سیری در نهج البلاغه ؟؟؟ 2

٢-٤-١. مراحل مهارت حل مسأله

اولین مرحله از مراحل مهارت حل مسأله، عملیاتی کردن مسئله است. تصمیم گیری راجع به برطرف کردن مشکل، بدون این که زوایای آن روشن شود، اتلاف وقت است. حضرت امیرالمؤمنین (ع) میفرمایند: «در کارها فکر کن، به محکم کاری دست خواهی یافت. پس هنگامیکه [امور برائت ] روشن شد، تصمیم بگیر.» گام دوم اطمینان نسبت به صحت هدف میباشد؛ یعنی با بررسی صحت هدف، به این نتیجه رسیده اند که اساسا هدف صحیحی را انتخاب نکرده اند تا به دنبال راه رسیدن به آن باشند و به تعبیر دیگر، مسأله ای نیست تا سخن از حل آن به میان آید. حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) تصمیم صحیح را نوعی محکم کاری معرفی کرده اند.

گام سوم پیدا کردن راه حل هاست. برای یافتن راه حل و افزایش آنها شیوه هایی وجود دارد، مشورت کردن نمونه ای از این شیوه هاست: مولا علی(ع) میفرمایند: بهترین کسی که با او مشورت میکنی، صاحبان خرد، دانش ، تجربه و محکم کاریاند(علوی، ١٣٩٢: ١٥٢).

پذیرش مسأله و صبر و تحمل شیوۀدیگری برای یافتن راه حل است. حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) خود نیز در کنار دلاوریها و تلاش های طاقت فرسا گاه از این شیوه بهره گرفتند تا آنجا که فرمودند:

«... فصبرت و فی العین قذی و فی الحلق شجا...» «شکیبایی پیشه کردم (نه شکیبایی آمیخته با آرامش خاطر، بلکه) درحالیکه گویی در چشمم خاشاک بود و استخوان راه گلویم را گرفته بود»(خطبه /٣).

گام چهارم: ارزیابی راه حل ها و انتخاب بهترین آنهاست. بر اساس فرمایش امیر مؤمنان علی(ع) با بررسی کامل نظریه به راه حل درست، دست پیدا میکنیم : «هر نظریه را همچون مشکی پر از ماست که به هم میزنند تا دوغ و کره اش از هم جدا شود، وارسی و ارزیابی کنید تا نظریه صحیح به دست آید»(علوی، 1392: 152).

گام پنجم اجرای راه حل برگزیده است. بیگمان، فتح قله های موفقیت، نیازمند تلاش و پشتکاراست. در راه اجرای این راه حل ها باید تلاش و کوشش کرد(علوی، ١٣٩٢: ١٥٢). امام علی (ع) میفرمایند: «من طلب شیئا ناله أو بعضه» «جوینده چیزی یا به آن یا به برخی از آن، خواهد رسید»(حکمت /٣٨٧).

٢-٤-٢. آسیب ها و موانع در اجرای حل مسائل

١. هنگام رویارویی با مسائل ممکن است احساسات و هیجان های ناخوشایندی داشته باشید. به منظور در امان ماندن از این آسیب، باید احساسات و هیجان هایتان را مدیریت کنید(علوی، ١٣٩٢: ١٥٢).

حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) میفرمایند: «إذا هبت أمرا فقع فیه فإن شدة توقیه أعظم مما تخاف منه»

«هنگامیکه از چیزی میترسی، خود را در آن بیفکن، زیرا گاهی ترسیدن از چیزی، از خود آن سخت تر است»(حکمت /١٧٥).

٢. عجله کردن در آموزه های دینی نیز عملی نکوهیده به شمار میرود و تنها در آنجا که خوبی یک کار، روشن و معلوم است، به عجله در آن کار توصیه شده است. امام علی(ع) میفرمایند: «با عجله ، خطا و لغزش فزون میگردد».

٣. تعصب و لجاجت نیز موانعی در راه اجرای حل مسائل هستند. امیرمؤمنان علی(ع) این صفت زشت اخلاقی را با عبارات مختلف نکوهش کرده اند: «فرد لجباز، فاقد دوراندیشی و برنامه ریزی است.»«لجاجت زیان و خسران به دنبال دارد»(علوی، ١٣٩٢: ١٥٢).

