قرآن‌درمانی چقدر واقعیت دارد؟

قرآن‌درمانی که امروزه رواج فراوانی یافته است، ریشه در منابع روایی مکتوب دارد. اما سوال این است که آیا یافته‌های علمی و تحقیقات مبتنی بر تجربیات میدانی، مهر تایید بر این روایات می زند یا نه؟ نوشتار پیش رو ضمن تبیین مفهوم قرآن‌درمانی به پاره‌ای از  متغیرهای موثر بر قرآن‌درمانی و نیز یافته‌های دانش دنیا مبنی بر نقش قرآن در درمان امراض جسمانی، اشاره کرده است.

قرآنْ ‏درمانى، به معناى بهره‏ گیرى از قرآن در درمان بیمارى ‏ها و آسیب‏ هاى جسمى و روحى (قلبى) است. نقش و تأثیر قرآن در درمان دردهاى درونى و بیمارى ‏هاى قلبى (از قبیل: جهل و رذایل اخلاقى)، تردیدناپذیر است ؛ اما اصطلاح «قرآن ‏درمانى» که امروزه رواج دارد، به مفهوم استفاده از قرآن در کسب یا حفظ سلامت جسمانى و روانى است. این اصطلاح گر چه در روایات فراوانى ریشه دارد که از نقش قرآن در بهبود شمارى از دردها و بیمارى‏ ها سخن گفته ‏اند، ولى رخ‏ نمایى آن در قالب یک اصطلاح رایج، در پى تحقیقات علمى گسترده در همین زمینه ، و در دوران معاصر بوده است.

دانشمندان فریقین از قرون اوّلیه، روایات مربوط به درمان دردهاى جسمانى با قرآن را در مجموعه ‏هایى مستقل یا باب ‏هایى با عناوین «خواص القرآن»۲ و «فضائل القرآن»۳ جاى داده ‏اند. در این آثار ، ضمن گردآورى روایاتِ خصایص و آثار دنیوى و اخروى قرآن، احادیث مربوط به خواص درمانىِ آیات و سور نیز گرد آمده‏ اند. 4 

روایات مورد بحث را مى ‏توان به چند دسته قسمت کرد:

۱. برخى از احادیث، با تعابیرى مانند: «القرآن هو الدواء»5 و «خیر الدواء القرآن»6 و «ودواء دائکم»7 . قرآن را به صورت مطلق ، مایه شفاى دردها و بیمارى ‏ها معرفى کرده ‏اند. این روایات ، به سبب اطلاق، درمان روحى و جسمى را در بر مى‏ گیرند. و به لیل موافقت با آیات متعددى که قرآن را شفا و هدایت مى‏ دانند ،8 مقبول و معتبرند .

۲. شمار دیگرى از احادیث، بدون نام بردن از سور و آیاتى خاص، قرائت قرآن را مایه شفاى برخى دردهاى جسمى ‏مى‏ دانند؛ مانند این که پیامبر اکرم صلى اللَّه علیه و آله در پاسخ مردى که از درد گلو به آن حضرت پناه برد او را به قرائت قرآن فرمان داد: «علیک بقرائة القرآن»،9 و نیز بر اساس نقلى از آن حضرت، قرائت قرآن بیمارى بلغم را زایل مى‏ کند.10 

۳. شمار فراوانى از روایات نیز به صورت خاص و مشخص ، به فضیلت دسته‏ اى از سوره ‏هاى قرآن مانند «حوامیم» و یا «مسبّحات» اشاره کرده‏11 و یا به یک سوره و آیه مشخص پرداخته و در این قالب، خواصّ برخى سوره ‏ها را بیان کرده ‏اند . براى مثال ، در روایتى سوره حمد ، شفاى همه بیمارى‏ ها دانسته شده و از همین رو «سوره شفا» نام گرفته است:

فاتِحَةُ الکِتابِ شِفاءٌ مِن کُلِّ داءٍ .12

سوره فاتحه ، درمان هر دردى است .

و همین سوره در جاى دیگر درمان سم،13 صرع ‏14 و همه بیمارى‏ ها جز مرگ‏15 شناسانده شده است.

