اثر دعا

سوال

چگونه مى‏ توانیم در زندگى خود، آثار دعا را احساس کنیم؟

پاسخ

در فرهنگ دینی دعا دارای تأثیرات متعدد و فراوانی است که به مهمترین آنها اشاره می شود:

1. برآورده شدن خواست ها

برآوردن دعا در خصوص خواست های مادی و معنوی آدمی یکی از اثرات مهم دعا به شمار می رود. تأثیر دعا در این امر چندان چشم گیر است که رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله بدان توصیه اکید کرده اند^[1] حتی به فرموده امام باقر علیه السلام حوائج کوچک و نیازهای صغیر را نیز با دعا از خداوند بخواهید^[2].

حضرت علی علیه السلام نیز در وصیت خویش به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید: «پس حاجت خود بدو نمایی و آن چه در دل داری پیش او بگشایی،و از گنجینه های رحمت او آن را خواهی که بخشیدنش از جز او نیاید:

از افزون مدت زندگانی و تندرستی ها و فراوانی روزی ها».^[3] در فرهنگ دینی- ملّی نیز این آموزه ترویج شده است که از طریق نیایش، بسیاری از امور که از راه طبیعی دست یافتنی نیست، محقق می گردد.

چون شعیبی کو که تا او از دعا		بحر کشتی خاک سازد کوه را
از نیاز و اعتقاد آن خلیل		گشت ممکن امر صعب و مستحیل
یا به دریوزه مقوقس از رسول		سنگلاخی مزرعی شد بالاصول [4]

 

2. بخشودگی گناه

بر اثر دعای حقیقی و واقعی گناه انسان بخشوده می شود چنانچه علی علیه السلام فرمودند: «آن که در دعا مخلص باشد از دست یابی به یکی از سه چیز محروم نخواهد شد: گناهی که بخشیده شده باشد، خیری که پیش افتاده باشد یا شری که به تأخیر افتد.^[5] مضامین بسیاری از دعاها نیز که در آن درخواست عفو و بخشش گناهان خواسته شده است مانند دعای کمیل، دعای افتتاح، مناجات شعبانیه و.. . حکایت گر این حقیقت است که یکی از اثرات مهم دعا، بخشودگی از گناه است. چنانکه رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «... هیچ دعایی بی اثر نمی ماند و لااقل کفاره بعضی از گناهان واقع می شود».^[6]

3. سکون و آرامش

دعا حالت انس و الفت روح و حصول آرامش و سکون برای جان آدمی به ارمغان می آورد. در واقع، دعا بر اثر پالایش باطن صفای قلب آورده و اندوه های مزاحم را زدوده و بر اثر آن سکون و آرامش بر نفس انسان حاکم می شود. از آنجا که در دعا گویا آدمی مشتاق و دوست نزدیک و هم راز خویش را یافته، از دیدارش خوشحال و از سخن گفتن با او لذت می برد مشکلاتش را با کمال اطمینان در میان می گذارد و پرده از رازهای دل بر می دارد و بر اثر آن به تزکیه نفس و سکون و آرامش چشمگیری می رسد مانند این که می گوید: «یا شفیق، یا رفیق، یا رکنی الوثیق، یا جاری اللصیق»^[7]؛ «ای مهرورزم ای دوست و رفیقم ای پشتیبان مورد اعتمادم ای همسایه وابسته به روحم».

یا در مناجات محبان می خوانیم: «... من ذاالذی ذاق حلاوة المحبتک فدام منک بدلا، و من ذاالذی انس بقربک فاتبغی عنک حولا.. .»؛ «خدایا! کیست آنکه شیرینی محبت تو را بچشد و دیگری را به جای تو برگزیند؟ و انس چه کسی از نزدیکی تو محبوبتر است تا دوری تو را بجویم؟.. .».

ذکر حق، پاک است چون پاکی رسید		رخت بر بندد، برون آید پلید
می گریزد ضدها از ضدها		شب گریزد چون برافروزد ضیا
چون در آید نام پاک اندر دهان		نی پلیدی ماند و نی اندُهان [8]

 

4. تعلیم معارف دینی

معصومان علیهم السلام به دلیل آنکه تو جمال وحی یعنی قرآن اند، همواره به تعلیم و تربیت پیروان حق و بیان حق و معارف دین همت داشتند، از این رو در قالب دعا و زیارت مأثوره مباحثی در توحید و صفات الهی، نبوت و پیامبرشناسی، امامت و رهبری، تاریخ زندگی خویش و بیان مظلومیت ها و رنج های خویش، افشای ستم های حاکمان جنایت پیشه، معارف اخلاقی و شیوه های زندگی بیان کرده اند. بنابراین می توان با توجه به محتوای بسیاری از دعاها و زیارات، یکی از اثرات آن را تعلیم معارف دینی تلقی کرد. شاید به جهت همین وجهه دعا باشد که علی علیه السلام می فرماید: «الدعاء مفاتیح الجنان و مقالید الفلاح»^[9]؛ «دعا کلیدهای بهشت و گردنبند رستگاری است».