فوائد مهارت حل مسأله از دیدگاه امام علی (ع)

٤. جلوگیری از بروز بحران: مسائل مهم زندگی چنانچه حل نشده باقی بمانند، باعث ایجاد بحران می شوند. به تعبیر حضرت علی(ع): «کسی که چاره جویی را به تأخیر اندازد، شداید و گرفتاریها او را زمین گیر خواهد کرد».

٥. افزایش توانمندی: با کسب مهارت حل مسأله ، نه تنها دارای اعتمادبه نفس میشوید، بلکه مسائل زندگی را بیشتر حل میکنید، تجربه و در نتیجه اعتمادبه نفس بالاتری به دست میآورید و این یعنی خردمندی بیشتر برای حل مسائل مهم تر (علوی، ١٣٩٢: ١٥٢).

٢-٥. مهارت تفکر انتقادی و تفکر خلاق

تفکر خلاق و تفکر نقاد بخشی از روند تفکر صحیح میباشند. تفکر خلاق با شکل گیری یا خلق ایده ها، شیوه ها و تجربیات مرتبط است در حالیکه تفکر نقاد درگیر ارزیابی دائم آن هاست و این دو شیوه با هم در ارتباط نزدیک و همراه میباشند. امروزه رویارویی موفق با چالش ها نیاز به خلاقیت و نقد دارد و چنانچه برای تقویت این دو مهارت تلاش کنیم، میتوانیم حل مسأله و تصمیم گیری مناسب تری داشته باشیم. تفکر خلاق مسیرها و شیوه های جدید را مییابد و تفکر نقاد آن ها را ارزیابی میکند(مهدوی، ١٣٩٢: ٦٦).

تفکر، مطالعه، معاشرت با افراد باهوش و صحبت با آنان از عوامل ایجاد خلاقیت است. امام علی(ع) درباره نقش تفکر در خلاقیت و اندیشه درست میفرمایند: «الحیلة فائدة الفکر» «چاره اندیشی، فایده فکر است». «اندیشه [درست ] با تأنی به وجود میآید و اندیشه خام و نسنجیده، چه بد پشتیبانی است». گاه خلاقیت برخاسته از تفکر به نتایجی میرسد که مسائل بسیار پیچیده را با کمترین هزینه حل می کند.

اندیشیدن در آن چه انسان میداند، مولد راه های جدید است و این یعنی خلاقیت. حضرت امیرالمؤمنین علی(ع)، این حقیقت را چنین بیان میفرمایند: «هر که در آن چه آموخته بسیار اندیشه کند، دانش خود را استوار گرداند و آن چه را نمیفهمیده است، بفهمد.» حل کردن معما در سطوح مختلف در افزایش خلاقیت شما مؤثر است (علوی، ١٣٩٢: ١٥٢). در روایت زیر به وضوح بیان شده که انسان نادان اول سخن میگوید درحالیکه انسان عاقل ابتدا تفکر میکند. بسیاری از پیامدهای سوء که دامن گیر افراد میشود ناشی از فقدان مهارت تفکر است (علاسوند، ١٣٩٠: ٩٠). و قال علی (ع): «لسان العاقل وراء قلبه و قلب الأحمق وراء لسانه»(حکمت /٣٩). امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: «زبان خردمند پشت قلب و قلب بیخرد، پشت زبان اوست»(حکمت /٣٥).

