سبک زندگی رضوی و راهکارهای مقابله با طلاق

چکیده هدف نهایی فرستادن پیامبران و کتاب‌های آسمانی، ایجاد جامعه‌‌ای منزّه از آلایش‌های شیطانی، اقامه عدل و زمینه‌سازی برای رسیدن به حیات جاودانی است. داشتن جامعه‌‌ای خوب در گرو داشتن خانواده‌ی سالم در آن است. امروزه افزایش آمار طلاق، تهدید مهمی برای سلامت جامعه به شمار می‌رود. برای جلوگیری از طلاق و فروپاشی بنیاد خانواده باید علت‌های آن مورد بررسی قرار گرفته، در زمینه‌ی زدودن آن‌ها تلاش شود. عوامل یادشده را می‌توان به دو دسته درونی و بیرونی تقسیم کرد. یکی از عوامل درونی طلاق، به عدم تربیت صحیح زن و شوهر در دوران کودکی برمی‌‌‌‌گردد. امام رضا (علیه السلام) برای تربیت صحیح سخنانی‌‌ ایراد فرموده است. طبق سیره ‌‌ایشان، مهم‌ترین اصول تربیتی که فرزند باید با آنها تربیت شود تا بتواند در زندگی آینده‌اش، همسری شایسته باشد و دچار آسیب‌های ناشی از طلاق نگردد، عبارت است از: دیانت، صداقت و راستگویی، بردباری و گذشت، پرورش روحیه‌ی بزرگواری و عزت نفس، خوداتکایی، رشد عقلانی و توجه به نقش الگویی پدر و مادر.
بحران اقتصادی، فساد و بی‌بندوباری در سطح جامعه از جمله مهم‌ترین عوامل بیرونی طلاق‌اند. با استفاده از رهنمودهای امام رضا (علیه السلام) می‌توان گفت، قناعت، دوری از تکلف، تجمل‌گرایی و اسراف، سبب کاهش فشارهای اقتصادی می‌گردد. بدیهی است در ‌‌این زمینه، نقش اطرافیان در‌‌ ایجاد تسهیلات لازم برای حلّ‌ دشواری‌های اقتصادی خانواده‌های ضعیف نبایستی نادیده گرفته شود. برای حلّ معضل فساد در جامعه، مهم‌ترین وظیفه برعهده‌ی تمامی افراد جامعه به‌ویژه زنان است که با حفظ عفاف و حیا، سلامت روانی جامعه را تأمین کنند و در حوزه‌ی خانوده، با فراهم آوردن جاذبه‌های گوناگون، مقدمات دلگرمی و جذب همسر را فراهم آورند.

کلیدواژه‌ها: امام رضا (علیه السلام)، خانواده، طلاق، بحران اقتصادی، بی‌بندوباری.

مقدمه

طلاق مانند هر پدیده‌ی اجتماعی، علت‌های مختلفی دارد که برای مقابله با آن، باید ریشه‌های آن را در جامعه از میان برد. عواملی را که سبب طلاق می‌شوند، می‌توان به طور کلی به دو دسته تقسیم کرد:

1. عوامل درون خانواده:

ضعف باورهای مذهبی، بی‌اعتنایی زن و مرد به خواست همدیگر، حاکم شدن روح تجمل‌پرستی و اسراف، نبودن روحیه‌ی صداقت، گذشت و احترام متقابل بین زن و شوهر، عدم گذشت و صبر، توقعات نابجا، فریب یا دروغ، بدبینی و تهمت، حسادت زن یا شوهر، بددهنی زن و شوهر، وسوسه‌های شیطانی و خیانت‌های زناشویی، غرور و خودخواهی، حرص، وسواس و....
2

. عوامل بیرون خانواده:

بحران اقتصادی، آزادی‌های بی حدّ و حصر توأم با فساد و بی‌بندوباری و...
بسیاری از عوامل درون خانواده که سبب از میان رفتن ازدواج‌ها می‌شوند، ناشی از نقش‌هایی است که زن و شوهر در زندگی زناشویی خود، ‌‌ایفا می‌کنند که آن‌ها را در دوران کودکی و در خانواده پیشین خود آموخته‌اند؛ بنابراین، ‌‌اینها به عدم تربیت درست در دوران کودکی زن و شوهر برمی‌گردد. باید بررسی شود که از دیدگاه امام رضا (علیه السلام) پرورش کدام اصول اخلاقی و اعتقادی در دوران کودکی، در آینده به حفظ بنیاد خانواده یاری می‌رساند.
در بحث عوامل تأثیرگذار از سوی جامعه بر فروپاشی خانواده‌ها نیز باید سبک زندگی امام (علیه السلام) را بررسی کرد تا مشخص شود، طبق سیره‌ی حضرت، چگونه می‌توان تأثیر‌‌ اینها را بر خانواده‌ها از میان برد.

