آیا حجت خدا ...وجود دارد؟؟؟ 1

بسم الله الرّحمن الرّحیم

مقدمه:

یکی از مهم ترین آیاتی که ضرورت وجود حجت الهی در روی کره­ی زمین و دیدگاه شیعه درباره وجود امام زمان، به عنوان خلیفه و حجت الهی را بیان می نماید، آیه شریفه سی و سوم از سوره مبارکه بقره است. بسیاری از مفسرین اهل سنت، با استفاده از دلالت کلمات و واژگان این آیه­ی شریفه و به اصطلاح ظاهر این آیه، به قرار دادن مستمر حجت و خلیفه بر روی زمین، توسط خداوند متعال، اعتراف کرده اند.

در مقاله پیش رو، ابتدا دلالت این آیه بر استمرار نصب و جعل حجت و خلیفه الهی در کره زمین، از دیدگاه قواعد و قوانین ادبیات عرب بررسی گردیده و سپس تصریح برخی از بزرگان مفسرین شیعه و اهل سنت، بر دلالت آیه بر این مطلب، نقل می­گردد.

دلالت کلمات و الفاظ آیه بر استمرار نصب و جعل خلیفه الهی تا روز قیامت 

«وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ‏ فِی‏ الْأَرْضِ‏ خَلیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُون‏»   

«و چون پروردگارت به فرشتگان گفت: من می­خواهم، به طور مستمر، در زمین جانشینى بیافرینم؛ گفتند: در آن جا مخلوقى پدید مى‏آورى که تباهى کند و خون­ها بریزد؟ با این که ما تو را به پاکى مى‏ستائیم و تقدیس مى‏گوییم؟ گفت من آن چه می­دانم که شما نمی­دانید.»

در این آیه­ی شریفه، خداوند می­فرماید که «انی جاعل فی الارض خلیفة» یعنی من در کره زمین خلیفه و جانشین منصوب می نمایم. در این عبارت، واژه­ی «جاعل» به کار رفته که از دیدگاه علم «نحو» اسم فاعل است. این اسم فاعل، در این جا، بدون الف و لام استعمال شده است و در واژه­ی «خلیفه» عمل کرده و اِعراب «نصب» به داده است. بر اساس ادبیات عرب و تصریح علمای علم صَرف و علم نحو عربی، اسم فاعل هرگاه بدون الف و لام بیاید و عمل نصبی انجام داده باشد، دلالت بر استمرار دارد و بنابراین در این آیه شریفه نیز، دلالت بر استمرار دارد و بر این اساس معنای این عبارت، این چنین می­شود: «من همواره و به طور مستمر، در روی زمین خلیفه و جانشین قرار می­دهم» و همان گونه که روشن است، بر اساس این قسمت از آیه­ی مبارکه، برای همیشه و به طور مستمر – از زمان خلقت آدم تا زمان قیامت - خداوند در زمین، جانشین و خلیفه قرار خواهد داد و به بیان دیگر، تا روز قیامت زمین خالی از حجت و امام نخواهد شد و هر دوره­ای امام زمان خودش را خواهد داشت. در ادامه­ی این آیات، خداوند متعال درباره­ی اولین مصداق این خلافت و جانشینیِ الهی یعنی جناب آدم علی نبینا و آله و علیه السلام صحبت کرده است و پس از ایشان دیگر پیامبران و جانشینان پیامبران، مصداق خلیفه­ی الهی هستند.

دیدگاه علمای ادبیات عرب بر این مطلب

در ادامه دیدگاه برخی از نحوی­ها که بر دلالت اسم فاعل بر استمرار تصریح کرده­اند، بیان می­گردد. با شناخت این قاعده از قواعد عربی، به خوبی ظهور این آیه بر مطلبی که گذشت، آشکار می­گردد.

آقای هادی نهر، در کتاب النحو التطبیقی وفقا لمقررات النحو العربی فی المعاهد و الجامعات العربی، می­نویسد: نحوی­ها بسیار فراوان درباره­ی این که اسم فاعل هم چون فعل عمل می­کند و دلیل این مطلب صحبت کرده­اند و گفته­اند که فعل مضارع و اسم فاعل، هر دو دلالت بر وقوع کاری و تکرار و استمرارش دارند:

«و قد أکثر النحاة فی الحدیث عن سبب عمل اسم الفاعل فی أنّ کلا منهما یدلّ على الحدوث و التجدد و الاستمرار زیادة على توافقهما فی المعنى و اللفظ الذی أشار إلیه النحاة.»

«نحوی­ها بسیار زیاد درباره دلیل عمل کردن اسم فاعل صحبت کرده­اند [و گفته اند که] هر دو [فعل و اسم فاعل] دلالت بر حدوث، تجدد و استمرار دارند؛ علاوه بر این که در معنا و لفظ، که نحوی­­ها به آن اشاره کرده­اند، نیز شباهت دارند»

نهر، هادى، النحو التطبیقی وفقا لمقررات النحو العربی فی المعاهد و الجامعات العربیة، عالم الکتب الحدیث، اربد - اردن، چاپ: اول، ج 2، ص 897.

