شرح حدیث اخلاق | ترس از خدا و امید به فضل او

حضرت آیت الله خامنه ای در ابتدای جلسات درس خارج فقه خود، به شرح یک حدیث اخلاقی می پردازند. جلسات درس خارج ایشان که از سال ۱۳۶۹ تاکنون ادامه داشته، هم اکنون روزهای یکشنبه، دوشنبه و سه شنبه ی هر هفته در حسینیه ی امام خمینی (رحمه الله) برگزار می گردد. پایگاه اطلاع رسانی KHAMENEI.IR متن شرح آیت الله خامنه ای بر حدیثی تربیتی از نصایح جناب لقمان حکیم به فرزندش را درباره ی «اهمیت توأمان بودن ترس و امید در وجود انسان نسبت به خداوند» منتشر می کند. متن بیانات معظمٌ له که در ابتدای جلسه ی درس روز یکشنبه ۱۳۹۵/۱۲/۱ ایراد شده است، به شرح زیر است.

بسم الله الرّحمن الرّحیم،والحمدلله ربّ العالمین والصّلاة والسّلام علی سیّدنا محمدٍ و آلهِ الطّاهِرین وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی أَعدائِهِم أَجمَعین عَن حَمَّادِ بنِ عِیسَی عَنِ الصَّادِقِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ (عَلَیهِمَاالسَّلام) قَالَ: کَانَ فِیمَا أَوصَی بِهِ لُقمَانُ ابنَهُ نَاتَانَ. .. یَا بُنَیَّ خَفِ اللهَ خَوفاً لَو وَافَیتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَینِ خِفتَ أَن یُعَذِّبَکَ الله وَ ارجُ اللهَ رَجَاءً لَو وَافَیتَهُ بِذُنُوبِ الثَّقَلَینِ رَجَوتَ أَن یَغفِرَ اللهُ لَکَ.[1]

کَانَ فِیمَا أَوصَی بِهِ لُقمَانُ ابنَهُ نَاتَانَ

معلوم میشود اسم پسر لقمان ناتان بوده است، حالا در پاورقی نسخه های دیگر هم نقل کرده اند: ناسان، نابان و از این قبیل؛ یکی از آن فِقراتی که او سفارش میکند به پسرش این است:

یَا بُنَیَّ خَفِ اللهَ خَوفاً لَو وَافَیتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَینِ خِفتَ أَن یُعَذِّبَکَ الله

در باب خوف و رجاء است؛ میفرماید خوف تو از خدای متعال به مرتبه ای باشد که اگر نیکی و حسنات جنّ و انس را هم با خود داشته باشی، باز هم خائف باشی از اینکه خدای متعال تو را معذّب کند؛ در این حد بایستی انسان خوف داشته باشد.

خب، شما حسنات جنّ و انس را با خودتان دارید؛ امّا آیا از قصورهای خودتان، تقصیرهای خودتان -تقصیرها در مراتب مختلف؛ در هر مرتبه ای از ایمان، نوعی از کارها برای انسان تقصیر محسوب میشود- خاطرجمع هستید؟ نه، بنابراین ولو شما نمازهایتان را میخوانید، نوافلتان را میخوانید، نافله ی شب را میخوانید، دعای کمیل هم میخوانید، تبلیغ دین هم میکنید، کارهای خوب هم انجام میدهید، خدمت به مردم هم میکنید، بعد بگویید دیگر من خیالم راحت است و همه ی کارهای خوب را انجام داده ام؛ نخیر، این جوری نیست. گاهی وظایفی از انسان فوت میشود که العیاذبالله انسان تا آخر عمر نمیفهمد، (بعد که رفت) آن طرف، میفهمد؛ بعد که چشمش را بست و وارد آن نشئه شد، آن وقت نگاه میکند و میبیند چقدر کارها که باید انجام میداده، انجام نداده است؛ یا چقدر کارهایی که بایستی انجام میداده، درست انجام نداده یا با نیّت درست انجام نداده است؛ این جوری است. لذا شما در دعای شریف مکارم الاخلاق میخوانید: وَ استَعمِلنِی بِمَا تَسأَلنِی غَداً عَنه؛[2] من را به آن کارهایی که فردا از من سؤال خواهی کرد و من را (به خاطر آنها) مؤاخذه خواهی کرد، وادار کن و به سمت آن کارها بکشان. خیلی از کارها را ما غافلیم، حالا گاهی انسان تا دم مرگ یا بعد از مرگ نمیفهمد -که آن خیلی بد است- گاهی هم انسان در اثنای زندگی ملتفت میشود که فلان کار را باید میکردیم (ولی) انجام ندادیم، فلان وظیفه را باید انجام میدادیم (ولی) انجام ندادیم، یا فلان کار را نباید میکردیم (ولی) مرتکب شدیم؛ خب، این فرصتی است؛ اگر خدای متعال توفیق بدهد و انسان قبل از مرگ، ملتفت این کمبودها و نقصها و خُلل و فُرج زندگی خودش بشود؛ این نعمت بزرگی است که خدای متعال فرصت بدهد که انسان بتواند یک جوری جبران کند؛ اگرچه گاهی جبرانش هم خیلی سخت است.

