آیا امام حسن علیه السلام بسیار طلاق می داد (مطلاق بود)؟1

درآمد

امروزه وهابیون نسبت به وجود مبارک امام مجتبی علیه السلام خرده می گیرند و بر اساس برخی منابع، می گویند ایشان فردی مِطلاق بود. یعنی بسیار زن می گرفت و طلاق می داد. واکاوی این مسأله آنگاه ضرورت پیدا می کند که بدانیم این موضوع علاوه بر آنکه در منابع آنان انعکاس داشته، در برخی از منابع حدیثی نامور و متقدم امامیه هم به چشم می آید. نوشتار حاضر در نظر دارد با استقصاء از روایات منابع امامیه، پاسخی مناسب از این روایات ارائه دهد.

پاسخ اجمالی

تعداد محدودی از روایات منابع امامیه از کثیر الطلاق بودن امام مجتبی علیه السلام حکایت می کند. دو روایت در کافی کلینی، یک روایت در محاسن برقی و یک روایت در دعائم الاسلام قاضی نعمان مغربی است. پاره­ای از این دست گزارش­ها در میراث حدیثی اهل سنت هم بازتاب داشته است. روشن است روایات اهل سنت برای ما قابل قبول نیست به همین دلیل تنها درصدد تحلیل و ارزیابی روایات منابع امامیه بر می آییم.

گفتنی است اندیشمندان امامی در مواجهه با این روایات، سه دسته­اند. بسیاری از آنان قائل­اند این روایات ساختگی­اند. صاحب حدائق توقف می کند و پاسخی برای این روایات ارائه نمی دهد.

البحرانی، الشیخ یوسف، (متوفای1186هـ)، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة،‌ ج 25 ص 148، ناشر : مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة،‌ طبق برنامه مکتبه اهل البیت.

برخی در مقام توضیح وشرح این روایات برآمده اند. علامه مجلسی از جمله اینهاست.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج‏21، ص: 96، ناشر: دار الکتب الإسلامیة ـ تهران، الطبعة : الثانیة،1404هـ ـ 1263ش.

پاسخ تفصیلی

نخست متن این گزارش­ها را می آوریم و پس از بررسی سند به واکاوی محتوای آنها می پردازیم.

گزارش­ها

یکم:

حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً قَالَ وَ هُوَ عَلَى الْمِنْبَرِ لَا تُزَوِّجُوا الْحَسَنَ فَإِنَّهُ رَجُلٌ‏ مِطْلَاقٌ‏ فَقَامَ رَجُلٌ مِنْ هَمْدَانَ فَقَالَ بَلَى وَ اللَّهِ لَنُزَوِّجَنَّهُ وَ هُوَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ ابْنُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع فَإِنْ شَاءَ أَمْسَکَ وَ إِنْ شَاءَ طَلَّقَ.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الکافی، ج 6 ص 56، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.

امام صادق علیه السلام فرمود: امیر مؤمنان علیه السلام در حالى که بر فراز منبر مشغول سخنرانى بود فرمود: به فرزندم حسن زن ندهید او زیاد طلاق می دهد. مردى از قبیله همدان برخاست و گفت: آرى، به خدا قسم ما به حسن زن میدهیم، در حالی که او فرزند پیغمبر خدا صلی الله علیه وآله و على بن ابى طالب علیه السلام است اگر بخواهد نگه میدارد و اگر نخواهد طلاق میدهد.

سلسله راویان این روایت چهار نفرند که به ترتیب عبارتند از: حمید بن زیاد، حسن بن محمد بن سماعه، محمد بن زیاد بن عیسی و عبد اللَّه بن سنان. راوی سوم و چهارم شیعه دوازده امامی هستند و در نگاه دانشمندان راوی شناس هم مورد اعتمادند. راویان اول و دوم اگر چه افرادی مورد وثوق­اند اما به لحاظ عقیده، واقفی­اند. نجاشی درباره حمید بن زیاد می گوید:

حمید بن زیاد بن حماد ... کان ثقة واقفا وجها فیهم.

النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفاى450هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب‍ رجال النجاشی، ص 132، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامی ـ قم، الطبعة: الخامسة، 1416هـ.

حمید بن زیاد انسانی مورد وثوق بود. او واقفی مذهب است و در میان آنها دارای جایگاه بود.

همو درباره حسن بن محمد بن سماعه می نویسد:

الحسن بن محمد بن سماعة من شیوخ الواقفة ... ثقة وکان یعاند فی الوقف ویتعصب.

النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفاى450هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب‍ رجال النجاشی، ص 132، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامی ـ قم، الطبعة: الخامسة، 1416هـ.

حسن بن محمد بن سماعه انسانی مورد اعتماد است و در مذهب واقفی اهل دشمنی و دارای تعصب بود.

شیخ طوسی هم درباره حسن بن محمد بن سماعه می نگارد:

الحسن بن محمد بن سماعة واقفی المذهب.