٢-٦. راهبردهای مدیریت هیجانات (مدیریت اضطراب، افسردگی و خشم)

٢-٦-١. مدیریت اضطراب

یکی از رذایل اخلاقی خصیصۀترس بیجاست که مایۀذلت و زبونی و عقب افتادگی انسان می باشد، استعدادهای بالفعل و بالقوه او را بر باد میدهد و دشمن را بر انسان مسلط میسازد. در روایتی از امیرالمؤمنین آمده است: به او گفتند چگونه بر هماوردان و حریفان خویش پیروز گردیدی؟ فرمود: با هر کس روبه رو میشدم ترسش مرا یاری میداد و او را از پا درمی آوردم (فرمهینی فراهانی و پیداد، ١٣٨٩: ٣٠٤). داد و فریاد و جار و جنجال، نشانه ضعف و ترس و زبونی است و نتیجه آن ناکامی و شکست است. انسان شجاع و توانمند نیازی به سروصدا و چنین حرکاتی ندارد. کسانی موفق هستند که بدون سروصدا و آرام و با اعتمادبه نفس ، کار خویش را دنبال میکنند(حائری یزدی، ١٣٨٦: ٣٢٧). حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) در این رابطه میفرمایند:

«و قد أرعدوا و أبرقوا و مع هذین الأمرین الفشل و لسنا نرعد حتی نوقع و لا نسیل حتی نمطر» «چون رعد خروشیدند و چون برق درخشیدند، اما کاری از پیش نبردند و سرانجام سست گردیدند، ولی ما این گونه نیستیم تا عمل نکنیم ، رعد و برقی نداریم و تا نباریم سیل جاری نمیسازیم»(خطبه /٩).

«... البخل عار و الجبن منقصة...» «تنگ نظری ننگ و ترسو بودن کاستی است». ترسو بودن، کاستی است، زیرا ترس، همان مرحله تفریط از فضیلت دلاوری است که ریشه کمالات نفسانی میباشد، بنابراین نوعی کاستی و فرومایگی است (حکمت /٣).

«... و إن غاله الخوف شغله الحذر...» «و اگر ترس آن را فراگیرد پرهیز کردن آن را مشغول سازد».

صفت ناپسند افراط در ترس و آن عبارت از این است که انسان در حالت ترس از چیزی بترسد که نباید بترسد، درصورتی که آنچه برای او شایسته است همان رعایت جانب احتیاط و ترک کارهای وحشتناک است (حکمت /١٠٨).

٢-٦-٢. مدیریت افسردگی

راه های کاهش حزن و اندوه: یکی از راه های کاهش حزن و اندوه از منظر نهج البلاغه خوش بینی است (صادقی نیری و الهیاری نژاد، ١٣٩٢: ٧١). حضرت علی(ع) در این خصوص میفرمایند: «من ظن بک خیرا فصدق ظنه» «چون کسی به تو گمان نیک برد، خوش بینی او را تصدیق کن»( حکمت /٢٤٨).

«... فإن حسن الظن یقطع عنک نصبا طویلا...» «خوش بین شوی، که این خوش بینی رنج طولانی مشکلات را از تو برمی دارد»(نامه /٥٣). حضرت علی(ع) میفرمایند که تنها بر خداوند امید بندید. «... لا یرجون أحد منکم إلا ربه...» «کسی از شما جز به پروردگار خود امیدوار نباشد»(حکمت /٨٢).

٢-٦-٣. مدیریت خشم

یکی از هیجان هایی که در زندگی همۀافراد نقش مهم و مؤثری دارد، هیجان خشم است. خشم نوعی از هیجان است که اغلب بر اثر واکنش شخص نسبت به رفتارهای نامناسب دیگران بروز میکند. رابطه های انسانی پل هایی هستند که اغلب در هنگام عصبانیت و بروز خشم خراب میشوند. در روایات، خشم مرتبه ای از جنون معرفی شده است. پس توقع رفتار عاقلانه از فرد خشمگین معقول نیست. بر همین اساس است که آدمی در وهله اول باید بکوشد مهارت کافی را برای پیشگیری از خشم به دست آورد (علاسوند، ١٣٩٠: ٩٠).

امام علی(ع) فرمود: «الحدة ضرب من الجنون لأن صاحبها یندم فإن لم یندم فجنونه مستحکم» «تندخویی نوعی از دیوانگی است، زیرا تندخو، پشیمان میشود و اگر پشیمان نشود دیوانگیاش استوار است»(حکمت /٢٥٥).