اصول بنیادی تربیت از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)

1- دیانت

سخن پیشوایان دین درباره‌ی سعادت به یک اصل کلی برمی‌گردد که همان اعتقاد و عمل به اصول دیانت است. پدر و مادر باید از دوران کودکی اصول دیانت را در گوش فرزندان خود، بخوانند و آنان را در اجرای ‌‌این دستورها یاری کنند و به ‌‌این وسیله، معیار صحیح زندگی را به آنان آموخته، ‌‌ایشان را به راه سعادت و رستگاری رهنمون سازند. (3) ‌امام رضا (علیه السلام) فرمود: خداوند به یکی از پیامبران خویش، وحی فرستاد: «اذا اُطِعتُ رضیتُ، و اذا رَضیتُ بارکتُ، و لیسَ لِبرکتی نِهایهٌ» (4)؛ هرگاه اطاعت شوم، خشنود می‌گردم و آن‌گاه که از کسی خرسند شوم، به زندگی او برکت خواهم داد و برکتی هم که از جانب من باشد، پایان نخواهد داشت.
عقیده‌ی مذهبی آن چنان آرامش و اطمینان باطنی برای دلها به ارمغان می‌آورد که از آثار ظاهری آن، نیکویی بی‌دریغ افراد جامعه نسبت به یکدیگر است. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «جَرَی القلمُ بحقیقةِ الکتابِ منَ الله بالسعادةِ لِمَن آمَنَ واتقی» (5)؛ از سوی خداوند تبارک و تعالی قلم قضا جریان یافته که سعادت برای اهل ‌‌ایمان و تقواست.
دین‌داری، یکی از ارکان زندگی سعادتمندانه است. فردی که به دین پایبند نباشد، به پایبندی او بر رعایت حقوق همسر و زندگی مشترک، هیچ تضمینی نیست. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «اذا خَطَب الیک رجلٌ رضیتَ دینَه و خُلُقَه فزَوّجْه، و لا یمنَعک فَقرُه وفاقتُه، قال الله تعالی: «إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ» (6)؛ هرگاه خواستگاری آمد که دین و اخلاقش را می‌پسندی، اجابت کن و از تنگ‌دستی او مهراس، خداوند متعال فرموده: اگر (مردان مجرد ازدواج کنند) و فقیر باشند، خدا از فضل خود، بی‌نیازشان می‌کند.
بنابراین، مرد و زن اگر ‌‌ایمان واقعی داشته باشند، به چنان شخصیت استوار و متعادلی دست می‌یابند که هیچ گونه مشکل و درگیری جدّی میان آن‌ها پدید نمی‌آید. پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «کسی که با زنی، تنها به خاطر جمالش ازدواج کند، خوشایند خود را از او نبیند و کسی که با زنی به خاطر مالش ازدواج کند، خدا او را به همان مال واگذارد (و لطف و رحمت خود را از وی باز می‌گیرد). بر شما باد ازدواج با زنی که دین داشته باشد!» (7)

2- صداقت و مبارزه با دروغ

بسیاری از افراد بر اثر تربیت‌های نادرست محیط خانواده به صفت خانمان برانداز دروغ دچار می‌شوند. بر پدران و مادران لازم است نخست، خود، راستگو باشند تا بتوانند فرزندانشان را راست‌گو بار آورند، دوم، با فراهم آوردن شرایط مساعد برای جلوگیری از دروغ در خانواده، به رشد روانی اعضای آن کمک کنند. امام رضا (علیه السلام) جایگاه دروغ‌گو را چنین توصیف می‌فرماید: «اذا کذب العبدُ کذِبةَ تَباعدَ الملکُ منه مسیره میل مِن نتنِ ما جاء به»؛ هرگاه کسی مرتکب دروغ گفتن شود، فرشته (رحمت حافظ او) به خاط تعفّن دهانش یک میل از وی فاصله می‌گیرد. (8)
همچنین حضرت روایت می‌کند: شخصی به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و از او خواست شیوه‌‌ای به او بیاموزد که منشأ همه خیرات باشد و سعادت دنیا و آخرتش را تأمین کند. حضرت در پاسخ فرمود: دروغ مگو.
آن شخص می‌گوید: من توصیه‌ی حضرت را مورد توجه قرار دادم و به آن عمل کردم؛ زیرا از اینکه مبادا گناه و تخلفی در برابر خداوند از من سرزند، ترس داشتم (راست‌گویی مرا از بدکرداری نجات داد) چرا که می‌اندیشیدم، در صورتی که کسی از من بپرسد، فلان عمل خلاف را انجام داده‌‌ای؟ اگر راست بگویم، حقیقت عمل را گفته‌ام و پرده از اسرارم کنار می‌رود و در نتیجه، ‌رسوا می‌شوم. اگر هم دروغ بگویم، برخلاف توصیه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) عمل کرده‌ام. بنابراین، مجبور شدم خودسازی کنم و از همه گناهان و لغزش‌ها دست بردارم. (9)

