مقدمه

از هنگامی که آدمی بر کره زمین پدید آمد، برای رفع نیازهای خود نیازمند کوشش بود.زندگی انسان بر محور کار می گرد و کار، تلاش انسان جهت حصول به هدف معین است.کلید گشایش هر استعدادی در درون انسان کار است.کار بزرگترین و شاید زیربنایی ترین بخش زندگی انسان است، چراکه از کار می توان به جوهره درونی افراد پی برد وقتی این جوهره های درونی آشکار شوند و استعدادهای بالقوه به منصه ظهور برسند می توان به وجود جامعه ای پویا امیدوار بود.

مکاتب گوناگون بشری دیدگاه های مختلف دوباره کار داشته اند.در اندیشه یونان باستان از آنجا که کار به بردگان اختصاص داشت فعالیتی تحقیرآمیز و پست شمرده می شد و این دیدگاه در آثار فلاسفه یونان نیز وجود دارد.به تدریج در قرون وسطا و حاکمیت کلیسا بر اروپا تشویق به انجام کار برای کسب درآمد به وجود آمد.با گذشت زمان در دوران رنسانس و شکل گیری عقاید جدید درباره انسان و دین و دنیا، کار جایگاه و اصالت خاصی یافت.در جهان بینی اسلامی، کار مفهوم ویژه ای دارد و آثار آن تمام صحنه هستی را می گیرد و دنیا و آخرت را به هم گره می زند.در فرهنگ غنی اسلامی ما، سلوک الهی دارای دو بخش است:بخش مادی و بخش معنوی، بخش مادیش کار است و بخش معنویش نماز، و از این جا می توان به اهمیت کار در جامعه اسلامی پی برد.

کار سرمایه و ذخیره ملی است و می تواند به رشد تمدن کمک کند.اگر افراد جامعه ای به طور نسبی بتوانند کار و شغل مناسب به دست آورند و شغل آنان متناسب با استعدادها، توانایی ها و علائق آنها باشد، زمینه برای نوآوری، ابتکار، رشد و پیشرفت در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه به وجود می آید.برعکس اگر زمینه های اشتغال و کار در جامعه محدود و تقاضا برای کار بسیار باشد، به تدریج بیکاری افزایش می یابد.گسترش بیکاری منجربه آسیب ها و پیامدهای ناگوار در جامعه می شود.

کار

از نظر لغوی کار به معنای فعل و عمل و کردار انسان است و در اصطلاح، کار فعالیتی است نسبتا دائمی که به تولید کالا یا خدمات می انجامد و به آن دستمزدی تعلق می گیرد.

در فرهنگ اسلام هرگونه تلاش و فعالیت که بازدهی مثبتی در پی دارد کار نامیده می شود.کار و تلاش، جوهره و وظیفه هر انسان است.

در اندیشه حضرت علی(ع) می توان به صورت استنباطی کار را چنین بیان نمود: کار عبارت است از تلاش و کوشش انسان ها برای آماده کردن زادوتوشه آخرت در دوران زندگی در دنیای مادی.

از دیدگاه علی(ع) در جامعه یکی از حقوق اولیه ی مردم این است که همه حق دارند، شاغل باشند.کار کوچکی و بزرگی ندارد.مگر باتوجه به کاری که انجام می دهند و هرکس اعم از مرد و زن پاداش کار خود را خواهد دید.

و کارگر از نظر قانون کار، کسی است که به هر عنون در مقابل دریافت حق السعی، اعم از مزد، حقوق، سهم سود و سایر مزایا به درخواست کارفرما کار می کند.

این یک واقعیت است که بر وسعت جامعه کارگری، هرروز افزوده می شود و واژه های (کار) و (کارگر) تعریفی نوین و متفاوت با تعاریف گذشته می یابند.

امروز مشخص است که (کار) یعنی زندگی و (کارگر) کسی است که نه تنها معاش خود را تأمین می کند بلکه برای دیگران نیز زندگی ساز است.

ارزش و اهمیت کار در اسلام

اسلام به کار و کارگر ارزش بسیار والایی داده است، به گونه ای که کار کردن را از بزرگترین عبادت ها و وسیله ای برای تقرب به پروردگار شمرده است. در اسلام کارگر، شهید زنده و کارگری شغل انبیاست و از راه کسب وکار می توان به بهشت برین رسید.

مقام کارگری از دیده معصومین شأن والایی دارد. از نظر پیامبر گرامی اسلام، منزلت کارگران در ردیف انبیاست. ایشان فرموده است:

«هرکس از دسترنج خویش مخارج زندگی خود را تأمین کند، روز قیامت در صف پیامبران قرار خواهد گرفت و از عنایاتی که پیامبران بهره مندند، بی نصیب نخواهد ماند».