این دعا هم بخشش و تعلیم و تست		گر نه در گلخن گلستان از چه رُست

 

به جهت اهمیت موضوع و غفلت از آن، در این مجال اندک کوشش می کنیم تا شعارهای کوتاهی از آن را فراروی خوانندگان قرار دهیم:

1- 4. خداشناسی؛ در متون دعایی مباحث گوناگونی از خداشناسی مطرح گشته است. این مطالب در حدی است که می توان کتاب های متعددی پیرامون آن نگاشت. پرداختن به مسأله مهمی چون اسماء و صفات الهی در دعاهای مختلف، مانند دعای جوشن کبیر که خدا را با هزار اسم و صفت جلوه داده تا دعا کننده او را با هزار دیده تماشا کند و در این راستا هم معرفتش بیشتر گردد و هم کوشش کند تا خویش را به آن صفات متصف گرداند.

به بیان دیگر، دعای چوشن کبیر سفره ای است که مهمانان آن با هزار نوع غذای توحیدی پذیرایی می شوند. در این دعای شریف مسأله توحید، قدم حدوث، علم خداوند متعال، اراده حضرت حق، قدرت و عمومیتش و.. .

به خوبی مطرح گشته است.^[10] موضوع اثبات خدا به بهترین وجهی در دعاهای گوناگون طرح شده است: از جمله در دعای ابوحمزه ثمالی که می خوانی: «بک عرفتک و انت دللتنی علیک و دعوتنی الیک و لو لا انت لم ادرما انت»؛ «تو را به تو شناختم و تو مرا بر وجود خود دلالت فرمودی و به سوی خویشم خواندی، اگر تو نبودی، نمی دانستم که چیستی».

یا در دعای صباح امیرالمؤمنین علیه السلام: «یا من دل علی ذاته بذاته و تنزه عن مجانسة مخلوقاته»؛ «ای خدایی که هستی اش دلیل هستی اوست و ذات پاکش منزه از جنسیت به مخلوقات اوست».

یا در دعای عرفه امام حسین علیه السلام: «کیف یستدل علیک بما هو فی وجوده مفتقر الیک ایکون لغیرک من الظهور ما لیس لک حتی یکون هو المظهر لک متی غبت حتی تحتاج الی دلیل یدل علیک و متی بعدت حتی تکون الآثار هی التی توصل الیک عمیت عین لاتراک.. .»؛ «چگونه من به آثاری که در وجود خویش محتاج تواند بر وجودت استدلال کنم، آیا موجودی غیرتو ظهوری دارد که از آن ظهور و پیدایی تو نیست تا او سبب پیدایی تو شود؟ تو کی از نظر پنهانی تا به دلیل و برهان محتاج باشی و کی از ما دور شدی تا آثار و مخلوقات ما را به تو نزدیک سازد، کور باد چشمی که تو را نمی بیند.. .».

در دعای صحیفه سجادیه از امام سجاد علیه السلام به مباحث مهمی در خداشناسی چون: توصیف ناپذیری خداوند^[11] عدم امکان رؤیت ^[12] فراتر از اوهام و ادراک بشر^[13] نامحدود و غیرمتناهی بودن او^[14] ازلی و ابدی بودن خداوند^[15] و توحید^[16] به خوبی اشاره شده است.

2- 4. معصوم شناسی؛ ادعیه و زیارات، معصومان و ائمه اطهار علیهم السلام را به خوبی با جلوه های گوناگون معرفی کرده تا دعا کننده و زائر از دریچه های مختلف آنان را تماشا کند و سپس آنان را الگو و اسوه خویش قرار دهد و با تأسی به آنها بر تعالی و تکامل خود دست یازد.