3- بردباری و گذشت

اخلاق یکی از عناصر مهمّ شخصیت انسان و بیانگر کیفیت ذات او است که درجه‌ی رسوخ‌ ‌ایمان را در او نشان می‌دهد. امام رضا (علیه السلام) در مورد اهمیت اخلاق فرمود: «اقربُکم منّی مجلساً یوم القیامةِ احسنُکم خُلُقاً و خیرُکم لاهلِه» (10)؛ در قیامت آن کس به من نزدیک‌تر است که در دنیا خوش اخلاق‌تر و نسبت به خانواده خود نیکوتر باشد. عفو و بخشودگی از صفت‌های پسندیده اخلاقی و از جمله سپاهیان عقل به شمار آمده است. ‌‌این صفت اخلاقی از جهت رشد معنوی، سلامت و آرامش روانی، امنیت خانوادگی، عزت اجتماعی و بهره مند نمودن انسان از مواهب حیات، بسیار ضرورت دارد. از لوازم عفو و گذشت، آن است که آدمی با آن کس که از او بریده، پیوند برقرار کند؛ به کسی که او را محروم کرده، بخشندگی کند و از کسی که به او ظلم کرده، درگذرد. (11)
امام رضا (علیه السلام) مردم را به بردباری و گذشت، تشویق می‌فرمود تا ‌‌این را عنصر ضروری زندگی اجتماعی دانسته، از مهم‌ترین لوازم اخلاق پاکیزه‌ی انسانی بشناسند. ‌‌ایشان در تفسیر آیه‌ی کریمه «فاصفح الصفح الجمیل» فرمود: «العفوُ من غَیرِ عتابٍ» (12). از گناهان درگذر، به طوری که توأم با سرزنش نباشد.
مردی که در گذشته، ظلم بسیار بر امام رضا (علیه السلام) کرده بود، بر مأمون وارد شد. مأمون خواست گردن او را بزند، پس گفت: «‌‌ای ابوالحسن! چه می‌فرمایی؟» امام (علیه السلام) فرمود: «می‌گویم، اگر نکویی کنی و از او درگذری، خداوند بر عزت تو می‌افزاید».
امام رضا (علیه السلام) بردباری را سبب مزید عزّت و افزایش قدر و منزلت انسان می‌داند، زیرا شکیبایی و گذشت در هنگامی که انسان می‌تواند بدی را با بدی تلافی کند و نمی‌کند، نشانه‌ی نیرومندی او در مهار خشم و قدرت او بر جلوگیری از تحریکات نفس در برابر تعدّی است. (13)
فرزندانی که با ‌‌این صفت تربیت یابند، در آینده افرادی فعّال، خدمتگزار، گشاده‌رو، خوش اخلاق و در زندگی آینده‌شان موفق و بدون اختلاف‌های خانوادگی خواهند بود.

4- نقش الگویی والدین

مادر، نخستین الگوی اخلاقی برای فرزندان است. امام رضا (علیه السلام) با توجه به‌‌ این مسئولیت عظیم، سفارش اکید داشت که با زنانی شایسته ازدواج شود: (14) «ما أفادَ عبدٌ فائدهً خیراً من زوجهٍ صالحهٍ إذا رآها سَرَّته و إذا غابَ عنها حَفِظَته فی نفسِها و مالِه» (15)؛ هیچ بهره‌‌ای شخص نبرده است بهتر از فایده‌ی همسر صالح که چون شوهر، او را می‌بیند، خوش حالش می‌کند و هنگامی که مرد، دور از خانه است، همسرش با پاکدامنی (‌آبروی) وی را حفظ می‌کند و مراقب دارایی او خواهد بود.
از سوی دیگر، پدر و مادر در روابطشان با یکدیگر باید نقش الگویی‌شان را در نظر بگیرند و بدانند تمامی گفتار و کردارشان توسط فرزند به ثبت می‌رسد و در زندگی آینده‌اش همان‌ها را به کار می‌گیرد؛ بنابراین، پدر و مادر باید فرموده امام رضا (علیه السلام) را عمل کنند: «اگر مؤمنی خشمگین شود، عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی‌برد و اگر شادمانی یابد، ‌‌این خرسندی، وی را دچار باطل نمی‌کند و چون به اقتداری رسد، بیش از آنچه حق دارد، نمی‌گیرد.» (16)
امام رضا (علیه السلام) در سیره‌ی عملی خویش، در راستای تقویت عواطف و تکریم شخصیت حاضران در خانه و در جمع معاشران، ‌‌اینگونه بودند. ابراهیم بن عباس می‌گوید: «هرگز شخصیتی برتر از امام رضا (علیه السلام) ندیدم، هرگز پای خویش را مقابل هم‌نشین خویش، دراز نمی‌کرد و پیش او تکیه نمی‌داد، به خدمتگزاران دشنام نمی‌گفت؛ صدایش به خنده بلند نمی‌شد و همواره با غلامان و زیردستان خود، کنار سفره غذا می‌نشست.» (17)

