رمزی برای عاقبت بخیر شدن!
انسان در شرایط عادى و بدون داشتن مربى و راهنما، در قعر دره طبیعت و چاه تاریک غرائز سرکش و جهل و نادانى باقى خواهد ماند و براى نجات از این دره و برآمدن از این چاه، نیاز به رشته و ریسمان محکمى دارد که به آن چنگ بزند و بیرون آید.
این رشته محکم همان ارتباط با خدا از طریق قرآن و آورنده قرآن و جانشینان واقعى او مى باشد که مردم را از سطوح پائین و پست بالا برده و به آسمان تکامل معنوى و مادى مى رسانند.
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ(آل عمران ـ 102)
اى کسانى که ایمان آوردهاید از خدا آن گونه که حق پروا کردن از اوست پروا کنید و زینهار جز مسلمان نمیرید.
پیام های آیه:
1ـ مومن، هر روز باید مرحلهى بالاترى را بپیماید. «آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ»
2ـ تقواى واقعى، در سایه ایمان به مبدأ و معاد است. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ»
3ـ تقوا، رمز حسن عاقبت است. «اتَّقُوا اللَّهَ»، «تَمُوتُنَّ»، «مُسْلِمُونَ»
4ـ ایمان آوردن کافى نیست، با ایمان ماندن لازم است. شروع کار خیلى مهم نیست، پایان کار مهمتر است. «لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
5ـ اسلام، نه تنها چگونه زیستن را به ما مى آموزد، بلکه چگونه مردن را نیز به ما آموزش مى دهد. «لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
6ـ انسان در سرنوشت و عاقبت خود نقش دارد. «لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
7ـ اسلام، هم به کیفیّت تقوا توجّه دارد و هم به تداوم آن تا پایان عمر. «حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنتُمْ عَلَىَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنْهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ (آل عمران ـ 103)
و همگى به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید آنگاه که دشمنان [یکدیگر] بودید پس میان دل هاى شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید این گونه خداوند نشانههاى خود را براى شما روشن مى کند باشد که شما راه یابید.
از امام صادق علیه السلام نقل شده که در تفسیر"حق تقوا" فرمودند: ان یطاع فلا یعصى و یذکر فلا ینسى (و یشکر فلا یکفر) یعنى "حق تقوا" و پرهیزگارى این است که پیوسته اطاعت فرمان او کنى، و هیچگاه معصیت ننمایى، همواره به یاد او باشى، و او را فراموش نکنى، و در برابر نعمت هاى او شکرگزار باشى و کفران نعمت او ننمایى"
پیام های آیه:
1ـ وحدت و دورى از تفرقه، یک وظیفهى الهى است. «وَ اعْتَصِمُوا»
2ـ محور وحدت باید دین خدا باشد، نه نژاد، زبان، ملّیت، و .... «بِحَبْلِ اللَّهِ»
3ـ از برکات و خدمات اسلام غافل نشوید. «إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ»
4ـ وحدت، عامل اخوّت است. «فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً»
5ـ اتّحاد، نعمت بزرگ الهى است. (تفرقه، در ردیف عذاب هاى آسمانى و زمینى و یک مجازات الهى است. همچنین در اسلام دروغ گفتن براى ایجاد وحدت، جایز و راست گفتنِ تفرقه انگیز، حرام است.) «فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ»
6ـ تفرقه و عدوات، پرتگاه و گودال آتش است. «شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ»
7ـ نعمت هاى خداوند، آیات او هستند. «وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ»، «یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ»
8ـ یادآورى نعمت هاى الهى عامل عشق و زمینه ساز هدایت است. «وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ»، «لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»
تفسیر آیات: دعوت به تقوى
آیه 102: در این آیه نخست دعوت به تقوى شده است تا مقدمهاى براى دعوت به سوى اتحاد باشد.
در حقیقت دعوت به اتحاد بدون استمداد از یک ریشه اخلاقى و عقیدهاى بى اثر و یا بسیار کم اثر است، به همین دلیل در این آیه کوشش شده است تا عوامل ایجاد کننده اختلاف و پراکندگى در پرتو ایمان و تقوا تضعیف گردند، لذا افراد با ایمان را مخاطب ساخته و مى گوید "همگى از خدا بپرهیزید و حق تقوا و پرهیزگارى را انجام دهید".
منظور از "حق تقوا" چیست؟
در میان مفسران سخن بسیار است اما شک نیست که حق تقوا آخرین و عالی ترین درجه پرهیزگارى است، که پرهیز از هرگونه گناه و عصیان و تعدى و انحراف از حق را شامل مى گردد، لذا در تفسیر"در المنثور" از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و در تفسیر "عیاشى" و "معانى الاخبار" از امام صادق علیه السلام نقل شده که در تفسیر"حق تقوا" فرمودند: ان یطاع فلا یعصى و یذکر فلا ینسى (و یشکر فلا یکفر) یعنى "حق تقوا" و پرهیزگارى این است که پیوسته اطاعت فرمان او کنى، و هیچگاه معصیت ننمایى، همواره به یاد او باشى، و او را فراموش نکنى، و در برابر نعمت هاى او شکرگزار باشى و کفران نعمت او ننمایى".