در دعای ندبه به خوبی اوصاف گوناگون معصومان علیهم السلام را در حوزه عصمت، علم، منزلت و جایگاه واقعی انان مطرح شده ^[17] و آنگاه با بهترین بیان ولایت امیرالمؤمنین و فرزندان او را ارائه نموده است و سپس بعد از آنکه ائمه علیهم السلام را توصیف کرده: «صالح بعد صالح، و صادق بعد صادق، این السبیل بعد السبیل؟ این الخیرة بعد الخیرة؟ این الشموس الطاعة؟ این الاقمار المنیرة؟

این الانجم الزاهرة؟ عین اعلام الدین و قواعد العلم»؛ «پاکیزگان عالم یکی پس از دیگری و راستگویان یکی پس از دیگری؟ کجا رفتند آن راه های فلاح و رستگاری؟ کجا رفتند آن نیکمردان یکی پس از دیگری؟ کجا رفتند خورشیدهای فروزان و ماه های درخشان و ستارگان تابان؟ کجا رفتند نشانه های دین و بنیان های معرفت؟»

امام زمان (عج) را با 31 وصف برجسته به ما معرفی نموده است، همچون:

بقیةاللَّه، قاطع ریشه ستمگر، منتظر، امید ذخیره، احیاگر دین، در هم کوبنده قدرت تجاوزگران، گرامی دارنده دوستان خدا، گرد آورنده کلمه تقوی و باب رحمت، مصلح پریشانی ها و.. ..

زیارت جامعه کبیره نیز سفره ای است که مهمانان آن با انواع گوناگون غذاهای امام شناسی مورد تکریم قرار می گیرند. امام هادی علیه السلام در آغاز این زیارت ائمه را با حدود 57 وصف، توصیف کرده است، اوصافی چون:

میزبانان فرشتگان، محل هبوط وحی، سرچشمه های رحمت، گنجینه های علم، سفره داران کرامت، رهبران الهی جامعه، سیاست مداران بندگان، پایه های آرامش زمین، درهای ایمان، امنای الهی، امامان نور، نشانه های تقوا و.. . و آنگاه به خوبی شأن و جایگاه آنان را در جهان هستی برشمرده و چگونگی ارتباط با آنان را خاطر نشان ساخته است.

بی جهت نیست که تاکنون بیش از 20 شرح بر این زیارت نگاشته شده است.^[18]

3- 4. آموزه های اخلاقی؛ از آنجا که متخلق شدن به اخلاق الهی و خدایی شدن انسان ها هدف رسالت انبیای الهی است ^[19] در ادعیه مأثوره به آموزه های اخلاقی توجه ویژه ای شده است و محتوای دعاهای منقول پر است از تعالیم اخلاقی، مثلًا در دعای مکارم الاخلاق که برای درخواست ایمان و صفات فاضله و اعمال صالحه می باشد به آموزه های گران سنگ اخلاقی چون:

بهترین نیت یا خلوص، بهترین عمل یا عمل صالح، عزت نفس، بندگی خداوند، دوری از عجب و فساد، ایجاد کار خیر برای مردم، دگر دوستی یا بشر دوستی، دوری از فخر فروشی، حب و بغض، اصلاح خصلت های ناپسند، صله رحم و.. . اشاره شده است ^[20] یا در دعایی که از امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه ^[21] در خصوص پناه بردن به حق از اخلاق ناپسند نقل شده است بیش از 30 خلق و صفت رذیله مطرح گشته است مانند: حرص، غضب، حسد، شهوت رانی، غفلت، عصبیت، پیروی از هوای نفس، کوچک شمردن معصیت، تحقیر تهیدستان، یاری ستمگران، آرزوهای طولانی و.. ..

4- 4. آموزه های عرفانی؛ در این خصوص نیز دعاها و زیارات آدمی را مبهوت می سازد. مطالبی که در این ساحت از معصومان علیهم السلام نقل شده است تنها برای اهلش قابل فهم و درک می باشد، کسانی که با ریاضت های شرعی به مقامات بالا و والایی نایل آمده و در حد خویش قدرت دریافت حقایق یا مناجات پانزده گانه به خصوص مناجات مشتاقان، مریدان، محبان، ذاکران، عارفان و زاهدان. یا مانند دعای امیرالمؤمنین علیه السلام در نیمه شعبان که به مناجات شعبانیه معروف است:

«الهی هب لی کمال الانقطاع الیک و انر ابصار قلوبنا بضیاء نظرها الیک، حتی تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الی العدل الغظمة و تصیر ارواحنا معلقة بعز قدسک»؛ « [خدایا! بریدن از همه چیز و گرویدن به سوی تو نهایت آرزوی من است!] چنین انقطاعی به من عطا فرمایی و دیگران دل های ما را به روشنی آن دیدگاه که به سوی تو نظر کند چندان برافروز که دیدگان دل ها حجاب های تو را پاره کند و به کان بزرگی بپیوندد و ارواح، به عزت قدس تو در آمیخته گردد».