در سنین جوانی، جبران آسان است؛ در سنین ماها، جبران سخت است؛ فرصت نیست، حوصله نیست، توان نیست، نیروی لازم نیست؛ تا وقتی که این فرصت هست، تا توان هست، تا حوصله هست، تا وقت هست، شما که جوان هستید فرصت را مغتنم بشمرید؛

پس درس اوّل این فِقره از (سفارش) لقمان به پسرش، این است که اگر همه ی حسنات جنّ و انس را هم با خودت داشتی و نگاه کردی دیدی خیلی کارها انجام داده ای، باز هم از خدای متعال بترس؛ خوف در این حد.

نقطه ی مقابلش هم رجاء است؛ آن هم باید باشد؛ خوف به تنهایی، مکمّل ایمان نیست؛ فرمود:

وَ ارجُ اللهَ رَجَاءً لَو وَافَیتَهُ بِذُنُوبِ الثَّقَلَینِ رَجَوتَ أَن یَغفِرَ اللهُ لَکَ

رجاء هم باید همین جور باشد که اگر چنانچه با گناهان جنّ و انس، با خدای متعال ملاقات کردید، باز هم این امید را داشته باشید که خدای متعال با شما با حسن فضل خود و حسن رفتار خود رفتار کند و شما را بیامرزد. این رجاء را هم باید داشته باشید. چرا؟ مگر میشود؟ بله، گاهی انسان در مقابل پروردگار عالَم اظهار ضعف و انکسار میکند (و میگوید) «اِنّی کُنتُ مِنَ الظّالِمین»[3]؛ نفْس این اظهار انکسار و اظهار ضعف و تضرّع، موجب جلب رحمت الهی میشود. در دعای شریف ابوحمزه میخوانید: اِرحَمنی لِضَعفی؛[4] چون ضعیفم، به من ترحّم کن؛ پس یکی از موجبات رحمت الهی، ضعف ما است؛ به شرطی که احساس کنیم آن ضعف را، اقرار کنیم به آن ضعف. اگر این باشد، آن وقت این رجاء هم هست؛ بله، این رجاء را هم داریم از خدای متعال در مناجات شریفه ی شعبانیّه: کأنّی بِنَفسی واقِفةٌ بَینَ یَدیکَ وَ قَد اظَلَّها حُسنُ تَوَکُّلی عَلَیک فَقُلتَ ما اَنتَ اَهلُهُ وَ تَغَمَّدتَنی بِعَفوِک؛[5] این هم همیشه هست که گویا انسان خودش را در زیر سایه ی رحمت الهی مشاهده میکند.

بنابراین هر دو لازم است؛ هم آن خوف لازم است، هم این رجاء لازم است. هم آن خوف منطقی است و هم این رجاء منطقی است. (پس) این رجاء هم منطقی است؛ این جور نیست که انسان بگوید چطور چنین چیزی ممکن است؛ نه، کاملاً منطبق با منطق است.

پی نوشت ها

[1] الأمالی (للصّدوق)، ص ۷۶۶

[2] صحیفه ی سجّادیّه

[3] سوره ی انبیاء، بخشی از آیه ی ۸۷؛ «... راستی که من از ستمکاران بودم»

[4] اقبال الاعمال، ج ۱، ص ۷۳

[5] اقبال الاعمال، ج ۲، ص ۱۵۴