برخى مفسّران ، شفاى جسمى ‏از قرآن و سوره حمد را مجرّب و قطعى دانسته ‏اند .16

نمونه دیگر ، روایت منقول از پیامبر در باره سوره تکاثر است که قرائت آن را هنگام خواب ، مایه امان از فتنه قبر دانسته است . 17در باره آیه ‏ها نیز ، فضیلت آیة الکرسى مشهور است و منقول از امام رضا علیه السلام است که قرائت آن هنگام خواب ، مایه امنیت خاطر از فلج شدن ، و تلاوت پس از نماز واجب ، موجب پیشگیرى از مسموم شدن به وسیله نیش زهرآگین حیوانات موزى است .18

روایات پر شمارى در باره درمان بیمارى‏هاى جسمى با قرآن به دست ما رسیده که اگرچه سند و محتواى دسته‏اى از آنها خدشه‏پذیر است، اما اصل موضوع به دلیل روایات فراوان و نیز تجربه عملى، مسلّم و محرز است.

تأملى در احادیث قرآن‏درمانى‏

در مواجهه با روایات پیش‏ گفته ، نکاتى در خور یاد است:

۱. برخى، خواصّ درمانى سوره ‏ها و آیات را از باب علیّت تامه نمى‏ دانند، بلکه تأثیر قرائت را در درمان در صورتى مى ‏دانند که همراه فهم، اندیشه، عمل و اخلاص باشد.19 

۲. بعضى از دانشوران نقش قرآن را همانند دارو مى‏ دانند که طبعاً بدون ایمان و اخلاص هم اثرگذار است؛ براى مثال ، عبد الدائم الکحیل ، با تحقیق و آزمایش به این نتیجه رسیده که صوت و آیات قرآن تأثیر مستقیم در فیزیولوژى بدن و اعصاب دارد که به بهبود و شفاى بیماران مى‏ انجامد و گوش که مرکز تنظیم کلّ بدن است ، در شنیدن آیات و ارسال آن به سراسر بدن نقشى کلیدى دارد.20

۳. شمارى از مفسّران و محدّثان ، به اصل صدور دسته‏ اى از این احادیث خدشه وارد کرده‏ اند. آیة اللَّه خویى برخى از این احادیث را دسیسه راویان کذّاب مى ‏داند. 21 

برخى مفسّران و محدّثانِ اهل سنّت ، از جمله قُرطُبى،22 ابن جوزى ‏23 و سیوطى‏24 نیز نسبت به صدور این روایات تردید کرده ‏اند. از سویى دیگر، برخى جاعلان حدیث ، مانند: ابو عصمت فرج بن ابى مریم مَروْزى‏ 25 و احمد بن عبد اللَّه جویبارى،26 خود به جعل دسته‏اى از روایات خواصّ سور و آیات اعتراف کرده ‏اند. با وجود این، برخى دیگر از احادیث، از حیث سند، داراى طرق متعدد و اعتبارند و مفسّرانى مانند زمخشرى ، طبرسى و بحرانى ، آنها را پذیرفته و نقل کرده ‏اند27.

۴. بسیارى از این روایات از جهت محتوا قابل خدشه اند. به گفته علامه مجلسى ، برخى‏28 از خواصّ مذکور در روایات، شأن و منزلت قرآن را - که با هدف هدایت و تربیت انسان ‏ها نازل شده - تنزّل مى‏ دهند.

۵. از احادیث و سیره پیامبر صلى اللَّه علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام استفاده مى ‏شود که جواز درمان دردهاى جسمانى با قرآن، به مفهوم نفى علل و اسباب مادّى و عدم استفاده از طبیب و دارو نیست. پیامبر صلى اللَّه علیه و آله براى درمان خود، از طبابت حارث بن کلده‏29 بهره مى ‏برد. بر پایه حدیثى، خداوند به یکى از پیامبران - که بدون استفاده از طبیب و دارو براى بیمارى خود شفا مى ‏خواست - وحى کرد که شفایت نمى ‏دهم مگر آن که خود را با دارو درمان کنى.30 افزون بر این، اسلام به دانش پزشکى و فراگیرى آن، اهمیّت داده 31 و پیامبر خدا و ائمه علیهم السلام در مداواى برخى بیماران، از داروهاى طبیعى استفاده مى ‏کردند.32