یا در دعای ابوحمزه ثمالی می خوانی:

«و لئن ادخلتنی النار لاخبری اهل النار بحبی لک»؛ «و اگر به دوزخم فرستی، دوزخیان را از دوستی تو با خبر خواهم کرد».

و نیز: «اللهم انی اسئلک ان تملاء قلبی مبالک قضیة منک و تصدیقاً بکتابک و ایماناً بک و فرقا منک و شوق الیک یا ذوالجلال و الاکرام، حبب الی لقائک و احبب لقائی»؛ «خداوند از تو می خواهم، دلم را از دوستی، هراس، عقیده و ایمان، اندوه جدایی و شوق دیدارت سرشار ساز. ای پروردگار بخشنده و بزرگوار! بگذار تا تو را ببینم و تو نیز دیدارم را پذیرا باش».

یا در دعای کمل زمزمه می کنی:

«الهی و سیدی و مولای و ربی، صبرت علی عذابک فکیف اصبر علی فراقک»؛ «ای خدای من و ای سرور من و ای مولا و پروردگارم! گیرم بر عذابت شکیبایی کنم، اما چگونه با دوری تو بردبار باشم؟»

یا در دعای عرفه این جمله ها را از زبان سیدالشهداء می خوانیم:

«منک اطلب الوصول الیک و بک استدل علیک فاهدنی بنورک الیک و اقمنی بصدق العبودید بین یدیک»؛ «ای خدا از تو می خواهم رسیدن به تو را، و می خواهم تو خود دلیل من به سوی خود باشی، پس مرا به نور خودت به خودت هدایت کن، و مرا به صدق عبودیت در پیشگاه خود ثابت نگه دار».

در این فرازها به آموزه های عرفانی چون: وصول، حب، لقاء، شوق، خشیت، صدق عبودی، بصیرت قلب، نور و.. . به خوبی اشاره شده است.

5- 4. آموزه های سیاسی؛ دعاها و زیارات یکی از بهترین منابع روایی وقایع تاریخی اند و این مسأله در خصوص سیاست و حکومت برجسته تر است؛ در واقع اهل بیت علیهم السلام در قالب دعاها و زیارات حوادث تاریخی را برای ما به خوبی گزارش کرده و از ظلم و ستم بیدادگران و مظلومیت خویش پرده برداشته اند.

در فرازهای آغازی دعای ندبه به مسأله ولایت علی علیه السلام و حادثه غدیر خم و جایگاه اهل بیت علیهم السلام پس از نبوت اشاره شده است که یکی از مهم ترین رخدادهای صدر اسلام است.^[22] یا دعای چهاردهم صحیفه سجادیه که امام زین العابدین علیه السلام به خوبی و به وضوح ستم های دوران خویش را برای ما در قالب دعا واگویه کرده است.^[23] یا در زیارت عاشورا که از امام باقر علیه السلام است نقل شده است به روشنی ظلم ظالمان نسبت به امام حسین علیه السلام و یاران باوفایش مطرح گشته است ^[24].

6- 4. آموزه های دیگر؛ در مقابل متون دعایی و زیارتی آموزه های دیگری چه در حوزه اعتقادات و چه در ساحت چگونه زیستن آمده است که شمارش آنها میسور نیست و تنها به پاره ای از این موارد مختلف اشاره می شود:

1- 6- 4. در دعایی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در نیمه شعبان می خواندند، این فراز آمده است: «و لا تجعل مصیبتنا فی دیننا»؛ «خداوندا! مصیبت ما را در دین ما قرارمده». این نشان می دهد که اعظم مصائب، مصیبت عقیدتی است.

2- 6- 4. در دعای مکارم الاخلاق امام سجاد علیه السلام می فرماید: «و لا ترفعنی فی الناس درجة الاحططتنی عند نفسی مثلها و لا تحدث لی عزاً ظاهراً الا احدئت لی ذلة باطنة عند نفسی بقدرها»؛ «و درجه و مرتبه مرا نزد مردم بلند مگردان مگر آنکه مرا به همان اندازه نزد خودم پست گردانی و عزتی آشکار برایم ایجاد مکن، مگر به همان اندازه در باطنم خاکسار سازی» این فراز حکایت گر این آموزه است که باید برون و درون آدمی متوازن باشد.

