استهزاء، بد گمانى، غیبت، تجسس، و القاب زشت ممنوع!

آیه

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یکونُوا خَیراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی أَنْ یکنَّ خَیراً مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمانِ وَ مَنْ لَمْ یتُبْ فَأُولئِک هُمُ الظَّالِمُونَ[‌أ]

ترجمه

ای کسانی که ایمان آورده اید! مبادا گروهی (از شما) گروهی دیگر را مسخره کند، چه بسا که مسخره شدگان بهتر از مسخره کنندگان باشند و زنان نیز، زنان دیگر را مسخره نکنند، شاید که آنان بهتر از اینان باشند و در میان خودتان عیب جویی نکنید و یکدیگر را با لقب های بد نخوانید.

(زیرا) فسق (و بدنام بودن) پس از ایمان، بد رسمی است، (و سزاوار شما نیست. ) و هرکس (از این اعمال) توبه نکند، پس آنان همان ستمگرانند.

نکته ها:

«لمز» عیب جویی در روبرو و «همز» عیب جویی در پشت سر است [‌ب] و «تنابز» نام بردن و صدازدن دیگران با لقب بد است. [‌ج]

در آیۀقبل، مسئلۀبرادری میان مؤمنان مطرح شد و در این آیه اموری مطرح می شود

که برادری را از بین می برد. همچنین در آیات قبل سخن از صلح و اصلاح بود، در این آیه به بعضی عوامل و ریشه های فتنه و درگیری که مسخره کردن، تحقیر کردن و بدنام بردن است اشاره می کند.

آری، یکی از برکات عمل به دستورات اسلام، سالم سازی محیط و جلوگیری از درگیری های اجتماعی است.

شاید بتوان گفت که عنوان تمسخر و تحقیر که در این آیه مطرح شده، از باب نمونه است و هر سخن یا حرکتی که اخوّت و برادری اسلامی را خدشه دار کند، ممنوع است.

با آنکه زنان در واژه «قوم» داخل بودند، امّا ذکر آنان به صورت جداگانه، بیانگر خطر بیشتر تمسخر و تحقیر در میان آنان است.

تمسخر و استهزای دیگران

استهزا و مسخره کردن، در ظاهر یک گناه، ولی در باطن چند گناه است؛ گناهانی مانند:

تحقیر، خوار کردن، کشف عیوب، اختلاف افکنی، غیبت، کینه، فتنه، تحریک، انتقام و طعنه به دیگران در آن نهفته است.

ریشه های تمسخر

1- گاهی مسخره کردن برخاسته از ثروت است که قرآن می فرماید: «وَیلٌ لِکلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ، الَّذِی جَمَعَ مالًا وَ عَدَّدَهُ»[‌د] وای بر کسی که به خاطر ثروتی که اندوخته است، در پیش رو یا پشت سر، از دیگران عیب جویی می کند.

2- گاهی ریشۀاستهزا، علم و مدرک تحصیلی است که قرآن درباره این گروه می فرماید:

«فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یسْتَهْزِؤُنَ»[‌ه] آنان به علمی که دارند شادند و کیفر آنچه را مسخره می کردند، ایشان را فرا گرفت.

3- گاهی ریشۀمسخره، توانایی جسمی است. کفّار می گفتند: «مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً»[‌و] کیست که قدرت و توانایی او از ما بیشتر باشد؟

4- گاهی انگیزۀمسخره کردن دیگران، عناوین و القاب دهان پر کن اجتماعی است. کفّار فقرایی را که همراه انبیا بودند تحقیر می کردند و می گفتند: «ما نَراک اتَّبَعَک إِلَّا الَّذِینَ هُمْ أَراذِلُنا»[‌ز] ما پیروان تو را جز افراد اراذل نمی بینیم.

5- گاهی به بهانه تفریح و سرگرمی، دیگران به تمسخر گرفته می شوند.

6- گاهی طمع به مال و مقام، سبب انتقاد همراه با تمسخر از دیگران می شود. گروهی، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دربارۀزکات عیب جویی می کردند، قرآن می فرماید: «وَ مِنْهُمْ مَنْ یلْمِزُک فِی الصَّدَقاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یسْخَطُونَ»[‌ح] ریشۀاین انتقاد طمع است، اگر از همان زکات به خود آنان بدهی راضی می شوند، ولی اگر ندهی همچنان عصبانی شده و عیب جویی می نمایند.

