اختلاف در عید فطر
چرا در عید فطر بین فقها اختلاف است مثلا بعضی سه شنبه و برخی چهارشنبه را عید می گیرند؟
برای پاسخ به این پرسش ذکر توضیحی دربارة مسائل فقهی به عنوان مقدمه لازم است.
هر مسئله فقهی متشکل از دو بخش موضوع و حکم میباشد.(1) مثلاً در گزاره «نماز واجب است»، نماز موضوع و وجوب، حکم مسأله است. و نیز در این جمله که نوشیدن مشروبات الکلی حرام است، نوشیدن مشروب، موضوع و حرمت، حکم مسئله را تشکیل میدهند.
در این میان، وظیفه فقها، کشف حکم و بیان آن میباشد، هر چند تعریف برخی موضوعات فقهی نیز در حوزه وظایف فقهاء قرار دارد. توضیح آنکه:
موضوعات مسائل دو دستهاند، برخی از موضوعات، به گونهای هستند که شارع مقدس آنها را جعل کرده است مثل نماز، روزه، حج، خمس، زکات و... اگر دین اسلام نبود، نماز و روزه و. .. به این صورت اصلاً وجود خارجی پیدا نمیکردند، این موضوعات در آیات و روایات و افعال معصومین تعریف و تبیین شدهاند. ولی برخی دیگر از موضوعات فقهی، همان اشیاء خارجی و یا افعال رایج در زندگی انسانها هستند که حتی اگر دین هم نباشد آن موضوعات هستند و شارع فقط وظیفه ما در برخورد با آنها را مشخص میکند.
مثلاً شراب، سگ، خوک، ازدواج، موسیقی و... همه موضوعاتی هستند که در عالم خلقت و در جریان زندگی وجود دارند و دین اسلام آنها را پدید نیاورده و فقط به بیان وظیفه ما پرداخته است. شارع این گونه موضوعات را تعریف نمیکند. و آن را به فهم عرف ارجاع میدهد.
فقهاء نیز در تعریف موضوعاتی مثل قمار، ربا، ازدواج، غناء... که موضوعاتی عرفی هستند، به عرف مراجعه میکنند چنان که مثلاً در بحث غناء، تعریف آن را از کتب لغت نقل میکنند نه احادیث،(2) و یا حضرت امام (ره) دربارة شطرنج آلت قمار بودن یا نبودن آن را به عرف ارجاع دادند.
در مسئله عید فطر نیز هر چند عنوان عید فطر و افطار عنوانی است که از دین اسلام ناشی شده است، ولی در اصل عید فطر چیزی نیست به جز حلول ماه شوال، و پیدا شدن هلال جدید.
در روایات به ما دستور داده شده است که با رؤیت هلال رمضان روزه بگیرید و با رؤیت هلال شوال افطار کنید(3) و دیگر توضیح داده نشده که هلال کی طلوع میکند. چرا که این مسئله امری است طبیعی و تابع قوانین فلکی و نجومی میباشد در این مسئله روزه، روز اول ماه شوال، موضوع است و حرمت حکم آن است و چون ماه شوال و روزهای آن موضوع معین عینی خارجی هستند، ملاک شناخت آن عرف مردم است. بنابراین اگر کسی هلال ماه شوال را ببیند باید فردایش را افطار کند، حتی اگر مراجع تقلید و یا رهبری نظام اسلامی آن روز را عید ندانند. و اگر چنین فردی که خود ماه را دیده است باز هم به خاطر عدم اعلام عید، روزه بگیرد مرتکب فعل حرام شده است.(4)
راههای ثابت شدن حلول اول ماه نیز راههایی عقلایی و عرفی هستند. مثل این که کسی خود ماه را ببیند یا از گفته جمعی یقین حاصل کند....(5) با این توضیحات مشخص میشود که علما اختلاف در حکم و اصل مسئله ندارند. بلکه بحث این بوده که آیا ماه دیده شده یا نه؟ و علمایی که عید اعلام کردند بر اساس گزارش اطرافیان عادل خود اطمینان حاصل کردهاند که ماه رؤیت شده است. ولی علمایی که برایشان اثبات نشده، در واقع خود یا اطرافیان و افراد مورد اطمینان ایشان ماه را ندیدهاند. و لذا در این مسئله هر کسی به وظیفة خود عمل کرده است.
مردم نیز وظیفه دارند تحقیق کافی بنمایند و تا وقتی یقین نکردهاند نمیتوانند افطار کنند، حتی اگر عالمی بفرماید برای ما ثابت شده است که عید است. و اصولاً این مسئله تقلیدی نیست. چرا که هیچ کسی از مرجع تقلید خود نمیپرسد که مثلاً چهار فرسخ چقدر است تا نمازش شکسته باشد زیرا چهار فرسخ معلوم است که چیست.
سخن فقهاء در مسئله عید در دو صورت میتواند برای مقلد عید را ثابت کند. یکی آن که از سخن ایشان یقین حاصل کند. که این اختصاص به فقهاء ندارد و از سخن افراد دیگر هم اگر یقین حاصل شود. باید افطار کند دیگر این که یکی از فقهاء حکم به حلول ماه شوال کند که در این صورت بر همة مردم و حتی سایر فقهاء لازم است که افطار کنند.
پی نوشت:
1.ر. ک: ولایی عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران، نشر نی، 1380، ج 2، ص 76 و 79 و نیز ص 199 و 201.
2.به عنوان مثال ر. ک: انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، انتشارات دهاقانی، 1372، ج 1، ص 108، 109.
3.حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1414 ق، ج 10، صص 256، 257 و 291.
4.ر. ک: رسالههای توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، احکام روزه، راه ثابت شدن اول ماه.
5.همان.