5- پرورش روحیه‌ی بزرگواری و عزت نفس

از جمله مسئولیت‌های مهم خانواده در مورد فرزندان، آن است که در تربیت اخلاقی و پرورش عزت نفس آنان کمال مراقبت را معمول دارند و در هر شرایطی به تناسب فهمشان راه و روش صحیح زندگی را به آنان نشان دهند. فرزندان در عین ‌‌اینکه برای یک زندگی اخلاقی مستعد هستند، برای پستی و رذالت نیز قابلیت دارند. مربی لایق و عاقل می‌کوشد، از چنین فرصتی استفاده کند و آنان را به مکارم اخلاق و ارزش‌های اصیل انسانی (ادای امانت، انصاف، عدالت و...) بخواند و از ‌‌این طریق، راه رسیدن به هدف‌ها را برای ‌‌ایشان فراهم آورد. هر که به چنین درجه از تربیت دست یابد، به هر مرتبه‌‌ای از مراتب دنیوی برسد، خود را کامل نپنداشته، به وضعیت خود، قانع و دل خوش نمی‌شود، زیرا دنیا و شئون مادی در نظرش بی ارزش است. آنچه در نظر او اهمیت دارد، شرافت و حیثیت انسانی است؛ بنابراین، او هرگز چیزی را با ‌‌این سرمایه مبادله نمی‌کند و خویشتن را به بهای ارزان نمی‌فروشد. (18) امام رضا (علیه السلام) فرمود: «ما هلَک امرُوٌ عَرَفَ قَدرَه»؛ شخصی که قدر و منزلت خویش را بشناسد، هلاک نمی‌گردد. (19)
بزنطی گوید: به امام رضا (علیه السلام) گفتم، برای من نامه‌‌ای به اسماعیل بن داود (نویسنده دستگاه مأمون) بنویس، شاید از او چیزی به من رسد، حضرت فرمود: «انا اَضَنُّ بک اَن تَطلبَ مِثلَ هذا و شبهَه و لکن عَوِّل عَلی مالی»؛ من برای شأن تو دریغ دارم که از او و امثال او، چیزی بخواهی، اما نیاز خود را از مال من برآورده کن.
امام رضا (علیه السلام) حتی در برخورد با غلامان و خادمان هرگز حاضر نبود کرامت انسانی آنان را نادیده بگیرد. ‌‌ایشان در ریزترین نکته‌ها و کارها، ‌‌این کرامت را پاس می‌داشت. یاسر خادم حضرت می‌گوید: امام رضا (علیه السلام) به ما فرمود: «اگر بر بالای سر شما ‌‌ایستادم و در حال غذا خوردن بودید، بلند نشوید تا غذا خوردن را تمام کنید.» (20)
اساس عشق و محبت در هسته مرکزی عزت نفس قرار دارد. کودکانی که وابستگی عاطفی شدیدی به پدر و مادر خود دارند، کمتر دچار خشونت طلبی و افراط در موادمخدّر، الکل، دخانیات و... می‌شوند؛ یعنی هرچه ارتباط عاطفی شدیدتر باشد، کودکان بخت بیشتری در اجتناب از دشواری‌ها و ساختن بنیادی مستحکم برای زندگی‌شان دارند. (21)
بهترین راه پرورش اعتماد به نفس، ‌‌این است که اطفال را با مشکلاتی مناسب با وضع فکری و جسمی آن‌ها، مواجه ساخت. سپس آن‌ها را به طور مستقیم یا غیرمستقیم مورد حمایت قرار داد. چنین کاری سبب می‌شود که آن‌ها به استعدادهای نهفته‌ی خویش پی برند و در راه کشف ‌‌این منبع خداداد بکوشند. (22)

6-خوداتکایی

توجه به استقلال و خوداتکایی، از نکته‌های مهم تربیتی است. همگام با رشد جسمانی و افزایش سن، توقّعات و انتظارات مردم از کودک افزایش می‌یابد و او باید خود را برای ‌‌ایفای نقش در جامعه آماده سازد. پدر و مادر باید ضمن نظارت صحیح و حساب شده، به تدریج زمینه‌ی استقلال و خوداتکایی را در فرزندانشان به وجود آورند و با واگذاری مسئولیت به‌‌ ایشان، قدرت اداره‌ی زندگی را در آن‌ها تقویت کنند. از جمله سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) توجه به ‌‌این امر مهم است. آن حضرت به خوبی برای فرزندش جواد (علیه السلام) آینده‌نگری فرمود و چون می‌دانست فرزندش در نوجوانی مسئولیت بزرگ رهبری جامعه اسلامی را به عهده می‌گیرد، با واگذاری مسئولیت‌ها به وی، قدرت مدیریت و رهبری را در او تقویت کرد. امام رضا (علیه السلام)، هنگامی که در مدینه بود، اداره‌ی امور خویش را در عمل، به فرزندش وانهاد و حضرت جواد (علیه السلام)، با ‌‌اینکه نوجوان بود، به خوبی از عهده‌ی این امر برآمد. (23) حنان بن سدیر می‌گوید: پیوسته حضرت جواد (علیه السلام) با‌‌ اینکه نوجوان بود، اداره‌ی امور حضرت رضا (علیه السلام) را در مدینه به عهده داشت و به خادمان حضرت امر و نهی می‌کرد و هیچ یک از خدمتگزاران با وی مخالفت نمی‌ورزید. (24) این سخن بدان معناست که حضرت جواد (علیه السلام) به خوبی مدیریت می‌نمود و از ‌‌این رو آن‌ها با او مخالفت نمی‌کردند.