بردباری هنگام خشم: من کتاب له الی الحارث الهمدانی: «... و اکظم الغیظ و تجاوز عند المقدرة و احلم عند الغضب و اصفح مع الدولة تکن لک العاقبة» در نامه ای به حارث همدانی میفرماید: «خشم را فرو نشان و به هنگام قدرت ببخش و به هنگام خشم فروتن باش و در حکومت مدارا کن تا آینده خوبی داشته باشی»(نامه /٦٩).

خشم نشان سبک مغزی: «... إیاک و الغضب فإنه طیرة من الشیطان...» «از خشم بپرهیز که نشانه سبکی سر است و شیطان آن را راهبر است»(نامه /٧٦). تحذیر از خشم: «... و احذر الغضب فإنه جند عظیم من جنود إبلیس...» «و از خشم بپرهیز که لشگر بزرگ شیطان است»(نامه /٦٩).

زمان فرو نشاندن خشم: «و کان (علیه السلام) یقول متی أشفی غیظی إذا غضبت أ حین أعجز عن الانتقام فیقال لی لو صبرت أم حین أقدر علیه فیقال لی لو عفوت» «درود خدا بر او، فرمود: چون خشم گیرم، کی آن را فرو نشانم در آن زمان که قدرت انتقام ندارم، که به من بگویند. «اگر صبر کنی بهتر است» یا آن گاه که قدرت انتقام دارم که به من بگویند: «اگر عفو کنی خوب است»(حکمت /١٩٤).

نشانه خشم: «و قال (علیه السلام) من الخرق المعاجلۀ قبل الإمکان و الأناة بعد الفرصۀ» «و درود خدا بر او، فرمود: شتاب پیش از توانایی بر کار و سستی پس از به دست آوردن فرصت از بیخردی است.»(حکمت /٣٦٣). خشم بر بدکاران: «من شنئ الفاسقین و غضب لله غضب الله له و أرضاه یوم القیامۀ»

«هر کس با بدکاران دشمنی کند و برای خدا خشمگین شود، خداوند به خاطر او خشم گیرد و او را روز قیامت خوشنود گرداند»(حکمت /٣١).

شیرینی بردباری: «... و تجرع الغیظ فإنی لم أر جرعۀ أحلی منها عاقبۀ و لا ألذ مغبۀ...» «و خشم را فرو خور که من جرعه ای شیرین تر از آن ننوشیدم و پایانی گواراتر از آن ندیده ام»(نامه /٣١). یکی از خطرناکترین حالات و رذایل اخلاقی، خشم بیجاست. تسلط بر خویش و فرو بردن خشم، گذشته از این که پاداش بزرگ الهی را به دنبال دارد، موجب آرامش و راحتی انسان پس از فرو نشستن آن خواهد شد(حائری یزدی، ١٣٨٦: 327).

بردباری در برابر غم و اندوه: امام علی(ع) فرزند خویش را به صبر و بردباری در برابر غم و اندوه ترغیب میکنند. «... اطرح عنک واردات الهموم بعزائم الصبر و حسن الیقین...» «غم و اندوه را با نیروی صبر و نیکویی یقین از خود دور ساز»(نامه /٣١).

٣. نتیجه گیری

نهج البلاغه منبعی برای دست یابی به مهارت های زندگی برای برخورد مؤثر با مسائل و مشکلات و چگونگی رفع آنهاست. تحقیق و بررسی در این کتاب ارزشمند، میتواند کمک شایانی برای روان شناسی باشد.

بهره گیری از نهج البلاغه به نفع زندگی انسان است انسان میتواند راه چاره و درمان بسیاری از دردهای خود را از این کتاب روشن دریافت کند. به طوریکه ایشان در حکمت ١٩٧ میفرمایند: «این دل ها همانند تن ها خسته میشوند، برای نشاط آن به سخنان تازه حکیمانه روی بیاورید». از آن جا که مهارت های زندگی متعددند و هر یک برحسب نیاز در یک موقعیت خاص استفاده میشوند، در حقیقت هر کدام از این مهارت ها به ما توانایی خاصی میبخشند تا در موقعیت های مختلف عکس العمل مناسبی از خود نشان دهیم.