در آیات و روایات بسیاری از کار به عنوان عمل صالح یادشده و از مقام کارگر ستایش شده است و کارگران نیز به بهشت جاویدان بشارت داده شده اند.

نگاه قدسی و عبادی به کار، انگیزه کار کردن را در انسان تقویت می کند و مرتبه معنوی و اجتماعی او را بالا می برد.در همین ارتباط در قرآن مجید می خوانیم:

«درجات و مقامات عالی، ویژه مؤمنانی است که تلاش های عملی مثبت و سازنده دارند».(طه: 75)

در بسیاری از احادیث و روایات دینی، شأن کارگر همانند کسی است که به عبادت خدا مشغول است.پیامبر اکرم (ص) نیز خود کار می کرد و پیوسته به مسلمانان سفارش می فرمود که برای تأمین و اداره زندگی خود کار کنند و دست از تلاش برندارند.پیامبر اکرم(ص) در حدیثی فرموده اند:«کسی که برای کسب درآمد حلال تلاش می کند در راه خداوند قدم نهاده است ».در باب استقلال اقتصادی و ارزش کسی که با زحمت بازوی خود نان می خورد فرموده اند:

«خداوند به کسی که از زحمت و کار بازوی خود روزی می خورد، با رحمت و محبت نگاه می کند».

و باز فرمودند:

«خداوند مؤمن کارگر و دارای شغل و حرفه را دوست دارد».و«اینان دوستان خدایند».

کار و تلاش، سیره تمام پیامران آسمانی است.پیامبران پیش از بعثت، به کارهای سختی همچون شبانی، کشاورزی و...می پرداختند. شخصیت و زندگی آنان با کار همراه بود و با تمام وجود زحمت ها و تلاش های طاقت فرسای مردم ضعیف جامعه را درک می کردند.پیامبران و ائمه معصومین علیهم السلام حتی پس از رسیدن به مقام نبوت و جانشینی، همواره با کار و تلاش مأنوس بوده اند.

حضرت محمد(ص) می فرماید:

«خداوند بنده باایمان پیشه ور را دوست دارد و هیچ یک از شما غذایی گواراتر از دسترنج خود نخورده است».علاوه بر پیامبر اکرم(ص) ائمه اطهار علیهم السلام هرکدام به کار و فعالیت می پرداختند.پس از رسول اسلام، امیر المؤمنین(ع) از هرکس متواضع تر بود.در امور خانه به همسر خویش کمک می کرد و شخصا به کار و تلاش در مزرعه می پرداخت.با کلنگ زمین را می کند و آن را شیار و آبیاری می کرد و بارهای هسته خرما را روی شانه می گذاشت و به صحرا می برد و بر زمین می افشاند و اگر یک دانه ای از آن بر زمین می افتاد، خم می شد و آن را برمی داشت و می فرمود:«امروز هسته است و فردا خرما».

در اندیشه و مرام امام علی(ع) کار از تقدس و احترام خاص برخوردار است، به همین رو مقرر داشت که برتری بعضی از مردم بر برخی دیگر صرفا براساس کار و فعالیت باشد، نه حسب ونسب موروثی و امتیازات قبیله ای و عشیره ای، چنان که گفت:«پاداش هرکس در قبال هر کاری است که انجام می دهد ».

دراین باره چنان سخت گرفت که معروف شد:علی یاور هرکسی است که کار می کند و دشمن آن کسی است که به گدایی می پردازد.

یکی از موضوع هایی که همیشه مورد تأکید دین اسلام قرار گرفته، بحث کار و کوشش و پرهیز از بطالت و مبنا قرار دادن کار برای شکوفایی استعدادهای انسان و تربیت اوست و این امر هم در قرآن و هم در سنت قابل مشاهده است.شهید مرتضی مطهری در کتاب تعلیم و تربیت در اسلام، یکی از بهترین راه های تربیت افراد را کار می داند و حدیث شریفی از نبی اکرم(ص) نقل می کند که (النفس ان لم تشغله شغلک) یعنی اگر تو خودت را متوجه کاری نکنی، نفس تو، را مشغول به خودش می کند.بنابراین از نظر مبنایی، ما آموزه های گرانبهایی درباره کار داریم که متأسفانه مانند بسیاری از آموزه های دیگر دینی ما در کتابخانه ها مضبوط و کمتر در میدان عمل به آن توجه شده است.در قرآن مجید، آیات زیادی درباره ارزش کار و تأکید بر عمل صالح وجود دارد.قرآن به شدت انسان را از حرف زدن های بی عمل منع و همواره تأکید می کند که فضل خدا نصیب کسانی خواهد شد که اهل جهد و کوشش و تلاش باشند.در آیات 39 تا 41 سوره نجم آمده است:«و این که برای انسان بهره ای جز سعی و کوشش او نیست و سعی او به زودی دیده می شود و سپس به او جزای کافی داده خواهد شد».

