بصیرت از دیدگاه قرآن و روایات

از منظر قرآن ؛ در باطن انسان ، شعوری وجود دارد که با الهام فطری الهی، می‌تواند خوب را از بد، و حق را از باطل تشخیص دهد. چنان‌که در قرآن می‌خوانیم:«وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها». ^[۱۷] در روایتی از امام صادق (علیه السلام)، این الهام فطری ، چنین تفسیر شده است:«یعنی به آن شناساند و الهام فرمود. سپس، او را مخیر ساخت و او انتخاب کرد». ^[۱۸]
دیده بصیرت ، در واقع، همان شعور فطری و ادراک باطنیِ موجود در درون انسان است که قدرت تشخیص نیک و بد، خیر و شر ، و حق و باطل را دارد و او را به آینده‌نگری و پیروی از حق و دوری گزیدن از باطل، دعوت می‌نماید. این شعور و ادراک، در ابتدای زندگی، به صورت استعداد و اِجمال، در نهاد همه انسان‌ها وجود دارد و به تدریج، شکوفا می‌شود. شکوفایی این شعور، شکوفاییِ انسانیت است و فلسفه بعثت انبیای الهی ، چیزی جز رشد و بالندگی و شکوفایی انسانیت و سازندگی جامعه مطلوب انسانی نیست. ^[۱۹]
با بهره‌گیری از برنامه انبیا در تقویت ادراکات باطنی، قدرت دیده بصیرت، به تدریج، افزایش می‌یابد تا آن‌جا که حقایق معقول، به صورت محسوس برای انسان قابل رؤیت می‌گردند، چنان‌که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) می‌فرماید:«هیچ بنده‌ای نیست، مگر آن‌که دو چشم در چهره‌اش دارد که با آنها، امور دنیا را می‌بیند و دو چشم در دلش که با آنها امور آخرت را مشاهده می‌کند. پس هر گاه خدا ، خیر بنده‌ای را بخواهد، دو چشمی را که در دل او است، می‌گشاید و او با آنها، آنچه را خداوند در عالم غیب وعده‌اش را داده است، می‌بیند و به وسیله غیب (دو چشم دل) به غیب ایمان می‌آورد». ^[۲۰] بدیهی است که خواستِ خداوند حکیم درباره باز شدن دیده بصیرت شماری از انسان‌ها، گزاف نیست؛ بلکه به مقتضای نظام حکیمانه آفرینش، دیده بصیرت کسانی باز شده، و تقویت می‌گردد که در جهت شکوفاییِ ادراکات باطنی خود، حرکت کرده باشند.

بصیرت در احادیث[ویرایش]

---

بصیرت و بینایی حقیقی در فرهنگ حدیث، به معنای جامع‌نگری و آینده‌نگریِ علمی و عملی است و کسانی «بصیر» نامیده می‌شوند که در پرتو بینش صحیح، در جهت تأمین منافع مادّی و معنوی، و دنیا و آخرت خود، حرکت کنند. ^[۲۱] ادراکات انسان‌های بصیر، در محسوسات خلاصه نمی‌شود؛ هم خانه دنیا را می‌بینند و هم خانه آخرت را. اگر به روایات درباره چشم بصیرت ، ارزش بصیرت، عوامل تقویت بصیرت، مبادی، آثار و موانع آن بنگریم، چنین مطلبی را تأیید می‌نمایند. در این‌جا به برخی از این روایات اشاره می‌شود.

← روایت اول
برپایه روایتی، امام علی (علیه السلام)، انسان‌های بصیر و نیز کوردل را این‌گونه معرّفی نموده است:«همانا دنیا، نهایت دیدگاه‌ انسان کور-دل- است و در فراسوی آن، چیزی نمی‌بیند؛ امّا انسان آگاه‌، نگاهش از دنیا فراتر می‌رود و می‌داند که سرای حقیقی در ورایِ این دنیا است. پس انسان آگاه ، از دنیا، دل و دیده برمی‌گیرد و کوردل به آن می‌نگرد -و تمام توجّه‌اش به دنیا می‌باشد-. انسان بینا، "از آن" توشه بر می‌گیرد و کوردل، "برای آن" توشه فراهم می‌آورد». ^[۲۲]

← روایت دوم
پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله) می‌فرماید:«هرگاه خداوند، خیر بنده‌ای را بخواهد، قفلِ دل او را برایش می‌گشاید و یقین و راستی را در آن می‌نهد و دلش را برای راهی که در آن قدم گذاشته است، آگاه می‌سازد و دلش را پاک و زبانش را راستگو و اخلاقش را درست و گوشش را شنوا و چشمش را بینا می‌گرداند». ^[۲۳]

← روایت سوم
امام صادق (علیه السلام) در سفارش به عبداللّه بن جُندَب فرمود:« عیسی بن مریم به یارانش فرمود:... خوشا بر کسی که بینایی‌اش در دلش قرار داده شده، نه -فقط- در چشمش». ^[۲۴]

← روایت چهارم
امام علی(علیه السلام) - در پاسخ به پرسشِ زید بن صوحان عبدی، درباره زیرک‌ترینِ مردمان فرمود:«کسی که راهش را از کژراهه، باز شناسد و به راه رشد خود گرایش پیدا کند». ^[۲۵]

.
۱۸.	↑ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج ‌۲، ص ۴۲۴، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
۱۹.	↑ محمدی ری شهری، محمد، فرهنگ‌نامه بصیرت، مترجم:شیخی، حمیدرضا، ص ۲۳، قم، دار الحدیث، چاپ سوم، ۱۳۹۰ش.
۲۰.	↑ متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنز العمال، ج ۲، ص ۴۲، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.
۲۱.	↑ محمدی ری شهری، محمد، فرهنگ‌نامه بصیرت، مترجم:شیخی، حمیدرضا، ص ۱۹، قم، دار الحدیث، چاپ سوم، ۱۳۹۰ش.
۲۲.	↑ شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق و مصحح:صبحی صالح، ص ۱۹۱ – ۱۹۲، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
۲۳.	↑ متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنز العمال، ج ۱۱، ص ۹۶، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.
۲۴.	↑ ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(صلی الله علیه و آله)، ص ۳۰۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
۲۵.	↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ‌۴، ص ۳۸۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.