الطوسی، الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفاى460هـ)، الفهرست، ص 103، تحقیق: الشیخ جواد القیومی،‌ ناشر: مؤسسة نشر الفقاهة،‌ چاپخانه: مؤسسة النشر الإسلامی، الطبعة الأولى1417

حسن بن محمد بن سماعه واقفی مذهب است.

چنین روایتی در اصطلاح دانش حدیث، موثق است. علامه مجلسی هم ذیل روایت می گوید:

الحدیث الرابع‏: موثق.

مجلسی،‌محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج‏21، ص: 96، محقق: رسولى محلاتى، سید هاشم‏، ناشر: دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1404 هـ.ق.

نکته­­ای را که باید توجه نمود آن است روایاتی را که در سلسله سندشان راویان مورد وثوقِ غیر امامی وجود دارند، آنگاه مورد پذیرش­اند که محتوایشان معارضی نداشته باشد. شیخ طوسی در این باره می گوید:

وأما إذا کان الراوی من فرق الشیعة مثل الفطحیة والواقفة والناووسیة وغیرهم نظر فیما یرویه فان کان هناک قرنیة تعضده أو خبر آخر من جهة الموثوقین بهم وجب العمل به وان کان هناک خبر آخر یخالفه من طریق الموثوقین وجب اطراح ما اختصوا بروایته والعمل بما رواه الثقة.

الطوسی، محمد بن الحسن، الاستبصار (متوفای460هـ)، عدة الأصول، ج 1 ص 381، تحقیق : محمد مهدی نجف، ناشر : مؤسسة آل البیت ( علیهم السلام).

اگر راوی از یکی از فرقه­های شیعه (غیر از دوازده امامی) مانند فطحیه، واقفیه، ناووسیه و غیر اینها باشد، در روایت آنها نظر می شود اگر قرینه­ای که بتواند آن را تقویت کند باشد یا روایتی دیگر از ناحیه افراد مورد وثوق، در این باره بوده باشد، عمل به آن واجب است و در صورتی که روایتی مخالف با آن از سوی افراد مورد وثوق وجود داشته باشد، باید روایات آنها را رها کرد و به روایات افراد ثقه عمل نمود.

جالب آنکه علامه حلی در خصوص روایات «حمید ین زیاد» می گوید:

فالوجه عندی قبول روایته إذا خلت عن المعارض.

الحلی الأسدی، جمال الدین أبو منصور الحسن بن یوسف بن المطهر (متوفاى726هـ) خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، ص 129، تحقیق: فضیلة الشیخ جواد القیومی، ناشر: مؤسسة نشر الفقاهة، الطبعة: الأولى، 1417هـ.

نظر من آن است که روایات حمید ین زیاد اگر معارضی نداشته باشد قابل قبول است.

در بخش نهایی، تعارض این روایت با سایر آموزه­های امامیه را به تفصیل می آوریم. در نتیجه؛ سند روایت فوق از این جهت مورد خدشه خواهد بود.

دوم:

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ یَحْیَى بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ ع طَلَّقَ خَمْسِینَ امْرَأَةً فَقَامَ عَلِیٌّ ع بِالْکُوفَةِ فَقَالَ یَا مَعَاشِرَ أَهْلِ الْکُوفَةِ لَا تُنْکِحُوا الْحَسَنَ فَإِنَّهُ رَجُلٌ مِطْلَاقٌ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ بَلَى وَ اللَّهِ لَنُنْکِحَنَّهُ فَإِنَّهُ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ ابْنُ فَاطِمَةَ ع فَإِنْ أَعْجَبَتْهُ أَمْسَکَ وَ إِنْ کَرِهَ طَلَّق‏.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الکافی، ج 6 ص 56، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.

امام صادق علیه السلام فرمود: امام حسن علیه السلام پنجاه زن طلاق داد امیر مؤمنان علیه السلام در کوفه فرمود: ای مردم کوفه به فرزندم حسن زن ندهید او زیاد طلاق می دهد. مردى از قبیله همدان برخاست و گفت: آرى، به خدا قسم ما به حسن زن میدهیم، همانا او فرزند پیغمبر خدا صلی الله علیه وآله و فاطمه علیها السلام است اگر بخواهد نگه میدارد و اگر نخواهد طلاق میدهد.

یکی از راویان این روایت «یَحْیَى بْن أَبِی الْعَلَاء الرازی» است. به گفته­ی آیت الله خویی او فردی مجهول الحال است. ایشان می نویسد:

یحیى بن أبی العلاء الرازی لم یرد فیه توثیق.

الموسوی الخوئی، السید أبو القاسم (متوفاى1411هـ)، معجم رجال الحدیث، ج 21 ص 27، الطبعة الخامسة، 1413هـ ـ 1992م

درباره یحیى بن ابی العلاء رازی توثیقی وارد نشده است.

علامه مجلسی هم ذیل روایت می نویسد: الحدیث الخامس‏: مجهول.

مجلسی،‌محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج‏21، ص: 96، محقق: رسولى محلاتى، سید هاشم‏، ناشر: دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1404 هـ.ق.

بنابراین؛ روایت فوق نیز غیر قابل استناد است.