رهاورد پژوهش‏هاى علمى‏

روان‏ شناسان با تحقیق در صوت و آواى قرآن ، دریافته ‏اند که مداومت بر قرائت قرآن، نقش مؤثّرى در رویارویى با اضطراب دارد.33 بر اساس یک تحقیق، میزان اضطراب و گرایش به افسردگى در گروهى که طى شش ماه روزانه دست کم نیم ساعت به قرائت قرآن مى‏ پرداختند، به طور چشمگیرى کمتر از دیگران بود.34 تاثیر آواى قرآن بر کاهش دردهاى جسمى بعد از عمل جراحى نیز از کشفیات محققان است.35 گروهى از متخصّصان در امریکا ، با اتصال تجهیزات پزشکى بر روى جمجمه شمارى از بیماران غیر مسلمان دریافتند که تلاوت قرآن، در کاهش فشارهاى روانى (استرس) و اضطراب، مؤثر است.36 پروفسور وان درهوون هلندى، متخصص روان‏شناسى، پس از یک تحقیق سه‏ساله، از کشف تأثیر مثبت ذکر نام «اللَّه» و قرائت قرآن کریم در سلامت انسان خبر داد.37 بر اساس پژوهش دیگرى که در دانشگاه علوم پزشکى مشهد انجام شده است، آواى قرآن، سبب کاهش درد زایمان، کوتاه شدن مدّت زایمان، کاهش اضطرابِ قبل از زایمان و تحریک تخم‏گذارى در زنان نابارور و ... مى‏شود.38 

برخى در چگونگى تأثیر قرآن در درمان دردها معتقدند که امراض، نتیجه عدم هماهنگى در وجود فرد است و قرآن با قدرت معجزه‏آساى خود مى ‏تواند با برگرداندن هارمونى و نظم در بدن، سلامت را براى فرد به ارمغان آورد. پژوهش ‏هاى انجام شده نشان مى‏ دهند که غده تالاموس به عنوان مهم‏ترین غده در مغز انسان، محرّک‏ هاى صوتى را به وسیله سیستم ‏هاى عصبى دریافت مى ‏کند و در کنار حافظه و تخّیل به آنها پاسخ مى ‏دهد. غدّه هیپوفیز نیز که از غده تالاموس فرمان مى ‏گیرد ، به محرک ‏هاى صوتى پاسخ مى‏ دهد و موجب بروز ترشحاتى مى‏ شود که نتیجه آن آزاد سازى ماده‏ اى آرام ‏بخش به نام آندروفین است. از آن جا که مهم‏ترین اثر ماده مذکور ، تسکین درد و انبساط و شادى در انسان است مى‏ توان به ارزش قرآن ‏درمانى پى برد که عملاً موجب آزادسازى ماده اندروفین مى ‏شود. 39

جمع‏بندى نهایى‏

در یک جمع ‏بندى کلى مى ‏توان گفت که رسالت اصلى قرآن، درمان بیمارى هاى روحى و رذایل اعتقادى، اخلاقى و رفتارى است. با این وجود، روایات پر شمارى در باره درمان بیمارى ‏هاى جسمى با قرآن به دست ما رسیده که اگرچه سند و محتواى دسته‏اى از آنها خدشه‏ پذیر است، اما اصل موضوع به دلیل روایات فراوان و نیز تجربه عملى، مسلّم و محرز است. البته به نظر مى ‏رسد میزان تأثیر قرآن در درمان، متناسب با مراتب ایمان، اخلاص و یقینِ تلاوت‏ کننده قرآن است و از این رو کسانى که در مراتب برترى قرار دارند بیشتر نتیجه مى ‏گیرند؛40 چنان که در روایتى آمده است که سوره حمد را بر هیچ دردى هفتاد بار نخواندم مگر آن که درد برطرف شد :

ما قرأتُ الحمدَ عَلى وَجَعٍ سبعینَ مَرّةً إلا سکنَ .41

نشد که سوره حمد را هفتاد بار بر دردى تلاوت کنم و آن درد، آرام نگیرد .

