آثار و مآثری از چند نابغه

در مراتب فکر و حدس به اجمال اشارتی رفت که بدأ آن غبی و ختم آن غنی بود. اوهام مبتلای در حباله ماده و جوال خیال، غبی را که از جنس خودشان است باور دارند ولی غنی مؤید به روح القدس را افسانه انگارند و صفیر سیمرغان قاف قله معارف را اسطوره پندارند. ما سخنی چند از زبان برخی نوابغ اهدا می کنیم، باشد که سورت جحود این فریق را بشکند و صورت خمودشان را بشکفد که جز استیحاش و استبعاد در اینگونه مسائل از ایشان نه دیده ایم و نه خوانده ایم و نه شنیده ایم

در مراتب فکر و حدس به اجمال اشارتی رفت که بدأ آن غبی و ختم آن غنی بود. اوهام مبتلای در حباله ماده و جوال خیال، غبی را که از جنس خودشان است باور دارند ولی غنی مؤید به روح القدس را افسانه انگارند و صفیر سیمرغان قاف قله معارف را اسطوره پندارند. ما سخنی چند از زبان برخی نوابغ اهدا می کنیم، باشد که سورت جحود این فریق را بشکند و صورت خمودشان را بشکفد که جز استیحاش و استبعاد در اینگونه مسائل از ایشان نه دیده ایم و نه خوانده ایم و نه شنیده ایم:

شیخ بزرگوار ابن سینا در دانشنامه علائی (بخش سوم، علم طبیعی) گوید: و چون اندر میان مردمان کس بود که ورا در بیشتر چیزها معلّم باید، و هیچ حدس نتواند کرد بلکه نیز بود که از معلّم نیز فهم نتواند کرد، شاید که یکی بود که بیشتر چیزها را به حدس بجای آورد و اندکی حاجت بود ورا به معلّم، و شاید که کسی بود نادر که چون بخواهد بی معلم اندر یک ساعت از اوائل علوم به ترتیب حدسی تا آخر برسد از نیک پیوندی وی به عقل فعّال، تا او را خود هیچ اندیشه نباید کردن و چنین پندارد که از جایی اندر دل وی همی افکنند، بلکه حق خود این بود و این کس باید که اصل تعلیم مردمی از وی بود و این عجب نباید داشتن که:

شیخ در هیجده نوزده سالگی دیگری چون خویش در علوم ندید

ما کس دیدیم که او را این منزلت نبود و چیزها به اندیشه و به رنج آموختی و لیکن به قوت حدس از رنج بسیار مستغنی بود و حدس وی در بیشتر چیزها موافق آن بودی که اندر کتابها است پس ورا به بسیار خواندن کتابها رنج نبایستی بردن و این کس را به هیجده سالگی یا نوزده سالگی علوم حکمت از منطق و طبیعیات و الهیات و هندسه و حساب و هیأت و موسیقی و علم طب و بسیار علمهای غامض، معقول شد چنانکه دیگری چون خویشتن ندید پس از آن سپس سالها بماند و چیزی بیشتر نیفزود بر آن حال اول، و دانند که هر یکی از این علمها سالها خواهد به آموختن.

امّا نفس قدسی نفس ناطقه پیغامبران بزرگ بود که به حدس و پیوند عالم فریشتگان بی معلّم و بی کتاب معقولات بداند و به تخیل به حال بیداری به حال عالم غیب اندر رسد و وحی پذیرد و وحی پیوندی بود میان فریشتگان و میان جان مردم به آگاهی دادن از حالها، و اندر هیولای عالم تأثیر کند تا معجزات آورد و صورت از هیولی ببرد و صورت دیگر آورد، و این آخر مرتب مردمی است و پیوسته به درجه فریشتگی و این چنین کس خلیفت خدای بود بر زمین و وجود وی اندر عقل جایز است و اندر بقای نوع مردم واجب است [1]

سخن جوزجانی درباره استادش ابن سینا

ابو عبید جوزجانی که یکی از شاگردان شیخ است در آغاز مدخل منطق شفا گوید که شیخ طبیعیات و الهیات شفا جز حیوان و نبات آن را در مدت بیست روز فقط به اعتماد به طبعش بدون اینکه کتابی در نزد او حاضر باشد نوشت، فصادفت منه خلوة و فراغا اغتنمته و أخذته بتمیم کتاب الشّفاء و أقبل هو بنفسه- یعنی الشیخ الرئیس- علی تصنیفه اقبالا بجدّ، و فرغ من الطبیعیات و الالهیات خلا کتابی الحیوان و النبات فی مدّة عشرین یوما من غیر رجوع الی کتاب یحضره و انما اعتمد طبعه فقط؛ الخ.