ارزش کار در سنت

در روایات است وقتی که پیغمبر اکرم (ص) از جنگ تبوک برمی گشتند، (سعد) یکی از انصار به استقبال ایشان آمد و با وی مصافحه کرد.حضرت دیدند که دست های او زبر و خشن شده و پینه بسته است، از وی سؤال فرمودند چه کار کردی که دست هایت این قدر خشن شده است؟سعد عرض کرد یا رسول ا...زیاد بیل زده ام.چون مجبور بودم برای تأمین نان زن و بچه ام کار کنم.حضرت دست های سعد را گرفتند و بوسیدند و فرمودند:«این دستی است که در آتش نخواهد سوخت».نظیر این مطالب در زندگی پیامبر و ائمه اطهار زیاد است.این نشان می دهد که کار و کارگری در نزد اولیا خدا چقدر ارزش و عظمت دارد.

حضرت رسول اکرم(ص) می فرماید:«کسی که برای تأمین زندگی خانواده اش زحمت می کشد، همچون کسی است که در راه خدا جهاد می کند بر امت خویش، بیش از هرچیز از شکم پرستی و پرخوابی و بیکاری بیمناکم از رحمت خدا دور است هرکس که بار زندگی خویش را به روی دوش مردم افکند خداوند متعال دوست دارد.هنگامی که یکی از شما مسلمانان کاری را انجام می دهد با دقت لازم کارش را ارائه دهد آن کس که از زحمت و تلاش و دسترنج خویش خورد، در روز قیامت مثل برق از پل صراط می گذرد ».

ارزش کار از نظر مراجع دینی

از نظر امام خمینی(ره) اگر در گذشته کار اهمیت و ارزش شخصی و اجتماعی داشت و برای سالم سازی و رشد انسان و جامعه مفید بود در زمان ما ارزش سیاسی و ملی بسیار بالایی نیز پیدا کرده است زیرا روحیه کارگریزی و باطل ماندن توان کاری یک جامعه، سبب می شود که آن جامعه به جوامع دیگر وابستگی سیاسی اقتصادی و صنعتی و...پیدا کند و در نهایت زیر سلطه جوامع دیگر قرار بگیرد.

امام خمینی(ره) نشاط و شادابی انسان و جامعه را برخاسته از کار می دانستند و معتقد بودند که اگر در جامعه ای روح کار و کارگری زنده باشد قطعا یکی از مهم ترین عوامل شادابی و نشاط جامعه نیز به طور طبیعی پدید می آید و انسان ها هم در زندگی شخصی و هم در زندگی اجتماعی شاداب و با نشاط خواهند بود. از سوی دیگر امام خمینی(ره) اعتقاد داشتند که یکی از مهم ترین علل خمودگی، هرزگی و فساد جامعه نیز فرو افتادن افراد جامعه در آفت گریز از کار، ضعف روح کارگری و عدم تأمین کار برای عموم جویندگان کار و...می باشد. از نظر امام خمینی کار و داشتن روحیه کارگری ضامن سلامت جسم نیز می باشد و تندرستی به طور حیرت انگیزی با کار تناسب دارد.

گذشته از آن که امام خمینی(ره) کار را یک ارزش بزرگ انسانی و کارگری را نیز عامل به ارزش های بزرگ انسانی می داند عرق کارگر را نیز با قطره های خون شهید و باارزش و کارایی دانش یک دانشمند و...قابل مقایسه می داند.علاوه بر این امام خمینی (ره) کار کردن را سیره بسیار ارزشمند اولیا و انبیا و انسان کاملی همچون امام علی(ع) می داند و نقل می فرماید که کار از نظر امام علی (ع) به قدری اهمیت داشت که بعد از اخذ بیعت از مردم، فورا بیل و کلنگ در دست گرفت و سراغ کار رفت.

از دیدگاه امام خمینی(ره) چرخ عظیم جوامع بشری با دست توانای کارگران در حرکت و چرخش است.حیات یک ملت مرهوم کار و کارگر است و طبقه شریف کارگر ثابت کرد که قادر است با خواست خداوند متعال کشور عزیز را با کوشش شبانه روزی از وابستگی نجات دهد.«اگر کشوری رو به رشد برود، با دست شما کارگران عزیز رو به رشد می رود و اگر رو به انحطاط برود باز هم با شماست که رو به انحطاف می رود».

مقام معظم رهبری در خصوص کار و کارگر فرموده است: «من به کارگران سفارش می کنم در هر بخشی و در هر جایی که مشغلول هستند کار را عبادت بدانند.این کاری که شما برای توسعه و پیشرفت کشور می کنید یک عبادت قطعی است.به مسئولان هم سفارش می کنم که ارزش طبقات کارگر و محروم و مستضعف و این مردم مؤمن را بدانند.کارگران قدر خود را بشناسند و بفهمند که وجود آنها چقدر در سرنوشت یک ملت مؤثر است».