7-رشد بُعد عقلانی

رشد بعد عقلانی و شکوفا ساختن استعداد منطق و استدلال در فرزند، یکی از مهم‌ترین ابعاد تربیت است. منطقی بارآوردن فرزند، سبب می‌شود، درست بیندیشد، خردمندانه تصمیم بگیرد؛ عاقلانه رفتار نماید و در صورت لزوم، بی هیچ هراسی از دیدگاه‌ها و رفتارهای خود، دفاع کند. سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) از‌‌این منظر نیز الگویی کامل برای همه‌ی رهروان آن حضرت است. بنان بن نافع نقل می‌کند که روزی مأمون از جایی که حضرت جواد (علیه السلام) با کودکان بازی می‌کرد، می‌گذشت. کودکان از ترس، میدان بازی را ترک کردند و تنها جواد (علیه السلام) در آنجا ‌‌ایستاد. مأمون از او پرسید: چرا همراه بچه‌ها فرار نکردی؟ فرمود: گناهی مرتکب نشدم تا از ترس بگریزم و جاده هم تنگ نیست تا آن را برایت باز کنم، از هرجا می‌خواهی عبور کن. مأمون از ‌‌این پاسخ تعجب کرد و پرسید: تو کیستی؟ حضرت در جواب فرمود: من محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) هستم. (25)
درباره عوامل تأثیرگذار از سوی جامعه بر فروپاشی خانواده نیز باید سبک زندگی امام (علیه السلام) را بررسی کرد تا مشخص شود، طبق سیره حضرت، چگونه می‌توان تأثیر ‌‌این‌ها را بر خانواده‌ها از میان برد.

عامل اقتصادی

امام رضا (علیه السلام) فرمود: «مَن اَصبَحَ مُعافیً فی بدنِه، آمناً فی سَربه، عنده قوتُ یومه، فکانّما حیزَت له الدنیا» (26)؛ هر کس صبح را شب کند، در حالی که تندرست و دارای امنیت و آرامش خاطر و قوت روزانه خود باشد، گویا همه‌ی دنیا برایش فراهم است.
اگر زن به واقع، قصد سازش با شوهرش را داشته باشد، همواره در مقام دل‌جویی از او برآمده، کاری نخواهد کرد که همسرش آزرده گردد، بلکه مراقب است که توقعات خود را محدود ساخته، هرگز شوهر خود را به انجام کارهایی که در توان او نیست، مجبور نمی‌کند. (27)
با رعایت کردن اصول زیر می‌توان فشار اقتصادی را کاهش داده یا از میان برد:

قناعت:

در انتخاب همسر، مسئله برخورداری شوهر از امکانات مناسب مالی، درخور توجه است. اگرچه کمبود یا فراوانی آن به تنهایی نمی‌تواند دلیل طلاق یا خوش بختی باشد، به اعتقاد استاد مطهری، اقتصاد، زیربنا نیست و البته کم بنایی هم نیست! اما آنچه مهم می‌نماید، ‌‌این است که زن و مرد می‌توانند با قناعت‌ورزی و چشم پوشی از جاذبه‌های دنیایی و با توکل بر خدا، ضعف اقتصادی خویش را جبران کنند و مانع تأثیرگذاری ناگوار کمبود منابع مادی بر روابط زناشویی خویش شوند.
تنظیم برنامه‌ی اقتصاد زندگی براساس اندازه‌گیری درآمد و مخارج، آن قدر مهم است که نیمی از کسب ثروت محسوب می‌شود. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «مَن رَضِیَ عن اللهِ تعالی بالقلیل من الرزقِ رَضِیَ اللهُ عَنه بالقلیلِ مِن العَملِ» (28)؛ کسی که به روزی اندک از خداوند خشنود باشد، خداوند از او به عمل کم خشنود خواهد شد.
«القناعةُ تجمع الی صیانةِ النفس و عِزِّ القدرةِ و طرحِ مؤونةِ الاستکثارِ و التعبّدِ لاهلِ الدنیا» (29)؛ قناعت، نفس آدمی را از خطا و لغزش نگه می‌دارد و موجب می‌شود که انسان به جمع ثروت نپردازد و خود را در نزد اهل دنیا خاضع و حقیر نکند.
مرد خانواده می‌تواند با اتخاذ شیوه صرفه‌جویی، از توقعات و انتظارات بیجا و بیش از حدّ اعضای خانواده بکاهد. معمولاً فرزندانی که در وفور نعمت پرورش می‌یابند، فعالیت مغزی آن‌ها برای رفع موانع، ضعیف است و در طوفان حوادث زندگی مانند پرکاهی از ‌‌این سو به آن سو پرتاب می‌شوند. (30)

دوری از تکلف:

برخی افراد در روابط خانوادگی و اجتماعی برای اقناع تمایل خودنمایی، زیر بار تکلف می‌روند. اولیای دین، در تمام برنامه‌های زندگی، از تکلف مبرّا بوده و آن را عملی ناپسند دانسته‌اند. امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: «مردی حضرت علی (علیه السلام) را به منزل خود، دعوت کرد. حضرت علی (علیه السلام) به او فرمود: دعوتت را به سه شرط می‌پذیرم: از بیرون خانه، هیچ چیز برایم تهیه نکنی. از آنچه در منزل داری، هیچ دریغ نداری و بر اهل خانه و افراد تحت سرپرستی‌ات تنگ نگیری. عرض کرد: پذیرفتم. حضرت علی (علیه السلام) دعوت او را پذیرفت.» (31)

نهی از اسراف:

از یاسر خادم روایت شده که روزی غلامان میوه می‌خوردند، ولی میوه را ناتمام خوردند و به دور انداختند. حضرت فرمود: «سبحان الله! اگر شما نیاز ندارید، افراد نیازمندی هستند؛ به محتاجان بدهید تا بخورند». (32)

ایجاد تسهیلات لازم برای حلّ دشواری‌های اقتصادی خانواده‌های ضعیف:

‌‌این قسمت مربوط به نقش اطرافیان است که با کمک‌های مالی خود، می‌توانند خانواده‌هایی را که در معرض فشار اقتصادی هستند، یاری رسانده، مانع فروپاشی آن‌ها گردند. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «مَن فَرَّجَ عَن مؤمنٍ کُربةً مِن کُرَبِ الدنیا، فرج اللهُ عنه کربةً من کربِ الاخرةِ» (33)؛ هر که از مؤمن، گرفتاریی از گرفتاری‌های دنیا را برطرف کند، ‌خدا گرفتاریی از گرفتاری‌های آخرت را از وی برطرف می‌نماید.
علی بن شعیب می‌گوید: به محضر امام رضا (علیه السلام) شرفیاب شدم. حضرت فرمود: «چه کسی از تمام مردم، معاش بهتر و زندگی نیکوتری دارد؟ عرض کردم: شما داناترید. فرمود: کسی که دیگران در معاش او به خوبی معیشت کنند و در پرتو زندگی او، مرفّه بزیند.» (34)
حضرت درباره‌ی پرداخت قرض الحسنه و مهلت دادن در گرفتن آن فرمود: «ارفُق بمن لک علیه حقُّ تاخذه منه فی عَفافٍ و کَفافٍ فان کانَ غریمُک مُعسراً و کان انفقَ ما اخذ منک فی طاعةِ اللهِ فَانظِرهُ الی میسَرةٍ و هو ان یبلُغَ خَبرُه الامامَ فَیَقضی عنه اویَجِد الرجلُ طولاً فیقضی دینَه و ان کان انفق ما اخذه منک فی معصیةِ اللهِ فلیس هو مِن اهلِ هذه الآیةِ: «وَ إِنْ کَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَیْسَرَةٍ» (35) (36)؛ با آن کس که حقی بر عهده او داری، مدارا و مهربانی کن و آن را با رعایت عفاف و کفایت حال او از وی بگیر و اگر بدهکار تو تنگ‌دست باشد و مالی که از تو گرفته، در طاعت خدا خرج کرده، مهلتش بده تا گشایشی برای او پیدا شود و آن گشایش‌‌ این است که خبر تنگ دستی وی به زمامدار و حاکم برسد و حاکم، قرض او را ادا کند و یا مدیون، مالی به دست آورد و وام خود را بدهد و اگر آنچه از تو گرفته، در معصیت خدا صرف کرده، مشمول ‌‌این آیه نیست: اگر مدیون تنگ دست باشد، پس باید مهلتش داد تا وقتی که گشایش برایش حاصل شود.