نظامی در اوائل لیلی و مجنون در سبب نظم کتاب گوید:

این چار هزار بیت اکثر

شد گفته به چار ماه کمتر

گر شغل دگر حرام بودی

در چارده شب تمام بودی

سعدی هشت باب گلستان را در کمتر از یک فصل نوشت، چنانکه در دیباچه آن تاریخ مبدأ این است: به حکم ضرورت سخن گفتیم و تفرّج کنان بیرون رفتیم در فصل ربیع که آثار صولت برد آرمیده بود، و ایام دولت ورد رسیده، و مختم این: فی الجمله هنوز از گل بوستان بقیتی مانده بود که کتاب گلستان تمام شده.

عارف شبستری محمود بن عبد الکریم بن یحیی متوفی حدود 732 ه ق بنابر مشهور در 33 سالگی وفات نموده است. مشهور است که گلشن راز را در هیجده سالگی در جواب نوزده پرسش عارف بزرگ خراسان امیر حسینی هروی در سال 717 ه ق با کمال اختصار به نظم پاسخ داده است. و بعد بر هر بیتی ابیاتی افزوده و مجموع آن 992 بیت شده است.

صفی قرآن مجید را در دو سال به نظم درآورده است چنانکه در پایان آن گوید:

نعمت حق بر صفی کرد او تمام

شاید ار گویم سپاسش صبح و شام

جز عنایات این نبود از ذو الجلال

که به نظم این نامه آمد در دو سال

کی مرا این بود هرگز در گمان

یا گمان هیچکس از بخردان

که دو سال این نامه بر پایان رسد

بل به عمری تا که بر لب جان رسد

میرداماد قبسات را در ربیع الاول سال یک هزار و سیصد و چهار هجری روز میلاد پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم شروع و در ششم شعبان همان سال تألیف آن را خاتمه داد چنانکه در آخر آن گوید:

و لقد نجز بحمد اللّه سبحانه و تنجّز الفراغ منه هریعا من لیلة الاربعاء لست مضین من شهر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم شعبان المعظم عام 1340 من هجرته المبارکة القدسیة، و قد کان الاخذ فیه یوم میلاده علیه السّلام فی شهر ربیع الاوّل من هذا العامّ.

هر یک از مؤلفات فوق خیلی مورد استعظام و استعجاب امثال ماها است که چنان اثر علمی گرانقدر در مدت اندکی تألیف شود.

ابن ندیم در فهرست دویست و چهل کتاب و رساله از تألیفات فیلسوف عرب ابو یوسف یعقوب بن اسحق کندی در فنون علوم از فلسفه و منطق و حساب و هندسه و کره و موسیقی و نجوم و فلکیات و طب و احکام نجومی و جدل و نفس و سیاسات و معدنیات و حیوانات و غیرها نقل کرده است.

شیخ رئیس را در انواع علوم مؤلفات بسیار است که از آن جمله شفا و قانون و نجات و اشارات و دانشنامه علایی است. و تنها شفا یک دوره دائرة المعارف است. و برای علمای عصر ما تألیف فقط منطق شفا امکان ندارد بلکه کسی که اکنون از عهده فهم و تدریس دوره شفا از ریاضیات به انواعها و منطقیات و طبیعیات و حیوان و نبات و الهیات و غیرها برآید نمی شناسم.

خواجه طوسی یک صد و سیزده کتاب و رساله بطور مسلّم در رشته های دانش تألیف کرده است که تحریر مجسطی بطلیموس و اکر مانالاؤس در مثلثات کروی و کشف القناع عن اسرار شکل القطاع و شرح اشارات شیخ رئیس و زیج ایلخانی و تحریر اصول اقلیدس و تذکره در هیأت و تنسوخ نامه و اساس اقتباس از آن جمله اند که هر یک برای امثال ما شبیه معجزه است.

علّامه حلی را در حدود پانصد مجلد تألیف علمی است که تذکرة الفقهاء و منتهی و مختلف و قواعد و تحریر و شرح تجرید خواجه در کلام به نام کشف المراد و شرح تجرید خواجه در منطق به نام الجوهر النضید از آن جمله است.