در پایان، شایان ذکر است که بیان نمونه ‏هایى از نتایج پژوهش ‏هاى علمى، به مفهوم صحّه نهادن بر این پژوهش‏ ها وتفسیرناپذیرى آنها نیست؛ بلکه تنها به معناى تأیید اجمالى روایات پیش‏گفته با این نتایج است.

پی‌نوشت‌ها:

1.این پژوهش ، به وسیله فاضل گرامى جناب آقاى حسن‏رضا رضایى ، انجام شده است .

2.مانند: کشف سرالمصون والعلم المکنون تألیف محمد بن احمد بن سعید التمیمى (م ۳۹۰ ق) ، خصائص علم القرآن تألیف وزیر المغربى حسین بن على بن الحسین (م ۴۱۸ ق) ، الذهب الابریز فى خواص کتاب اللَّه العزیز از ابو حامد غزالى (م ۵۰۵ ق) ، شوشترى (۱۰۲۱ق)، محمد شفیع (۱۲۲۰ق)، آقا نجفى اصفهانى (۱۳۳۲) و محمد حسن ازغندى .

3.مانند: کعب انصارى (۳۰ق)، احمد بن محمد بن خالد برقى(۲۷۴ق)، على بن ابراهیم قمى ، ابو عبید قاسم بن سلّام (م ۲۹۴ ق) ، نسائى (م ۳۳۰ق) ، فریابى (م ۳۱۰ ق) ، احمد بن محمد بن سیّار (۳۶۸ق) ، شیخ مفید (م ۴۱۳ ق) و محمد على حزین (۱۱۸۱ق) .

4.ر. ک: الذریعة : ج‏۲۲ ص‏۳۰۶ - ۳۰۸.

5.بحار الأنوار : ج‏۹۲ ص‏۱۷۶.

6.کنز العمّال : ج‏۱۰ ص‏۸.

7.نهج البلاغة : خطبه ۱۵۸ . نیز ، ر. ک: بحار الأنوار : ج‏۹۲ ص‏۲۰۲.

8.یونس : آیه ۵۷ ، اسرا : آیه ۸۲ و ۱۰۷ - ۱۰۹ ، فصّلت : آیه ۴۴ ، ابراهیم : آیه ۱ .

9.کنز العمّال : ج‏۱ ص‏۵۴۹؛ وسائل الشیعة : ج‏۱۱ ص‏۱۳۰.

10.بحار الأنوار : ج‏۹۲ ص‏۲۰۲.

11.ر .ک : تفسیر نور الثقلین : ج‏۴ ص‏۵۱۰ ، الکافی : ج‏۲ ص‏۵۸۴ و ۶۲۰ .

12.مجمع البیان : ج‏۱ ص‏۸۷.

13.کنز العمّال : ج‏۱ ص‏۵۵۷.

14.الدر المنثور : ج‏۱ ص‏۵.

15.بحار الأنوار : ج‏۹۲ ص‏۲۳۷.

16.التبیان فى تفسیر القرآن : ج‏۶ ص‏۵۱۳؛ أطیب البیان : ج‏۱ ص‏۵۸.

17.الکافى : ج‏۲ ص‏۵۸۷ و ۶۲۴ .

18.ر .ک : الکافى : ج‏۲ ص‏۵۸۶ و ۶۲۰ .

19.ر. ک: البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۹۷ (نوع ۲۷) ، تفسیر نمونه : ج‏۱۲ ص‏۲۴۲.

20.www.kaheel.com.

21.البیان، خویى : ص‏۲۸.

22.تفسیر القرطبى : ج‏۱ ص‏۷۸.

23.الموضوعات : ج‏۱ ص‏۲۴۰.

24.اللآلى المصنوعة : ج‏۱ ص‏۲۰۷ - ۲۲۶.

25.البیان : ص‏۲۸.

26.ر .ک : الکشّاف (پایان تفسیر هر سوره از قرآن) ، مجمع البیان (آغاز تفسیر هر سوره) و نیز البرهان فى تفسیر القرآن .

