فدارهما فان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم ) قال: ان الله بعثنی بالرحمة لا بالعقوق. [13]

معمربن خلاد گوید: به امام هشتم (علیه السلام ) عرض کردم، پدر و مادرم مذهب حق را نمی شناسند، آیا برای آنان طلب مغفرت کنم؟

حضرت در پاسخ فرمود: برایشان دعا کن، صدقه بده و اگر زنده اند، با آنان مدارا کن (تا هدایت شوند) زیرا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) می فرمود: من به رحمت و مهربانی مبعوث شده ام، نه به عقوق و نافرمانی.

از این روایات فهمیده می شود که حقوق پدر و مادر آنقدر سنگین است که حتی در صورت مشرک بودن باز احترام واجب است، مبادا کسی تصور کند که مخالفت با پدر و مادر در صورت مشرک بودن، می تواند دلیلی برای بدرفتاری با آنها باشد.

قرآن کریم می فرماید:

صاحبهما فی الدنیا معروفا. [14]

((در زندگی دنیا با پدر و مادر با شیوه مطلوب و پسندیده معاشرت کن )).

مرحوم علامه مجلسی می فرماید:

((خوشرفتاری که برای پدران و مادران سفارش شده، منحصر به مسلمان بودن آنها نیست، زیرا قرآن به طور کلی فرموده: ما سفارش کردیم، انسان با والدین خویش، خوشرفتار باشد و لزوم این خوشرفتاری، نسبت به پدر و مادر غیر مسلمان و ناصالح را هم شامل می شود))[15]. (هرگاه عقیده والدین انحرافی باشد، فرزند با حفظ ایمان مذهبی، استقلال فکری خود را نگه دارد و تسلیم افکار و پیشنهادهای آنان نباشد و در هر حال نسبت به آنها ارفاق کند).

پی نوشت:

 

---

[1] بحارالانوار، جلد 74، ص 72.

[2] مستدرک الوسائل ، جلد 2، ص 627.

[3] مسندالامام الرضا، جلد 1، ص 268.

[4] تفسیر مجمع البیان ، جلد 6، ص 409.

[5] مفردات راغب اصفهانى .

[6] تفسیر فخر رازى ، جلد 20، ص 188.

[7] تفسیر نمونه ، جلد 12، ص 84.

[8] بحارالانوار، جلد 71، ص 78.

[9] علماى عالم اصول مى گویند: هر لفظى داراى دو دلالت است : 1 - منطوق 2 - مفهوم . در زمینه احترام به پدر و مادر آیه ((ولا تقل لهما اف )) دلالت بر تحریم گفتن اف و اظهاردلتنگى نمودن روبروى پدر و مادر مى نماید اگر به همان کلمه ((اف )) که گفته مى شود، کفایت کنیم ، آن را ((منطوق )) گویند، اما آنچه از این مفاد فهمیده مى شود. دلالت بر تحریم شتم و ضرب یعنى دشنام و کتک است که آن را ((مفهوم )) نامند، زیرا زدن بدتر از گفتن اف بوده و تحریم آن شدیدتر است .

[10] از کتاب سفینة البحار، جلد 2، ص 687 - 686.

[11] مرحوم صاحب جواهر در کتاب خود مى نویسد: ولو کان الجهاد متعینا علیه وجب علیه الخروج له من غیر استیذان بل ومع المخالفة بلاخلاف اجد فیه کما اعترف به الفاضل اذ لا طاعة لمخلوق فى معصیة الخالف ، وکذا فى جمیع الواجبات . (جواهر، جلد 21، ص 25)

اگر جهاد بر شخصى معین شده باشد، واجب است بر او بدون اجازه گرفتن (از پدر و مادر) به جهاد برود بلکه حتى در صورت مخالفت آنان باید این وظیفه را انجام بدهد و در این حکم هیچ اختلافى وجود ندارد همانطور که فاضل (علامه حلى بدان اعتراف نموده است ، زیرا اطاعت مخلوق نباید مستلزم نافرمانى خالق شود و همچنین است در تمام واجبات .

 

[12] سفینة البحار، جلد 2، ص 687 - 686.

[13] اصول کافى ، جلد 2، ص 159.

[14] سوره لقمان / آیه 15.

[15] بحارالانوار، جلد 71، ص 38.