بنابراین اگر بخواهیم زندگی موفق و سرشار از کامیابی داشته باشیم باید همه این مهارت ها را فراگیریم.

در واقع میتوان استنباط کرد که نهج البلاغه به عنوان یک منبع بسیار ارزشمند دینی راهکارهایی برای ارتقای سلامت زندگی افراد دارد که استفاده از آن ها به ارتقای بهداشت روان افراد منجر میگردد. همچنین پیرو این نتایج میتوان گفت نامه ها، خطبه ها و آموزه ها و سخنان حکمت آمیز نهج البلاغه با عقل و منطق همخوان هستند و شامل حقایق و راهبردهای بسیار زیبایی در مورد مهارت های زندگی، شاخص های ارتباط مطلوب با مردم ، نحوه مدیریت خشم، ترس، راهبردهای کاهش حزن و اندوه، شناخت خود، همدلی و همیاری با مردم، خلاقیت، انتقادپذیری، تصمیم گیری و حل مسأله است، حضرت علی(ع) در کتاب ارزشمند خویش میفرمایند، ریشه های تکبر، ذلت در خود ناشناسی است. به عقیدۀامام علی(ع) خودشناسی مقدمه ای برای خودسازی است. نتیجه خودناشناسی این است که خداوند انسان را به خودش واگذار میکند، درحالی که راهنما و راهبردی وجود ندارد، از راه راست منحرف می شود. انسانی که قدر و منزلت خود را درک میکند، استعدادهای مثبت وجودی خود را هدر نمیدهد. چنین انسانی به درجه بالایی از رشد و کمال خواهد رسید.

در حکمت ٢٤ میفرمایند: «از کفاره گناهان بزرگ، فریادخواه را به فریاد رسیدن است و غمگین را آسایش بخشیدن».

انجام همدلی فضیلت های بزرگی چون عدالت ، مروت و... را در پی دارد. از دیدگاه حضرت علی(ع) آفت های همدلی بدگمانی و منفی نگری و ارکان مهم آن دوستی و مهرورزی است. بهتر است خوش بینی و مثبت اندیشی را به عنوان راهی برای ایجاد همدلی در خود تقویت کنیم. امام علی(ع) به خوش رفتاری و معاشرت با اخلاق پسندیده با مردم سفارش کرده است. ایشان انسان ها را از دوستی با نادان، بخیل، بدکار، کذاب بر حذر داشته اند. حضرت علی(ع) شاخص های ارتباط مطلوب را مدارا و نرمی، تأمین رفاه عمومی، دوری از تملق ، غلو و تخلف، انتقاد محوری، مطرح میکنند. مشورت کردن با دیگران و بهره گیری از آرای دیگران نتایج سودمندی را برای فرد به بار خواهد آورد. افرادی که خودرأی هستند و در امور با کسی مشورت نمیکنند و نصیحت کسی را نمیپذیرند، در معرض خطا قرار میگیرند که باعث هلاکت آنها میشود، درحالیکه افرادی که با دیگران مشورت میکنند، شریک عقل های آنان میگردند. حضرت علی(ع) انسان ها را از مشورت با افراد تنگ نظر، ترسو و حریص بر حذر داشته است.

فواید سودمند مهارت حل مسأله از نظر ایشان جلوگیری از بروز بحران و افزایش توانمندی انسان است.

عملیاتی کردن مسأله، اطمینان نسبت به صحت هدف، پیدا کردن راه حل ها، ارزیابی راه حل ها و انتخاب بهترین راه و در نهایت اجرای راه حل برگزیده، پنج گام برای حل کردن یک مسأله از دید امام علی(ع) میباشد. احساسات و هیجانات ناخوشایند، عجله کردن، تعصب و لجاجت موانعی در اجرای حل مسائل هستند، به منظور در امان ماندن از این آسیب ها باید این موانع را مدیریت کنیم. تفکر کردن، معاشرت با افراد با ذکاوت از جمله عوامل ایجاد خلاقیت است. با توجه به فرمایشات ایشان، حل کردن معما در سطوح مختلف در افزایش خلاقیت ما مؤثر است. انسان نادان اول سخن میگوید، درحالیکه انسان عاقل ابتدا تفکر میکند، در واقع بسیاری از پیامدهایی که دامن گیر افراد میشود، ناشی از فقدان مهارت تفکر است. دانشی که به همراه آن عمل نباشد و تنها بر زبان جا بگیرد، در واقع پست ترین درجه علم است. درحالیکه باارزش ترین دانش ها، دانشی است که در اعضا و جوارح آشکار گردد. کسی که از روی دانش راهی را میپیماید. هر اندازه بیشتر گام بردارد، همان قدر به مقصود خود نزدیک تر میشود.