7- گاهی ریشۀمسخره، جهل و نادانی است. هنگامی که حضرت موسی برای حل اختلاف و درگیری دستور کشتن گاو را داد، بنی اسرائیل گفتند: آیا ما را مسخره می کنی؟ موسی علیه السلام گفت: «أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَکونَ مِنَ الْجاهِلِینَ»[‌ط] به خدا پناه می برم که از جاهلان باشم. یعنی مسخره برخاسته از جهل و نادانی است و من جاهل نیستم.

8- گاهی سرچشمه تمسخر، ریاکاری و بهانه گیری و شخصیت شکنی است. «یلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الصَّدَقاتِ وَ الَّذِینَ لا یجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ فَیسْخَرُونَ مِنْهُمْ»[‌ی]

یکی از کارهای مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از بعثت تغییر نام افراد و مناطقی بود که دارای نام زشت بودند. [‌ک] زیرا نام بد، وسیله ای برای تمسخر و تحقیر است.

عقیل، برادر حضرت علی علیه السلام بر معاویه وارد شد، معاویه برای تحقیر او گفت: درود بر کسی که عمویش ابولهب، لعنت شدۀخداوند است و خواند: «تَبَّتْ یدا أَبِی لَهَبٍ» عقیل فوری پاسخ داد: درود بر کسی که عمّۀاو چنین است و خواند: «وَ امْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ» (زن ابولهب، دختر عمّۀمعاویه بود. )[‌ل]

پیام ها:

1- ایمان، با مسخره کردن بندگان خدا سازگار نیست. «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یسْخَرْ»

2- کسی که مردم را از توهین به دیگران باز می دارد نباید در شیوۀسخنش توهین باشد. «لا یسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ» (نفرمود: «لا تسخروا» یعنی شما که مسخره کننده هستید. )

3- مسخره، کلید فتنه، کینه و دشمنی است. لا یسْخَرْ قَوْمٌ . . . (بعد از بیان برادری و صلح و آشتی در آیات قبل، از مسخره کردن نهی شده است)

4- در شیوۀتبلیغ، آنجا که مسئله ای مهم است یا مخاطبان متنوّع هستند، باید مطالب تکرار شود. قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ . . . وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ

5- ریشۀمسخره کردن، احساس خودبرتربینی است که قرآن این ریشه را می خشکاند و می فرماید: نباید خود را بهتر از دیگران بدانید، شاید او بهتر از شما باشد. «عَسی أَنْ یکونُوا خَیراً»

6- ما از باطن و سرانجام مردم آگاه نیستیم، پس نباید ظاهربین، سطحی نگر وامروزبین باشیم. عَسی أَنْ یکونُوا خَیراً. . .

7- عیب جویی از مردم، در حقیقت عیب جویی از خود است. «وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکمْ»

8- نقل عیب دیگران، عامل کشف عیوب خود است. «وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکمْ»

9- بد صدا زدن، یک طرفه باقی نمی ماند، دیر یا زود مسئله به دو طرف کشیده می شود. «لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ» ( «تَنابَزُوا» برای کار طرفینی است)

10- مسخره کردن و بدنام بردن، گناه است و توبه لازم دارد. «وَ مَنْ لَمْ یتُبْ فَأُولئِک هُمُ الظَّالِمُونَ» (البتّه توبه تنها به زبان نیست، بلکه توبۀتحقیر کردن، تکریم نمودن است. )

11- مسخره، تجاوز به حریم افراد است و اگر مسخره کننده توبه نکند، ظالم است. «فَأُولئِک هُمُ الظَّالِمُونَ»[‌م]

پی نوشت ها

[‌أ] سوره حجرات، آیه 11

[‌ب]  کتاب العین.

[‌ج] لسان العرب.

[‌د] همزه، 1- 2.

[‌ه] غافر، 83.

[‌و] فصّلت، 15.

[‌ز]  هود، 27.

[‌ح]  توبه، 58.

[‌ط] بقره، 67.

[‌ی]  توبه، 79.

[‌ک] اسد الغابة، ج 3، ص 76 و ج 4، ص 362.

[‌ل]  بحار، ج 42، ص 112؛ الغارات، ج 2، ص 380.

[‌م] محسن قرائتى، تفسیر نور، 10جلد، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن - تهران، چاپ: 4، 1389.