کار شایسته، کاگر شایسته، جامعه شایسته

زمانی که پیامبر گرانقدر اسلام(ص) بر دستان کارگر بوسه می زنند، به تکریم، همه کرامت های انسانی و استعداد خدادادی او را و همه جامعه کارگری را شکوفا می کنند که این شکوفایی فرهنگی، اقتصادی و اخلاقی و جامعه را هم به دنبال دارد.باز رسول مکرم اسلام انسان را به کار بهینه هم تعلیم می فرمایند، چنانکه نقل شده است وقتی کسی قبر می ساخت، پیامبر با تأکید او را از سست چینی قبر پرهیز دادند و یا خود قبر را محکم کردند و فرمودند کار خود را محکم کنید.پس از این منظر دست کارگری شایسته بوسه پیامبر است که کار را شایسته انجام دهد و کار شایسته تقدیر است که کارگر را هم شایسته قدردانی می کند و کارگر شایسته با کار شایسته، جامعه شایسته را هم می سازد. پس یادمان باشد کاگر کسی است که هم کار می کند و هم کار را درست انجام می دهد و الا هستند کسانی که کار می کنند اما حاصل کار آنها، جز ویرانی، نتیجه ای ندارد.هستند کسانی که کار می کنند اما با معیوب کاری با غل و دغل و غش، ایمان خویش را هیزم آتش می کنند و اعتماد مردم را می سوزانند.پس وقتی از کارگر و کار سخن می گوییم و از تقدیری شایسته که باید بشنوند و ببینند، منظور کارگر و کار صالح است، همان چیزی که باعث سرفرازی جامعه می شود. آری کار و کارگر را باید تکریم کرد.حق شان را داد قبل از آن که عرق جبین شان خشک شود.نوآوری ها و خلاقیت های جامعه کارگری را باید چنان قدر دانست که به فناوری تبدیل شود و در خدمت به جامعه قرار گیرد.باید فضا را به گونه ای مهیا کرد که کارگر، بدون هراس، بدون استرس، بدون هیچ انگیزه بازدارنده ای، به کار تولید و نوآوری، همت کند.به دیگر عبارت باید شرایط در محیطهای کار چنان باشد که کارگر دغدغه ای جز کار نداشته باشد.ما اگر بخواهیم کار براساس فرهنگ اسلامی به بهترین نحو شکل گیرد باید محیط کار و روابط کاری را هم براساس فرهنگ اسلامی تعریف و مدیریت ها را هم کارا کنیم تا همه ظرفیت ها به فعلیت برسد و کار و کارگر نیز شأن شایسته خویش را بیابند و قدر ببینند و بر صدر نشینند تا ایران نیز در عرصه کار و تولید، صدرنشین باشد.

 

سرمایه اغنیا اگر کار کند

با زحمت و دست کارگر کار کند

 

جان، بنده رنج و زحمت کارگر است

دل غرقه به خون ز محنت کارگر است

 

با دیده انصاف، چو نیکو نگری

آفاق، رهین منت کارگر است

(فرخی یزدی)

منابع

1.میک، رونالد، پژوهشی در نظریه ی ارزش کار، ترجمه ی م.سوداگر، تهران، پازند

2.توسلی، غلامعباس، جامعه شناسی کار و شغل، تهران، سمت، چاپ اول، 1375

3.نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم انتشارات مشرقین، چاپ 5، 1379

4.اقتباس از کتاب کار و حقوق کارگر، تألیف شریف قریشی، ترجمه ادیب لاری و محصل یزدی، تهران، دار الکتب الاسلامیه 1366

5.جرداق، جرج، امام علی(ع) صدای عدالت انسانی، ج 1، ترجمه سید هادی خسروشاهی، قم، نشر خرم، چ 3، 8 برقعی قمی،

6.سید علی اکبر، جلوه حق در سیرت مولای متقیان امیر مؤمنان علی بن ابی طالب(ع) ، تهران، انتشارات حافظ(بی تا)

7.قریشی، شریف، کار و حقوق کارگر، 1366

8.شفیع آبادی، عبد الله، راهنمایی و مشاوره ی شغلی و حرفه ای، تهران، انتشارات رشد، 1372

9.غرر الحکم، ج 2، سید حسن شیخ الاسلامی، قم، انصاریان(بی تا)

10.سازمان امور اداری و استخدامی کشور، پیام های اداری از نهج البلاغه، تهران، چ 1، 1375

11.برزگر کلیشمی، ولی الله، جامعه از دیدگاه نهج البلاغه، سازمان تبلیغات اسلامی، چ 1، 1372

12.آناتومی جامعه یا سنت الله:فرامرز رفیع پور