دیدگاه مرحوم رضی

هم­چنین مرحوم رضی الدین استر آبادی در شرحش بر الکافیة، درباره­ی دلالت اسم فاعل و اسم مفعول بر استمرار می­نویسد:

«و أمّا اسما الفاعل و المفعول، فعملهما فی مرفوع ... جائز مطلقا، سواء کانا بمعنى الماضی أو بمعنى الحال أو بمعنى الاستقبال أو لم یکونا لأحد الأزمنة، بل کانا للإطلاق المستفاد منه الاستمرار، نحو: زید ضامر بطنه، و مسود وجهه، و مؤدّب خدّامه.»

«این که اسم فاعل و اسم مفعول، این که عمل رفعی انجام دهند، به صورت مطلق جایز است: چه این که اسم فاعل و اسم مفعول به معنای ماضی باشند یا به معنای حال یا آینده باشند و چه این که برای یکی از این سه زمان نباشند، بلکه مطلقی باشند [و قید به یکی از این سه زمان نخورده باشند] که از آن استمرار استفاده می­شود؛ مانند این که زید همواره شکمش لاغر است و همواره صورتش سیاه است و همواره خادمانش را تربیت می­کند.»

رضى الدین استر آبادى، محمد بن حسن، شرح الرضی على الکافیة، 4 جلد، موسسة الصادق للطباعه و النشر، تهران - ایران، چاپ: اول، 1384 ه.ش، ج 2، ص 221.

همان گونه که در متن بالا روشن است، مرحوم رضی ­می­نویسد که اسم فاعل و مفعول اگر بخواهند عمل رفعی انجام دهند [اسم بعد از خودشان به عنوان فاعل آنها باشد]، به طور مطلق می­توانند این عمل را انجام داده و معمولشان را مرفوع نمایند چه به یکی از زمان­های سه­گانه – گذشته یا حال یا آینده – قید خورده باشند، مثلا گفته شود که زید مسود وجهه امس - زید صورتش دیروز سیاه بود - یا زید مسود وجهه غدا  - زید صورتش فردا سیاه است – و چه قید به یکی از این سه زمان نخورده باشند بلکه مطلق باشند و دلالت بر استمرار کنند؛ مثلا وقتی گفته می­شود که زید مسود وجهه، یعنی این که زید همواره و به طور مستمر صورتش سیاه است.

اگرچه اصل مطلب ایشان، در این جا، درباره­ی عمل رفعی اسم فاعل و مفعول است اما شاهد مثال ما، همین قسمت پایانی کلام ایشان است که نشان می­دهد اسم فاعل اگر قید به یکی از سه زمان گذشته، حال و آینده نخورده باشد، مطلق است و از آن استمرار استفاده می­شود.

با بررسی آیه­ی محل بحث ما نیز، روشن می­شود که اسم فاعل در این آیه قید به یکی از سه زمان گذشته، حال و آینده نخورده است، مثلا خداوند متعال نفرموده است که «انی جاعل فی الارض خلیفة الان» یعنی من الان در کره زمین خلیفه و جانشین قرار می­دهم؛ بلکه به طور مطلق گفته است که من در زمین خلیفه قرار می­دهم و بنابراین دلالت بر استمرار دارد و نشان می­دهد که تا روز قیامت و به صورت مستمر، خداوند در زمین خلیفه و جانشین قرار می­دهد.

مرحوم رضی در جای دیگری، از عمل نصبی اسم فاعل بحث می­کند و در آن جا نیز به همین مطلب تصریح می­نماید:

«و أمّا عمل اسمی الفاعل و المفعول، فی المفعول به، و غیره من المعمولات الفعلیة، فمحتاج إلى شرط، لکونها أجنبیة؛ و هو مشابهتهما للفعل معنى، و وزنا، و یحصل هذا الشرط لهما، إذا کانا بمعنى الحال أو الاستقبال، أو الإطلاق المفید للاستمرار.»

«عمل کردن اسم فاعل و اسم مفعول در مفعول به و سایر مفعول­ها، احتیاج به یک شرط دارد؛ به دلیل این که این مفعول­ها، [با اسم فاعل و مفعول] بیگانه هستند و این شرط، شباهت اسم فاعل و اسم مفعول در معنا و وزن با فعل است و این شرط هنگامی برای اسم فاعل و مفعول حاصل می­شود که به معنای حال یا آینده باشند یا اطلاق داشته باشند که مفید استمرار است.»

رضى الدین استر آبادى، محمد بن حسن، شرح الرضی على الکافیة، 4 جلد، موسسة الصادق للطباعه و النشر، تهران - ایران، چاپ: اول، 1384 ه.ش، ج 2، ص 222.

 ادامه دارد....