3- 6- 4. فرازهایی از دعای ابوحمزه ثمالی چگونه زندگی کردن را بر آدمی می آموزد، مثل این فراز: «و اجعلنی ممن اطلت عمده و حسنت عمله و رضیت عند و اجتته حیاة طیبة فی ادوم السرور و اسبغ الکرامة و اتم العیش»؛ «و مرا در زمره آن کسانی که عمری دراز و عملی نیکو دارند و نعمت خود را بر ایشان تمام کرده ای- از آن گروه که خشنودی و زندگی نیکو و شادمانی پایدار و بخشایش بسیار و خوشی زندگی به ایشان ارزانی داشته ای- قرار بده».

4- 6- 4. یا در برخی دعاها چگونه رسیدن به دیگران را مطرح می سازد مثل فرازهایی از دعایی که در ماه مبارک رمضان پس از نمازهای واجب خوانده می شود: «اللهم اغن کل فقیر، اللهم اشبع کل جایع، اللهم اکس کل عریان، اللهم اقض دین کل مدین، اللهم فرج عن کل مکروب»؛ «بار خدایا! همه تهیدستان را بی نیاز گردان، همه گرسنگان را سیر ساز، همه برهنگان را سیر ساز، وام همه وامداران را ادا کن، همه اندوهناکان را گشایش عنایت فرما».

معلوم است که به دلیل سنن و قوانین حاکم بر جهان مادی چنین می شود که فقر و تهیدستی، درماندگی ریشه کن شود ولی این دعا می خواهد به ما این آموزه را تعلیم می دهد که غمخوار فقیران و گرسنگان و برهنگان و وامداران و اندوهناکان باشیم و در پی رفع مشکلات آنان براییم و بی اعتنا از کنارشان نگذریم.

به هر روی یکی از اثرات دعا آن است که به ما می آموزند خداوند را چگونه بشناسیم، در پرتوی آن شناسایی چگونه با او سخن بگوییم و از او چه چیزهایی بخواهیم، مصالح دنیا و آخرت خویش را چگونه تشخیص دهیم و روابط خود را با او و دیگر انسان ها چگونه تنظیم کنیم.

این جهان دریاست و تن، ماهی و روح		یونس محجوب از تور صبوح
کر مسبح باشد، از ماهی رهید		ور نه در وی هضم گشت و ناپدید

 

 

---

[1] . نگا: بحارالانوار، ج 93، ص 295.

[2] . همان، صص 303 و 346.

[3] . نهج‏البلاغه، نامه 31.

[4] . مثنوى، دفتر دوم، 1648- 1646

[5] . شرح نهج‏البلاغه، ابن ابى‏الحدید، ج 20، ص 276.

[6] . مصباح المنیر، ص 19.

[7] . نگا: همان، ص 21.

[8] . مثنوى، دفتر سوم، 188- 186

[9] . بحارالانوار، ج 93، ص 341.

[10] . براى آگاهى بیشتر از محتواى این دعاى عظیم القدر نگا: شرح الاسماء یا شرح دعاء الجوشن الکبیر، ملاهادى سبزوارى، تحقیق دکتر نجفقلى حبیبى.

[11] . دعاى اول، 31 و 32.

[12] . دعاى 5 و 32 و 47.

[13] . دعاى 32 و 47.

[14] . دعاى 32 و 46 و 47.

[15] . دعاى اول و 32.

[16] . دعاى اول و 32.

[17] . فرازهاى نخست دعا.

[18] . براى آشنایى بیشتر با این زیارت گران سنگ نگا: سیماى ائمه در شرح زیارت جامعه کبیره، على نظامى؛ ادب فناى مؤبان، آیةاللَّه جوادى آملى.

[19] . نگا: بحارالانوار، ج 58، ص 129 و نگا: حدید( 57)، آیه 9؛ ابراهیم( 14)، آیه 1.

[20] . در خصوص آشنایى بیشتر با این آموزه‏ها نگا: شرح و تفسیر دعاى مکارم الاخلاق، محمدتقى‏فلسفى.

[21] . دعاى هشتم.

[22] .« فلما انقضت ایامه اقام و سید على‏بن‏ابیطالب ...».

[23] .« قد علمت یا الهى، ما نالنى من فلان‏بن فلان مما خطرت و انتهه منى مما حجرت علیه ...».

[24] .« فلعن الله امة اسست اساس الظلم و الجور علیکم اهل البیت ... لعن الله آل زیاد و آل مروان ... اللهم انى هذا تبرکت به بنو امیه و ابن آکلة الاکباد اللعین‏بن اللعین ... و هذا یوم فرحت به آل زیاد و آل مروان بقتلهم الحسین صلوات الله علیه».