نقش تنبیه در تربیت از دیدگاه امام علی(ع)

روانشناسان معتقدند با توجه به زیان های متعدد روش های تنبیهی بهتر است هرگز از آنها به عنوان روش های تربیتی و اصلاحی استفاده نشود و به جای آنها از روش های دیگر استفاده گردد، با این حال گاه ممکن است رفتار فرد چنان وخیم و خطرناک باشد که هیچ روش دیگری به اصطلاح جواب ندهد و ناچار کاربرد روش تنبیه تنها روش ممکن باشد، مثل زمانی که رفتار نامطلوب فرد سلامت و بقای خود او یا افراد دیگری را تهدید می کند. اگر به هر دلیل، لازم بود که تنبیه بکار گرفته شود باید آن را به طور موقتی و صرفا به منظور کنترل رفتار مخرب بکار برد تا فرصت استفاده از روش های تغییر رفتار فراهم شود.

پایه تربیت دینی بر تشویق است

اسلام با رویکرد تشویقی و ایجاد انگیزه های درونی می کوشد جامعه سالم تربیت کند چنانکه در قرآن کریم می خوانیم: «و لا تستوی الحسنة و لا السیئة ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینک و بینهُ عدوة کانهُ ولی حمیم؛ هرگز نیکی و بدی یکسان نیست همیشه بدی افراد را به بهترین نیکی پاسخ ده تا همان کس که با تو دشمنی دارد دوست تو گردد. امیرالمؤمنین(ع) می فرمایند: «ازجر المسی بثواب المحسن؛ خطاکار را به وسیله پاداش دادن به نیکوکار تنبیه کن.» باز می فرمایند: «و لایکونن المحسن و المسی ء عندک بمنزلة سواء فان فی ذلک تزهیدا لاهل الاحسان فی الاحسان و تدریبا لاهل الاساءه علی الاساءه و الزم کلا منهم ما الزم نفسه؛ هرگز نباید نیکوکار و بدکار در پیشگاه تو یکسان باشند که همانا چنین حرکتی نیکوکاران را در نیکی کردن بی رغبت نماید و تبهکاران را به بدکاری وادارد و، هر کدام از آنها بنا بر آنچه که خود انتخاب کرده اند برخورد نما.»

آداب تنبیه از نظر امام علی(ع)

با توجه به اینکه تنبیه امری تبعی و عرضی است و نباید به صورت امری اصلی در تربیت مورد استفاده قرار گیرد، لازم است حتی المقدور از آن پرهیز شود و با تمهیداتی تلاش گردد که زمینه خطا و جرم کم شود و نه اینکه با دامن زدن به زمینه خطا و جرم، میدان تنبیه و مجازات را گسترده نمود.

امیرمؤمنان علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر او را متوجه این امر تربیتی نموده و او را فرمان داده است که با تأمین کافی کارکنانش زمینه خطا و جرم را بکاهد و فقط در صورتی به تنبیه و مجازات دست یازد که چاره ای جز آن نباشد و شخص خطاکار و مجرم، در عین تأمین کافی دست به خیانت گشوده باشد. امام (ع) به مالک اشتر چنین می نویسد:

«ثم اسبغ علیهم الارزاق، فان ذلک قوة لهم علی استصلاح انفسهم و غنی لهم عن تناول ما تحت ایدیهم و حجة علیهم ان خالفوا امرک او ثلموا امانتک ... فان احد منهم بسط یده الی خیانة اجتمعت بها علیه عندک اخبار عیونک، اکتفیت بذلک شاهدا، فبسطت علیه العقوبه فی بدنه و اخذته بما اصاب من علمه، ثم نصبته بمقام المذله و و سمته بالخیانه و قلدته عار التهمه؛

پس روزی آنان را فراخ دار، که فراخی روزی نیروی شان دهد تا در پی اصلاح خود برآیند و بی نیازی شان بود تا دست به مالی که در اختیار دارند نگشایند و حجتی بود بر آنان اگر فرمانت را نپذیرفتند یا در امانتت خیانت ورزیدند... پس اگر یکی از آنان دست به خیانتی گشود و گزارش مأموران مخفی تو بر آن خیانت همداستان بود، بدین گواه بسنده کن و کیفر او را با تنبیه بدنی بدو برسان و آنچه به دست آورده بستان. سپس او را خوار بدار و خیانتکار شمار و طوق بدنامی در گردنش درآر.»

حکمت تنبیه نمودن

در تنبیه هدف بیداری، هشیاری و بازدارندگی است بنابراین آنچه در تنبیه اعمال می شود باید متوجه خلاف و جرم باشد به گونه ای که وسیله ای گردد برای جدایی شخص از اشتباه و گناه. پس لازم است تنبیه به کردار و رفتار و صفت شخص تعلق گیرد نه شخصیت انسانی و حقیقت وجود او. امیرمؤمنان(ع) فرموده است: «ان اللّه سبحانه قد وضع العقاب علی معاصیه ذیاة لعباده عن نقمته؛ همانا خدای سبحان کیفر را بر معاصی خود قرار داده است تا بندگانش را از عذاب خویش بازدارد.» در این صورت ضرورت دارد که تنبیه چنان از ظرافت های تربیتی برخوردار باشد که به صورت عامل بیدارکننده و بازدارنده از بدی عمل نماید و چه بسا این هدف تنها با ندامت صورت گیرد و لذا در صورت احساس پشیمانی نباید شخص را به یاد اشتباه و گناهش انداخت و به تکرار عذرخواهی واداشت چنانکه امیرالمؤمنین(ع) فرموده است: «اعادة الا عتذار تذکیر بالذنب؛ تکرار نمودن عذرخواهی، به یاد گناه انداختن است.»