بدیهى است انجام این دستور همانند همه دستورات الهى بستگى به میزان توانایى انسان دارد. بنابراین آیه فوق با آیه 16 سوره تغابن که مى گوید: فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ" تا آنجا که توانایى دارید پرهیزگارى پیشه کنید" هیچ گونه منافاتى ندارد و گفتگو درباره تضاد این دو آیه و نسخ یکى به وسیله دیگرى به کلى بى اساس است.
البته آیه دوم در حقیقت بیان قید و به اصطلاح تخصیص در آیه اول است و آن را مقید به مقدار توانایى انسان مى کند و از آنجا که ظاهراً در میان قدما گاهى کلمه "نسخ" بر "تخصیص" اطلاق مى شده ممکن است منظور کسانى که آیه دوم را ناسخ آیه اول دانستهاند همان "تخصیص" بوده باشد.
وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ: این جمله در حقیقت هشدارى است به طایفه اوس و خزرج و همه مسلمانان جهان که به هوش باشند، تنها اسلام آوردن کافى نیست، مهم آن است که ایمان و اسلام خود را تا واپسین ساعات عمر حفظ کنند، و با روشن ساختن آتشهاى خاموش شده کینههاى دوران جاهلى و پیروى از تعصبهاى نابخردانه، ایمان و اعمال پاک خود را بر باد ندهند، تا عاقبت و پایان کار آنها به بدبختى نگراید، لذا با تاکید مى فرماید: "مراقب باشید که از دنیا جز با ایمان و اسلام بیرون نروید".
دعوت به سوى اتحاد
وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا: در این آیه بحث نهایى که همان "مسئله اتحاد و مبارزه با هرگونه تفرقه" باشد مطرح شده و مى فرماید: همگى به ریسمان الهى چنگ بزنید، و از هم پراکنده نشوید.
منظور از "بِحَبْلِ اللَّهِ" (ریسمان الهى) چیست؟
مفسران احتمالات مختلفى ذکر کردهاند، بعضى مى گویند منظور از آن قرآن است، و بعضى مى گویند اسلام، و بعضى دیگر گفتهاند منظور خاندان پیامبر و ائمه معصومین هستند.
اتّحاد، نعمت بزرگ الهى است. (تفرقه، در ردیف عذاب هاى آسمانى و زمینى و یک مجازات الهى است. همچنین در اسلام دروغ گفتن براى ایجاد وحدت، جایز و راست گفتنِ تفرقه انگیز، حرام است.) «فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ»
حضرت علىّ علیه السلام مىفرماید: قرآن، حبل اللَّه است. (نهج البلاغه، خطبه 176) و از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: «نحن حبل الله» ما اهل بیت، حبل اللَّه هستیم. (تفسیر مجمع البیان)
و در روایت دیگرى آمده است: علىّ بن ابىطالب علیهما السلام حبل اللَّه است. (تفسیر نور الثقلین)
ولى نه این احادیث و نه آن تفسیرها، هیچ کدام با یکدیگر اختلاف ندارند، زیرا منظور از ریسمان الهى ، هرگونه وسیله ارتباط با ذات پاک خداوند است، خواه این وسیله، اسلام باشد، یا قرآن، یا پیامبر و اهل بیت او، و به عبارت دیگر تمام آنچه گفته شد در مفهوم وسیع "ارتباط با خدا" که از معنى "بِحَبْلِ اللَّهِ" استفاده مى شود، جمع است.
بحث لغوی:
"شفا" در اصل لغت به کناره چاه و یا خندق و مانند آن گویند، و شاید اطلاق "شفه" بر "لب" نیز به همین مناسبت باشد، و همچنین استعمال این کلمه در بهبودى از بیمارى نیز به خاطر آن است که انسان در کناره "سلامت و تندرستى" قرار مى گیرد.
تشابه آیات:
در آیه 103 داریم: تألیف دل ها تنها به دست خداست. «فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ» قرآن در آیه دیگری نیز خطاب به پیامبر مى فرماید: «لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِی الأَرْضِ جَمِیعًا مَّا أَلَّفَتْ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ» اگر همهى سرمایه هاى زمین را خرج کنى نمى توانى بدون خواست او بین دل ها ایجاد الفت نمایى. (انفال، 63)
آمنه اسفندیاری
کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث
بخش قرآن تبیان
منابع:
تفسیر نور، ج 2
تفسیر نمونه، ج 3
نهج البلاغه، خطبه 176
تفسیر مجمع البیان
تفسیر نور الثقلین