عامل فساد و بی بندوباری در جامعه

انواع فساد و بی بندوباری در جامعه، سبب سست شدن نظام خانواده‌ها می‌گردد. فسادهایی همچون بدحجابی، بدپوششی، روابط آزاد میان زنان و مردان در سطح اجتماع، بی عفتّی‌ها و بی حیایی‌هایی که هر روزه در سطح جامعه در حال گسترش است، همگی ‌‌این‌ها تأثیر مخرّب و ویرانگری بر بنیاد خانواده‌ها گذاشته، چرا که ممکن است مرد همسرش را با دیگر زنان سنجیده، وقتی آن زیبایی‌ها و دلربایی‌ها را در وی نبیند، ناخواسته زمینه برای فروپاشی خانواده فراهم می‌آید.
بنابراین، زنان باید برای حفظ بنیاد خانواده، دو اصل مهم را رعایت کنند:
1- در حوزه خانوادگی، مرد را از هر جهت تأمین کرده، در مقابل تمایلات طبیعی او تسلیم شوند تا در حصار عفت خانوادگی، محیط اجتماعی از نظر اخلاق و عفت عمومی محفوظ بماند و مرد به چشم‌چرانی و هوس بازی آلوده نشود. همچنین باید پیوسته با ‌‌ایجاد جاذبه‌های گوناگون (تهیه غذاهای مطبوع و متنوع، تر و تازه نگه داشتن روابط همسری و...) مقدمات دلگرمی خانوادگی و جذب شوهر را فراهم آورند؛ بنابراین، امام رضا (علیه السلام) زنان را به آراسته بودن نزد همسرانشان سفارش می‌کند: «انّ اللهَ یُبغِضُ منَ الرجالِ القاذورةَ» (37)؛ همانا خداوند از افراد کثیف که به نظافت و آراستگی خود، اهمیت نمی‌دهند، بیزار است.
2-همیشه با واژه‌هایی محبت‌آمیز، عشق و محبت خود را به شوهر نشان دهند. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «واعلم اَنَّ النساءَ شَتّی: و مُنهُنَّ الغنیمةُ و الغرامةُ و هی المتحبِّبةُ لزوجها و العاشقةُ له» (38)؛ بدان زنان چند دسته‌اند، بعضی زن‌ها برای شوهرانشان بهترین غنیمت هستند، زنانی که به شوهرانشان اظهار عشق و محبت می‌کنند.
حضرت به مردان نیز سفارش می‌کند که از توجه و نظرآلوده به زنان بیگانه خودداری ورزند: علی بن سوید می‌گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: من با زنان زیباروی زیادی سروکار دارم و وقتی به آن‌ها می‌نگرم، از زیبایی آن‌ها لذت می‌برم و خوشم می‌آید. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «یا علیُّ! لا باسَ اذا عرف اللهُ من نِیَّتِکَ الصدقَ و ‌‌ایاک و الزنا، فأنَّه یَمحَقُ بالبرکةِ و یُهلِکُ الدینَ»؛ اگر نیت صادقانه داشته باشی و قصد شهوانی در کار نباشد، مانعی ندارد؛ مواظب باش که به زنا آلوده نشوی؛ از موجبات آن بپرهیز؛‌ زیرا زنا، برکت و ‌‌ایمان را نابود می‌کند. (39)
از سوی دیگر، باید حیا و عفت در سطح جامعه افزایش یابد تا محیط اجتماع فقط مکانی برای کار و فعالیت‌های اجتماعی باشد. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «حیا از ‌‌ایمان است؛ کسی که حیا و شرم ندارد، در حقیقت ‌‌ایمان ندارد.» (40)
چنین افرادی علاوه بر آنکه شخصیت روانی خود را ساقط می‌کنند، جامعه را به عوارض شوم و خطرناک روانی و اجتماعی همچون اختلال و ناامنی دچار خواهند کرد.
باید به زنان و دختران جامعه، مفهوم خود احترامی را آموخت که بخشی از آن به معنای استفاده از پوشش و لباس مناسب در جامعه است، به طوری که برای ارائه یک تصویر مثبت از خود، لزومی ندارد که از طریق آرایش‌های نامناسب و نامتناسب با فرهنگ عمومی جامعه، خود را به صورت کالایی نمایشی در معرض دید چشمان ناپاک قرار دهند.

نتیجه‌گیری

هر مسلمان که بخواهد به اصول و مبادی اسلام متعهّد باشد، لازم است سخنان امامان (علیهم السلام) را در زندگی خود، ‌به کار بندد، زیرا‌‌ این‌ها همان اصول و آموزه‌هایی است که توانست جامعه‌ی عقب افتاد‌ه‌ی عرب را، به جامعه‌ی متمدنی که فضیلت، محبت، برابری و دادگری زیربنای آن بود، مبدّل سازد؛ بنابراین، انسان‌ها باید رفتار فردی و اجتماعی خود را براساس معیارها و ارزش‌های درست و استوار قرار داده، خود را با محتوای اخلاقی و انسانی‌‌ این سخنان هماهنگ گردانند تا جامعه‌‌ای انسانی و با فضیلت به وجود آید که بتواند مصداق «خیر امّة اخرجت للنّاس...» قرار گیرد.
امروزه با افزایش آمار طلاق، احساس امنیت و آرامش در روابط میان زن و شوهر به سستی گراییده و خانواده به گونه‌ی فزاینده‌‌ای با نیروهای مخرّب مواجه شده است که تهدید مهمی برای سلامت جامعه به شمار می‌آید. مهم‌ترین علت‌های طلاق را می‌توان به دو دسته عوامل درون خانواده و بیرون خانواده تقسیم کرد که عوامل درونی به عدم تربیت صحیح زن و مرد در دوران کودکی بازمی گردد.
امام رضا (علیه السلام) سخنانی را برای تربیت صحیح ارائه فرموده که طبق سیره‌ی‌ ایشان، مهم‌ترین اصول تربیتی که باید فرزند با آن‌ها تربیت شود تا بتواند در زندگی آینده‌اش همسری شایسته باشد و دچار آسیب‌های ناشی از طلاق نگردد، عبارت‌اند از: دیانت، صداقت و راستگویی، بردباری و گذشت، پرورش روحیه‌ی بزرگواری و عزت نفس، خوداتکایی، رشد عقلانی و توجه به نقش الگویی پدر و مادر.
بحران اقتصادی، فساد و بی بندوباری در سطح جامعه، از جمله مهم‌ترین عوامل بیرونی طلاق‌اند. با استفاده از رهنمودهای امام رضا (علیه السلام) می‌توان گفت، قناعت، دوری از تکلف، تجمل‌گرایی و اسراف، سبب کاهش فشارهای اقتصادی می‌گردد. بدیهی است در ‌‌این زمینه، نقش اطرافیان در ‌‌ایجاد تسهیلات لازم برای حلّ دشواری‌های اقتصادی خانواده‌های ضعیف نبایستی نادیده گرفته شود. برای حلّ معضل فساد در جامعه، مهم‌ترین وظیفه برعهده تمامی افراد جامعه به ویژه زنان است که با حفظ عفاف و حیا، سلامت روانی جامعه را تأمین کنند و در حوزه‌ی خانواده، با فراهم آوردن جاذبه‌های گوناگون، مقدمات دلگرمی خانوادگی و جذب همسر را فراهم آورند.

