سیاست مالیاتی امام علی علیه السلام
مبنای سیاست امام علیه السلام در دریافت مالیات یک اصل ایده آل انسانی بود که نظیر آن کمتر دیده می شود:
ما در اینجا به بررسی ابعاد این سیاست می پردازیم:
الف - نرمخویی و ملاطفت به هنگام جمع آوری مالیات
در یکی از نامه هایش برای کسی که او را برای گرفتن زکات می فرستاد نوشته است:
انطلق علی تقوی الله وحده لا شریک له و لا تروعن مسلما و لا تجتازن علیه کارها و لا تاءخذن منه اءکثر من حق الله فی ماله فاذا قدمت علی الحی فانزل بماءهم من غیر اءن تخالط اءبیاتهم ثم امض الیهم بالسکینة والوقار حتی تقوم بینهم فتسلم علیهم و لا تخدج بالتحیة لهم ثم تقول:
عبادالله اءرسلنی الیکم ولی الله و خلیفته لا خذمنکم حق الله فی اءموالکم فهل لله فی اءموالکم من حق فتوده الی ولیه؟ فان قال قائل: لا فلا تراجعه و ان اءنعم لک منعم فانطلق معه من غیر اءن تخلیفه اءوتو عده اءو تعسفه اءو ترهقه فخذ ما اءعطاک من ذهب اءوفضة؛ [1] در حرکت آی با پرهیزگاری و ترس از خداوندی که یگانه است و او را شریکی نیست زنهار مسلمانی را مترسانی و اگر خود نخواهد به سراغش مروی و بیش از آنچه حق خداوند است از او مستانی چون به قبیله ای برسی بر سر آب آنها فرود آی و به خانه هایشان داخل مشو آنگاه با آرامش و وقار به سوی ایشان رو تا به میانشان برسی سلامشان کن و تحیت گوی و در سلام و تحیت امساک منمای سپس بگوی که ای بندگان خدا ولی خدا و خلیفه او مرا نزد شما فرستاده تا سهمی را که خداوند در اموالتان دارد بستانم آیا خدا را در اموالتان سهمی هست که آن را به ولی خدا بپردازید؟اگر کسی گفت: نه به سراغش مرو و اگر کسی گفت آری بی آنکه او را بترسانی یا تهدیدش کنی یا بر او سخت گیری یا به دشواریش افکنی به همراهش برو و آنچه از زر سیم دهد بستان. . .
ب - تجاوز نکردن از حد مطلوب در گرفتن مالیات
تاریخ تصاویر زشتی از این تجاوزها را که مالیات بگیران انجام می دادند به خود دیده است آنان بیش از اندازه مقرر می گرفتید تا آنجا که علاوه بر سهم رئیس یا پادشاه سهمی نیز برای خود در نظر می گرفتند در حالیکه شیوه امام علی علیه السلام درست بر خلاف آن است.
در نامه خود به زیاد بن ابیه هنگامی که او را به جای عبدالله عباس به فارس و اعمال آن می فرستاد؛ وی را از افزونی در مالیات بازداشت و به او فرماید:
استعمل العدل و احذر العسف و الحیف فان العسف یعود بالجلاء و الحیف یدعو الی السیف؛[2]عدالت را به کار بند و از ستم و بیداد حذر کن زیرا ستم رعیت را آواره می کند و بیدادگری شمشیر را فرا می خواند.
در سفارش خود به کسی که او را برای گرفتن زکات می فرستاد فرمود:
ح - بخشودگی مالیاتی به نیازمندان
هر کس تاریخ را بررسی می کند صحنه های فجیعی را از شیوه های گرفتن مالیات مشاهده می کند وقتی که کسی توان پرداخت مالیات را نداشت مالیات بگیران اموال دیگر وی را در اختیار می گرفتند و آن را می فروختند تا بوسیله آن مالیات وی را بردارند و اگر شخص لوازمی قابل فروش نداشت که بتواند بفروشند همسر و فرزندان وی را به زور با هود می برند تا آنان برای این منظور بفروشند ولی اسلام شیوه ای را ارایه داد که در اخلاق و رفتار انسانی و ملاطفت با دیگران الگو و بی نظیر است.
این صفات برجسته را در سخنان امام علیه السلام به مالک اشتر می بینیم امام مالک را فرا می خواند تا از زیاده روی در اخذ مالیات از مردم به هنگام سختی و گرفتاری بپرهیزد:
امام به مالک می فرماید:
فان شکوا ثقلا اءو غله اءو انقطاع شرب اءو بالة اءو احالة اءرض اغتمرها غرق اءو اءجحف بها عطش خففت عنهم بما ترجو اءن یصلح به اءمرهم و لا یثقلن علیک شی ء حففت به المونة عنهم فانه ذخر یعودون به علیک فی عمارة بلادک و تزیین و لا یتک [3] هر گاه از سنگینی خراج یا آفت محصول یا بریدن آب یا نیامدن باران یا دگرگون شدن زمین چون در آب فرو رفتن آن یا بی آبی شکایت نزد تو آوردند از هزینه و رنجشان بکاه آنقدر که امید می داری که کارشان را سامان دهد و کاستن از خراج بر تو گران نیاید زیرا اندوخته ای شود برای آبادانی بلاد تو و زیور حکومت تو باشد.
و لا تمسن مال اءحد من الناس مصل و لا معاهد [4]دست به مال هیچکس چه مسلمان و چه ذمی نبرید.
د- رعایت مساوات در اخذ مالیات
در گذشته ثروتمندان و شخصیتهای معروف که دارای مقام و منزلتی در جامعه بودند از پرداخت مالیات معاف بودند در حالی که کشاورزان که از قشرهای ضعیف جامعه بودند مالیات می پرداختند وقتی اسلام آمد این حالت را دگرگون کرد و مالیات را به میزان سرمایه و اموال هر شخص معین کرد و هر کس سرمایه بیشتری داشت مالیات بیشتری می پرداخت از این رو امام علی علیه السلام به زیاد بن ابیه می فرماید: استعمل العدل و اخذر العسف و الحیف، [5]عدالت را به کار بند و از ستم و بیداد حذر کن.
از جمله عدالت رعایت مساوات در اءخذ مالیات است.
پی نوشت:
