در منزل آیت اللَّه العظمی بروجردی در جلسه ای علما جمع شده بودند. یکی از علمای تهران هم مهمان جلسه بود، موضوعی علمی مطرح شد، علمای قم و آیت اللَّه بروجردی یک نظر داشتند و این عالم تهرانی نظری خلاف آنها، جلسه تمام شد پس از چند روز مرجع بزرگوار متوجّه شد که حق با آن عالم تهرانی است، لذا در نامه ای به او نوشت:
حق با شما بوده است و با کمال بزرگواری به اشتباه خود اقرار کرد.[1]
بیست روز قبل از شهادت، قبل از ترک خانه برای شرکت در جلسه ای مهم، همسر رجایی به او گفت: «پیشنهاد می کنم وصیت نامه ی جدیدی بنویسید. وصیت نامه قبلی را سال ها پیش نوشته اید. » رجایی به یادآورد که در سال 1352 قبل از این که به زندان برود، وصیت نامه ای نوشته بود و آن روز، هشت سال از نوشتن آن وصیت نامه می گذشت. کمی فکر کرد. سپس کاغذی خواست تا وصیت نامه ای جدید بنویسد. او بر روی یک برگ کاغذ دفتر مشق بدون این که پاکنویس کند خوش خط و خوانا و بدون خط خوردگی و روان و ساده وصیت نامه ای نوشت و آن را به همسرش داد.
نکاتی که در این چند خط به آن ها اشاره شده، بسیار قابل تأمل است:
باید انسان یک مقدار زیاده بر معمول تقلیل غذا و استراحت بکند تا جنبه حیوانیت کمتر، و روحانیت قوّت بگیرد؛ و میزان آن را همچنین می فرمود: که انسان اولا روز و شب زیاده از دو مرتبه غذا نخورد حتی تنقّل ما بین الغذاءین نکند. ثانیا هروقت غذا می خورد باید مثلا یک ساعت بعد از گرسنگی بخورد، و آن قدر بخورد که تمام سیر نشود. این در کمّ غذا، و اما کیفش ...
به مرحوم شیخ عباس قمی گفتند: این همه دعا که در کتاب مفاتیح آورده ای خودت خوانده ای؟ گفت:
هر دعایی که آورده ام لااقل یکبار خوانده ام تا از کسانی نباشم که امر می کنند، امّا عمل نمی کنند.[1]
بعضی از دعاها را مرحوم حاج شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان نیاورده است. از آن مرد بزرگ پرسیدند: چرا چنین دعاهایی را نیاورده اید؟
فرمود: اگر همه دعاها را در مفاتیح بنویسم، مردم کتاب های دعای قبلی را فراموش می کنند و من برای اینکه نام علمای قبلی و آثارشان فراموش نشود، بعضی از دعاها را به کتاب های دیگر حواله داده ام.[2]
سوال: آیا قرآن اشاره ای به حرمت ریش تراشیدن کرده است؟
جواب: آری. در چند آیه از قرآن می رساند که تراشیدن ریش حرام است.
« و اذا ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن»(1)
در کتاب گرانسنگ و ارزشمند وسائل الشیعه از تفسیر علی بن ابراهیم قمی (ره) که در وثاقت و اعتبار او حرفی نیست در ذیل آیه ی شریفه از حضرت امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمودند:
وقتی خداوند حضرت ابراهیم علیه السلام را خوب مورد امتحان قرار داد به اینکه فرزندش اسماعیل را ذبح کند، حضرت ابراهیم علیه السلام پس از بیدار شدن تصمیم بر ذبح فرزند خویش گرفت و پروردگار هم به جهت پاداش حضرت ابراهیم علیه السلام فرمود:
ما تو را امام بر مردم قرار دادیم و سپس «حنیفیت» یعنی پاکیزگی که ده چیز پاک است را بر او نازل کرد، حضرت هم آنها را با خود آورد که تاکنون نسخ نشده و تا روز قیامت هم نسخ نشده و تا روز قیامت هم نسخ نخواهد شد که پنج چیز آن راجع به سر می باشد و عبارت است از:
1- گرفتن شارب (سبیل) 2- ریش گذاشتن 3- تراشیدن موی سر 4- مسواک کردن 5 - خلال نمودن.
در مقابلِ دشمنی انگلیس‌ها، فکر کرد باید یک پشتیبانی در عرصه‌ی بین‌المللی داشته باشد، این پشتیبان آن روز از نظر او آمریکا بود؛ به آمریکایی‌ها اعتماد کرد؛ امید او به آمریکایی‌ها بود. از این خوش‌بینی و ساده‌اندیشی، آمریکایی‌ها استفاده کردند، [کودتای] بیست‌وهشتم مرداد را به راه انداختند. یک مأمور آمریکایی با نام و نشان مشخّص که کاملاً مضبوط [است] و ما می‌شناسیم، میدانیم -اسمش هم در تاریخ هست- بلند شد آمد اینجا؛ آمریکایی بود، رفت در سفارت انگلیس یا در سفارت یک کشور غربی یا شاید هم کانادا مستقر شد و پولی را که آورده بود تقسیم کرد، افرادی را با خودش همراه کرد؛ عناصر و عوامل داخلی خائن هم وجود داشتند؛ کودتای بیست‌وهشتم مرداد را راه انداخت و همه‌ی زحماتی را که ملّت ایران در ظرف دو سه سال -دوران ملّی شدن صنعت نفت- کشیده بودند، بر باد داد.
وَ إِنِ امْرَأَةٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها نُشُوزاً أَوْ إِعْراضاً فَلا جُناحَ عَلَیهِما أَنْ یصْلِحا بَینَهُما صُلْحاً وَ الصُّلْحُ خَیرٌ وَ أُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَ إِنْ تُحْسِنُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً[1]
و اگر زنی از شوهرش بیم ناسازگاری یا اعراض داشته باشد بر آن دو باکی نیست که به گونه ای با یکدیگر صلح کنند (گرچه با چشم پوشی بعضی از حقوقش باشد) و صلح بهتر است، ولی بخل وتنگ نظری، در نفْس ها حاضر شده (ومانع صلح) است، واگر نیکی کنید و تقوا ورزید، پس بدانید که همانا خداوند به آنچه می کنید آگاه است.
معرفت ما از همین مفاهیم مادی شروع می شود . بزرگی ای که ما می فهمیم، چیزی است که حجمش زیاد است . سپس متوجه می شویم موجوداتی نیز هستند که حجم ندارند و جسمانی نیستند، توسعه ای در مفهوم بزرگی می دهیم و می گوییم: نوعی بزرگی دیگر نیز داریم که معنوی است . ما چاره ای نداریم، زیرا ذهن ما ابتدا از مفهوم بزرگی جز حجم چیزی درک نمی کند . در نهج البلاغه آمده است که مورچه خیال می کند که خدای او دو شاخک دارد، چون این شاخک برای مورچه خیلی نقش دارد، خیال می کند که اگر موجودی شاخک نداشته باشد، ناقص است . ابتدا باید از همین مسیر مادیات شروع کنیم و کم کم این درک های حسی را تجربه کنیم تا مقداری به درک های ماورایی نزدیک شویم .
سوال – آیا در آموزه های دینی ، در مورد نحوه ی تعامل ما با بندگان خدا مطالبی وجود دارد ؟
پاسخ – وقتی هواپیمایی می خواهد از فرودگاهی اوج بگیرد و به فرودگاه دیگری بنشیند ، بخاطر فضایی است که درآن شاخصی وجود ندارد . نه در آن جاده ای است نه رفت و آمد فضایی وجود دارد . یا وقتی کشتی از یک سمت دریا به سمت دیگر دریا می رود ، در وسط دریا علائمی نصب نکرده اند ، اگر این وسایل نقلیه بخواهند درست و سالم به مقصدی که می خواهند برسند ، باید در درون خودشان شاخص ها را مشخص کنند . یعنی در درون خود این دستگاه باید عقربه ای باشد که این عقربه مشخص کند که تو از کجا داری حرکت می کنی و کجا باید بروی و این عقربه های درون دستگاه است نه بیرون دستگاه که اینها را راهنمایی می کند تا به نقطه ی مقصد برسد . زندگی ما انسانها در ارتباط با خدا ، ارتباط با خودمان ، ارتباط با جامعه و مجموعه ای که در اطراف مان هستند ، ارتباط مان با طبیعت و جهان ،
حاج آقا ماندگاری: بسم الله الرّحمن الرّحیم. من یک نکته‌ای را قبل از ورود به بحث اشاره می‌کنم اگر خاطر شریفتان باشد عنوان بحث ما از ابتدایی که توفیق حضور در سمت خدا داشتیم تبدیل زندگی به بندگی بوده مسائل فردی خانوادگی اجتماعی سیاسی مدیریتی حتی مسائل ارتباطات مان و ازدواجمان را همه را می‌خواستیم از منظر دین بگوییم من سیاست مدار و اقتصاد دان نیستم من حتی خودم را کارشناس مسائل اجتماعی نمی‌دانم کارشناس دین هم نمی‌دانم حالا اندک مطالعه و تاملی که است اندک سال‌هایی که در حوزه بودیم که در محضر شما از منظر دین به مباحث نگاه می‌کنیم برای همین خیلی از موضوعات مباحث شما به خلاف سروران عزیز دیگر که در روزهای دیگر سمت خدا افاضه می‌فرمایند با بعضی از مباحث اجتماعی از لحاظ موضوع یکی باشد ولی آنها دارند از منظر اقتصادی