شیخ اکبر محیی الدین را بیش از هشتصد مجلد کتب و رسائل است که عثمان یحیی آنها را در دو جلد به فرانسه فهرست کرد، فتوحات مکیه و فصوص الحکم و انشاء الدوائر و عنقاء مغرب و شق الجیب فی المهدی علیه السّلام و مفتاح الاسرار در علم حروف و جفر و کتاب السهل الممتنع فی الجفر الجامع که الدرّ المکنون و الجوهر المصون فی علم الحروف و الجفر هم گفته می شود از آن جمله اند.

شارح مناقب منسوب به شیخ، سید صالح خلخالی (که به قول صاحب المآثر و الآثار (ص 185) شاگرد ارشد سید ابو الحسن جلوه است) در شرح مذکور برخی از مصنفات شیخ را بر شمرده از آن جمله گوید: کتاب التفسیر الکبیر قد بلغ تسعین مجلّدا. بلکه الوافی بالوفیات نود و پنج مجلد گفته است. اکنون فهرست علمی کردن فتوحات برای عالم خریت در صناعت عرفان هنر است و فهم مفتاح و بویژه در مکنون مگر برای اوحدی از علما میسور باشد.

عبد الرحیم صفی پوری در ماده (ز غ ل) منتهی الارب فی لغة العرب گوید:

زاغوالی محمّد پنجدیهی ابن حسین بن محمّد بن حسین است، مصنف کتاب قید الاوابد در چهارصد مجلد مشتمل بر تفسیر و حدیث و فقه و لغت.

محمّد بن مسعود عیاشی در اصناف علوم بیش از دویست مجلد تصنیفات دارد، ابن ندیم در فهرست و شیخ طوسی در فهرست بسیاری از آنها را نام بردند.

صدوق ابن بابویه در مقدّمه من لا یحضره الفقیه به دویست و چهل و پنج مجلد از تألیفات خود تصریح کرده است و شیخ طوسی در فهرست فرمود:

له نحو من ثلاث مائة مصنف.

توماس ادیسون مخترع برق، استعدادی فوق العاده داشت، فکر و مغز فعّال او هرگز از کار نمی ایستاد، وی در بین سالهای 1870 م تا 1876 م که از بیست و چهار سالگی او شروع می شد یکصد و بیست و دو اختراع به ثبت رسانید و می گفت: به تجربه، بر من معلوم شده که علم هرگز وقفه پذیر نیست.

ملّا جلال سیوطی را حدود پانصد مجلّد تألیفات است در کمتر ورقی از کشف الظنون نام سیوطی و تألیفات او نباشد.

و همچنین استوانه های دیگر علوم و معارف مانند شیخ طوسی صاحب تهذیب و تبیان، و علم الهدی سید مرتضی صاحب شافی و ذریعه و برادرش سید رضی جامع نهج البلاغه، و فخر رازی صاحب تفسیر و مباحث مشرقیه، و ملا علی قوشچی صاحب زیج الغ بیک و شرح آن و شرح تجرید خواجه و فارسی هیئت، و ملاصدرا صاحب اسفار و شرح اصول کافی و مفاتیح، و ملّا محسن فیض صاحب وافی و صافی و مفاتیح و احیای احیای غزالی، و مجلسی دوم صاحب بحار و مرآة العقول و و و.

هر یک از این بزرگان را در علوم و فنون و کارهای علمی شان نبوغی است که از عهده اکثر اهل علم خارج است، و آثار قلمی این نوابغ برای ماها یک نحو کرامت است. تا این حد را بلکه بیش از این را می بینیم که نطفه و علقه و مضغه بی سرمایه علمی بالید و این چنین شد هیچگونه انکار و اعتراض نداریم، امّا

وقتی صاحب سرمایه شد و استعداد و آمادگی بیشتر پیدا کرد و به توفیق و کثرت عطا و جود کسی که لا تزیده کثرة العطاء الّا جودا و کرما باید بهتر و به اضعاف مضاعفه بالاتر برود تا بجایی که خلیفة اللّه گردد بلکه واجد فوق مقام خلافت کبری گردد، در امکان آن وسوسه و دغدغه می نماییم، این نیست مگر اینکه مبانی علمی استوار نیست.

پی نوشت

[1] دانشنامه علائى، ج 2، ص 143.