تأکید حضرت علی(ع) در نهج البلاغه بر مطلوبیت رفتارهای توأم با تدبیر است. خشم از جمله هیجاناتی است که حضرت علی(ع) به کرات به این هیجان پرداخته اند. خشم خطرناکترین حالات اخلاقی است.

فروبردن خشم نه تنها پاداش الهی را به دنبال دارد. بلکه موجب آرامش انسان نیز میشود. خشم باعث خراب شدن پل های رابطه های انسانی میشود. حضرت علی(ع) بر بردباری به هنگام خشم ، غم و اندوه تأکید میکنند. خشم در اثر سبک مغزی است که از شیطان ریشه میگیرد. شتاب پیش از توانایی بر کار و سستی پس از به دست آوردن فرصت از جمله نشانه های خشونت است. حضرت علی(ع) خوش بینی را از جمله راه های کاهش حزن و اندوه میدانند. ترس یکی دیگر از رذایل اخلاقی است که مایه ذلت و عقب ماندگی انسان میشود. امام علی (ع) میفرمایند: ترسو بودن، کاستی است. چرا که ترس، مرحله تفریط از فضلیت دلاوری است که حضرت امیر(ع) با فصاحت و بلاغت تمام به این مسائل پرداخته اند.

در واقع این منبع عظیم آگاهیهای ارزشمندی را در رابطه با مهارت های زندگی ارائه میدهد؛ بنابراین ، در بسیاری از آموزه های نهج البلاغه توجه خاصی به ارتقای سلامت و بهداشت روان افراد، برخورد مؤثر با مسائل و مشکلات زندگی شده است. نتایج نهایی این پژوهش حاکی از آن بود که در مجموع آموزه های نهج البلاغه و سخنان گهربار امیرالمؤمنین (علیه السلام) بر سلامت روان افراد تأثیرگذار است. به طوریکه بهره گیری و استفاده از این آموزه ها و به کار بردن آنها در زندگی نتایج مفید و مؤثری را به دنبال خواهد داشت.

منابع

- نهج البلاغه. (١٣٧٩). ترجمه محمد دشتی. قم: موسسه انتشارات مشهور.

- امامی نائینی، نسرین. (١٣٨٨). خودآگاهی. تهران: انتشارات هنر آبی.

- ------------------. (١٣٨٧). احساسات و هیجانات. تهران: انتشارات هنر آبی.

- جزایری، علیرضا و دهقانی، محمود. (١٣٩٠). مجموعه آموزش مهارت های زندگی (مهارت حل مسأله). تهران: نشر دانژه. چاپ سوم.

- جزایری، علیرضا و سینارحیمی، سید علی. (١٣٩٠). مجموعه آموزش مهارت های زندگی (مهارت خودآگاهی). تهران: نشر دانژه. چاپ سوم.

- حائری یزدی، محمدحسن. (١٣٨٦). پرتوی از آفتاب : هفتصد نکته از نهج البلاغه. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.

- خلعتبری، جواد و عزیززاده حقیقی، فرشته. (١٣٩٠). «تأثیر آموزش مهارت های زندگی و راهبردهای مقابله با فشار روانی بر سلامت روان دانشجویان دختر». دانش و پژوهش در روان شناسی کاربردی. سال دوازدهم. شماره دوم، ٣٧-٢٩.

- رحیمیان بوگر، اسحق. (١٣٩٢). «مطالعه اثربخشی آموزه های نهج البلاغه بر ارتقای سلامت روان دانشجویان».