پی‌نوشت‌ها:

1. استادیار و عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء (علیها السلام).
2. دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه الزهراء (علیها السلام).
3. کتابچی، محسن، آیین زندگی از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، ص 132.
4. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج2، ص 257.
5. عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الرضا (علیه السلام)، ج1، ‌ص 257.
6. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، ج103، ص 372.
7. حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج14، ص31.
8. کتابچی، محسن، آیین زندگی از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، ص 136.
9. مجلسی، همان، ج69، ص 262.
10. عطاردی، همان، ج1، ص 297.
11. کتابچی، همان، ص 96.
12. تفسیر نورالثقلین، ج3، ص 27.
13. فضل الله، محمدجواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا (علیه السلام)، ص 63.
14. قاسمی نژاد، زهرا، لک زایی، صغری، «سازوکارهای تربیت دینی نسل منتظر از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)»، راه تربیت، ش19.
15. عطاردی، همان، ص 256.
16. فضل الله، همان، ص 236.
17. عطاری کرمانی، عباس، خورشید مشرق، ص 105.
18. کتابچی، همان، ص 68.
19. مؤسسه در راه حق، پیشوای هشتم، ص 49.
20. عطاری کرمانی، همان، ص 91.
21. صفایی مسعود، ریشه‌های طلاق و درس‌های خوشبختی، ص155.
22. بهشتی، احمد، تربیت کودکان در جهان امروز، ص 209.
23. همت بناری، علی، «امام رضا (علیه السلام) و تربیت فرزند»، نشریه فرهنگ کوثر، شماره 17.
24. عطاردی، همان، ص 211.
25. مجلسی، همان، ج50، ص 56.
26. همان، ج67، ص 313.
27. کتابچی، همان، ص107.
28. مجلسی، همان، ج52، ‌ص122.
29. عطاردی، همان، ج1، ‌ص 272.
30. کتابچی، همان، ‌ص 92.
31. ابن بابویه، همان، ج2، ص 42.
32. اسحاقی، سیدحسین، پیشوای مهر، ص108.
33. مجلسی، همان، ج71، ص 233.
34. شریف قرشی، باقر، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، ص122.
35. بقره (2): 280.
36. نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج2، ص 493.
37. مجلسی، همان، ج79، ص 303.
38. مجلسی، همان، ج103، ص 234.
39. کتابچی، همان، ص 83.
40. عطاردی، همان، ص 459.

منابع تحقیق:
-ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ترجمه علی اکبر غفاری و حمیدرضا مستفید، صدوق، قم، 1372.
-اسحاقی، سیدحسین، پیشوای مهر، خادم الرضا (علیه السلام)، قم، 1383.
-بهشتی، احمد، تربیت کودک در جهان امروز، بوستان کتاب، قم، چاپ ششم، 1390.
-صفایی، مسعود، ریشه‌های طلاق و درس‌های خوش بختی، مسعود، تهران، 1370.
-شریف قرشی، باقر، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، ترجمه سید محمد صالحی، دارالکتب الاسلامیه، قم، 1382.
-عطاری کرمانی، عباس، ‌خورشید مشرق، آسیم، تهران، چاپ دوم، 1389.
-عطاردی، عزیزالله، مسند امام رضا (علیه السلام)، آستان قدس مشهد، بی تا.
-__، اخبار و آثار حضرت امام رضا (علیه السلام)، کتابخانه صدر، تهران، ‌بی تا.
-فضل الله، محمدجواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا (علیه السلام)، محمدصادق عارف، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1385.
-قاسمی نژاد، زهرا، لک‌زایی، صغری، «سازوکارهای تربیت دینی نسل منتظر از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)»، راه تربیت، ش19.
-کتابچی، محسن، آیین زندگی از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، الف، مشهد، چاپ چهارم، 1387.
-کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، محمدباقر کمره‌‌ای، اسوه، قم، 1375.
-مؤسسه‌ی در راه حق، پیشوای هشتم حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، در راه حق، قم، 1375.
-مجلسی، ‌محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، ترجمه ابوالحسن موسوی همدانی، ولی عصر، تهران، 1363.
-همت بناری، علی، «امام رضا (علیه السلام) و تربیت فرزند»، فرهنگ کوثر، ‌ش17.
منبع مقاله :
همایش ملی سبک زندگی رضوی (مقالات برگزیده)، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول (1393).