اندازه تنبیه نمودن

تنبیه باید کاملاً سنجیده و حساب شده و دقیق باشد و به هیچ وجه از حد و مرز لازم فراتر نرود، زیرا عملی طبیبانه است و هر گونه نسنجیدگی و بی دقتی در آن فاجعه بار است. امیرالمؤمنین علی(ع) در سخنی به این امر توجه داده و یادآور شده است که چنانچه تنبیه سنجیده و حساب شده و دقیق نباشد، نه تنها تأثیرگذار نخواهد بود بلکه موجبات گستاخی و لجاجت را فراهم می سازد: «الافراط فی الملامه یشب نار اللجاجه؛ زیاده روی در سرزنش کردن، میزان لجاجت را افزون تر می کند.»

تنبیه از آسان به سخت

باید دقت شود که در صورت به نتیجه رسیدن تنبیه با اقدامات نرم و لطیف، به هیچ وجه نباید به سوی اقدامات سخت و شدید رفت. امیرمؤمنان(ع) فرموده است: «رب جرم اغنی عن الاعتذار عن الاقرار به؛ بسا گناهی که اقرار به آن از عذرخواهی از آن بی نیاز سازد.» پس گاهی صرف پیشمانی و اقرار به نادانی، تنبیه شمرده می شود و نباید گامی بیشتر در جهت تنبیه شخص برداشته شود.

این لطافت ها در امر تنبیه با توجه به فلسفه تنبیه است و اگر تنبیه جز اینگونه دیده شود به امری خلاف فلسفه خود تبدیل می گردد، زیرا هدف، بیداری و هشیاری و بازدارندگی است، چنان که شخص متنبه شده، چنان است که گویا خطا نکرده است و باید اینگونه دیده شود.

در سخنی دیگر از امیرالمؤمنین(ع) می خوانیم: «ما اذنب من اعتذر؛ کسی که عذر خواهد، گویا اصلاً گناه نکرده است.»

بنابراین در تنبیه پیوسته باید فلسفه تنبیه مدنظر باشد و از آن غفلت صورت نگیرد و به هیچ وجه نباید تنبیه به سوی تشفی خاطر و ارضای خود و یا انتقام گیری سوق داده شود. زیرا تنبیه زمانی واجد فلسفه خویش است که از سر محبت و شفقت باشد، نه از سر قساوت و خشونت. از امیرالمؤمنان علی(ع) چنین روایت شده است: «اضرب خادمک اذا عصی اللّه ، واعف عنه اذا عصاک؛ اگر خدمتگزارت خدا را نافرمانی کرد، او را تنبیه کن، ولی اگر شخص تو را نافرمانی کرد، او را ببخش.»

این مجموعه آداب در تنبیه، زمانی به درستی به بار می نشیند که شخص خطاکار خود را مستحق تنبیه بداند و هشدار بیرونی با بیداری درونی توأم شود. به عبارت دیگر؛ اولاً تنبیه برای فرد توجیه شود و ثانیا او خودش را مستحق تنبیه بداند همه عوامل تنبیه در اسلام در مسیر هدف بزرگتر است و تنبیه کردن زمینه ای است برای شکوفا شدن استعدادهای انسان و رسیدن به کمال مطلق.

اکنون نکاتی را که باید در تنبیه کردن مورد توجه قرار گیرد به گونه ای فشرده مرور می کنیم:

1ـ باید بلافاصله بعد از عمل نامطلوب تنبیه کرد.

2ـ زمانی که فردی را تنبیه می کنیم همزمان او را مورد دلسوزی قرار ندهیم.

3ـ تنبیه باید توأم با توضیح باشد تا فرد تنبیه شونده دلیل آن را بداند.

4ـ شدت و مقدار تنبیه باید متناسب با عمل نامطلوب باشد،

5 ـ اگر عمل نامطلوب است و باید تنبیه شود، لازم است مرتب آن عمل را تنبیه کرد نه اینکه به صورت متناوب و گهگاهی، زیرا اینگونه تنبیه کردن باعث ادامه رفتار نامطلوب می شود.

6ـ تنبیه نباید عاملی برای جلب توجه باشد در تنبیه کردن باید محیط کنترل شود تا همه افراد رفتاری را نامطلوب بدانند نه اینکه رفتاری را عده ای تنبیه و برخی تشویق کنند پدر تنبیه کند و مادر تشویق یا معلم رفتاری را تنبیه کند و والدین همان رفتار را تقویت کنند این عامل باعث تضاد ارزش ها می شود و نمی توان به سادگی آن را کاهش داد.

7ـ از تهدیدهای غیر عملی خودداری کنیم؛ زیرا فرد به زودی متوجه می شود که این عمل، تنبیه به دنبال ندارد.