- سرخوش، سعداله. (١٣٨٤). مهارت های زندگی و پیشگیری از آسیب های اجتماعی. همدان: انتشارات کرشمه.

- شرفی، محمدرضا. (١٣٩٠). مهارت های زندگی در سیره رضوی. مشهد: مؤسسه انتشاراتی قدس رضوی.

- صادقینیری، رقیه و الهیارینژاد، مریم. (١٣٩٢). «مثبت اندیشی و خوش بینی در نهج البلاغه». فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه. سال اول، شماره اول ، ٧٣ -٦٣.

- عباسی، نوذر. (١٣٩٠). تحلیل کیفی بازتاب هوش هیجانی امام علی(ع) در نهج البلاغه. پایان نامه کارشناسیارشد دانشگاه بوعلی سینا.

- علاسوند، فریبا. (١٣٩٠). مهارت های زندگی با رویکرد دینی. تهران : سروش هدایت.

- علوی، سید جعفر. (١٣٩٢). مهارت های زندگی با نگاه دینی. مشهد: نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی.

- فرمهینی فراهانی، محسن و پیداد، فاطمه. (١٣٨٩). مهارت های زندگی، ده مهارت کلیدی به همراه مهارت های زندگی در نهج البلاغه و نهج الفصاحه. تهران: انتشارات شباهنگ.

- قائمی، مرتضی؛ یزدان بخش، کامران و امیریان، طیبه. (١٣٩٢). «عوامل ناامیدی و راهبردهای انگیزشی نهج البلاغه در درمان آنها». فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه. سال اول، شماره اول، ٦٢-٥١.

- مروتی، سهراب و رضایی، زهرا. (١٣٩٢). «شاخص های ارتباط مطلوب مردم با زمامدار در نهج البلاغه».

فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه. سال اول ، شماره اول، ٣٧-٢٥.

- مرادی، اعظم. (١٣٨٦). «بررسی دیدگاه غم و شادی در نهج البلاغه با تمرکز بر روش های شادیآفرین».

فصلنامه پژوهش های نهج البلاغه. شماره ٢١ و ٢٢، ١٤٤ -١٣٢.

- مهدوی، نیلوفر. (١٣٩٢). مهارت های زندگی. تهران: نشر قطره.

- نورمحمدی، غلامرضا. (١٣٩٠). مهارت های زندگی اجتماعی. قم: نشر معارف.

- Botvin,G. J. ; Epstein. J. A. ; Baker, E. and Diaz, T. (1997). "School Based drug abuse perevention wite inner city youth: the etiology and perevention of drug abuse aminority youth". Journal of childhood adolescent substance abuse 15 - 20.

- Sepulveda, A, R. ; Lopez, C. ; Macdonald, P. and Treasure, J. (2008). "Feasibility and acceptability of DVD and telephone coaching – based life skills training for carer of people with on eating disorder". International Journal of Eating Disorders. 41(4): 318- 325.

- Shechtman, Z. ; Levy, M. and Leich Ten Tritt, J. (2005). "Impact of life skills traiting on teachers perceived environment and self efficiency". Journal of Educational Research. 98: 144-154.

- Tuttle , J. ; Campbell–Heider N. and David T. M. (2006). "Positive adolescent life skills training for high- risk teens: results of group intervention study". Journal of Pediatric Health Care: 20 (4): 184-191.

- UNICEF. (2003). Which skill is life skill. www. life skill Based Education.

- WHO. (1993). Life Skill Education. Planning for research. Derision of mental health and prevention of substance abuse: Gevena.

پی نوشت ها

[1] Life skills

[2] Nahj al-Balagha

[3] UNICEF

[4] World Health Organization (WHO)

[5] Decision making

[6] Problem solving

[7] Creative thinking

[8] Critical thinking

[9] Effective communication

[10] Interpersonal relationship skills

[11] Self-awareness

[12] Empathy

[13] Coping with emotions

[14] Coping with stress

[15] Gilbert & Botvin

[16] Cornel

[17] Sepulveda

[18] Tuttle

[19] Shechtman