27.مجمع البیان : ج‏۶ ص‏۵.

28.روضة المتقین : ج‏۱۴ ص‏۴۰۴.

29.الایضاح : ص‏۵۵۱.

30.بحار الأنوار : ج‏۸۱ ص‏۲۱۱ - ۲۱۲.

31.ر . ک : دانش‏نامه پزشکى : ج ۱ ص ۳۳ (بخش یکم / فصل یکم : پزشکى از دیدگاه اسلام) و بحار الأنوار : ج‏۱ ص‏۲۲۰.

32.ر. ک: طب الائمه : ص‏۶۴ - ۶۵ و ۸۶ - ۸۸ .

33.ر. ک: مجموعه مقالات اوّلین همایش نقش دین در بهداشت روان (آذر ۱۳۷۶ / دانشگاه علوم پزشکى ایران): ص ۸۸. نیز، ر.ک: چکیده مقالات اوّلین همایش بین المللى نقش دین در بهداشت روان (فروردین ۱۳۸۰): ص ۲ (مقاله شهربانو جهانمیرى) .

34.مجموعه مقالات اولین همایش نقش دین در بهداشت روان (آذر ۱۳۷۶ / دانشگاه علوم پزشکى ایران): ص ۷۹. نیز، ر.ک: اسلام و بهداشت روان (مجموعه مقالات): ج ۱ ص ۱۱۳ (مقاله نسرین گله‏دار و ماندانا ساکى) .

35.ر. ک: استعانت از قرآن کریم در شفاى جسمانى : ص‏۱۱۲ - ۲۰۵ ؛ پرسش‏هاى قرآنى جوانان - ۱۳ (بهداشت روان): ص ۴۰.

36.پایگاه اطلاع رسانى مجمع جهانى اهل بیت (اَبنا) )ABNA.ir(.

37.اخبار ملل (نشریه خبررسانى): ش ۱۷ ص‏۸۳.

38.تأثیر آواى قرآن»، اصول بهداشت روان : ش ۳ (پاییز ۱۳۸۷)؛ بصائر: ش ۲ (مقاله نیکبخت نصرآبادى). نیز، ر. ک: «موسیقى‏درمانى با تأکید بر اعجاز موسیقیایى قرآن کریم»، مردم سالارى (روزنامه): ۲۶ / ۶ / ۱۳۸۷.

39.«قرآن درمانى و تأثیر سحرانگیز آن»، روزنامه کیهان شماره ۱۹۳۰۸ (مورّخ ۲۷ / ۷ / ۱۳۸۷) .

40.یکى از نمونه‏هاى قطعى و روشن نقش قرآن در درمان بیمارى‏هاى جسمى ماجرایى است که آیة اللَّه سید جعفر سیّدان براى این جانب (رى شهرى) نقل کردند . ایشان فرمود: در ایّام تحصیل [در مشهد] ، غدّه‏اى پشت گردنم در آمده بود که مختصرى درد مى‏کرد . براى معالجه نزد دکتر شاملو (پدر پروفسور شاملو) رفتم و در همان ایّام ، در درس اشارات آقا شیخ مجتبى قزوینى - که در منزل تدریس مى‏کرد - شرکت مى‏کردم . روزى سرِ درس به دلیل درد آن مکرّر به گردنم ، دست مى‏کشیدم . پس از پایان درس ، ایشان فرمود : بنشین با تو کارى دارم ...! و فرمود : «چرا این قدر به گردنت دست مى‏کشى ؟» جریان را گفتم . ایشان انگشت خود را بر اطراف آن غدّه گذاشت و گفت : «أعوذ باللَّه من الشیطان الرجیم. (أَمْ أَبْرَمُواْ أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ ؛ یا در کارى پاى فشرده‏اند ، ما نیز پاى مى‏فشاریم) (زخرف : آیه ۷۹)» . جمله‏اى هم اضافه کرد که نفهمیدم . از منزل ایشان که بیرون آمدم ، هیچ اثرى از آن غدّه نبود .

41.ر . ک : ص ۴۴۶ ح ۶۲۶ .