نقش کسب حلال در زندگی

در زندگی دنیوی؛ مال و ثروت نه تنها خوب است، بلکه هر مسلمان آگاه وظیفه دارد در کسب و تحصیل حلال آن تلاش کند و خود و جامعه اش را در رشد اقتصادی حلال و مشروع یاری رساند. هر چند تأمین زندگی، مورد تأکید فراوان است؛ با این حال، نه از هر راهی و با هر درآمدی! با این نگرش پی می بریم که؛ اسلام در هر زمینه ای از زندگی نسبت به روح و سلامت و کمال آن توجه ویژه ای دارد و کسب مال حلال را در ارتقاء روحیه معنوی بسیار مؤثر می خواند.

مقدمه

کسب رزق حلال در مقابل کسب و درآمد حرام، در آموزه های دینی و فقه اسلامی مورد بحث گفت وگو تأکید قرار گرفته و ده ها آیه و روایت را به خود اختصاص داده است؛ و این خود دلالت از اهمیت آن در سعادت انسان و توفیقات الهی و روابط اجتماعی - اقتصادی دارد.

«رزق» به معنای عطا و بخششِ مستمری است که به منظور ادامه حیات با نیاز فرد مطابقت دارد. ازآنجاکه روزیِ خداوند، عطای مستمر به آفریدگان است، از آن به «رزق» تعبیر شده است (مصطفوی، 1368، 4، 115).

در قرآن مجید واژه رزق به شکل های گوناگون به کاررفته است؛ در برخی موارد همچون: «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکم» (ذاریات/22) در امور مادی است، زیرا در آیه مزبور رزق به معنای باران است (طوسی، بی تا 9، 385؛ فیض کاشانی، 1418، 2، 1208؛ طبرسی، 1372، 9، 235). رزق در برخی موارد همچون آیه «وَ الَّذینَ هاجَرُوا فی سَبیلِ اللهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیرْزُقَنَّهُمُ اللهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللهَ لَهُوَ خَیرُ الرَّازِقینَ» (حج/58)، در امور معنوی و اخروی و در برخی موارد همچون آیه «إِنَّ اللهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتین» (ذاریات/58)، در معنای عام از امور معنوی و مادی به کار رفته است.

در تأیید تفاوت «رزق» و «درآمد» باید گفت؛ در متون دینی اصیل و معتبر، بر مال حرام رزق اطلاق نشده است، چنان که طبرسی ضمن تفسیر آیه «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ ینْفِقُون؛ و از تمام نعمت ها و مواهبی که به آنان روزی داده ایم، انفاق می کنند» (بقره/3) گفته است: روزیِ واقعی آن است که شخص بتواند از آن بهره مند شود و کسی حق نداشته باشد او را از این بهره مندی بازدارد؛ بنابراین، آیه مذکور دلیل بر آن است که مال حرام رزق و روزی نیست؛ زیرا خدای متعال مردمان را به انفاق کردن از آنچه روزی ایشان مقرّر داشته می ستاید و انفاق کننده از مال حرام - به اتفاق همگان- شایسته ستودن نیست، پس حرام رزق محسوب نمی شود (طبرسی، 1372، 1، 122).

درباره مفهوم «روزی حلال» باید گفت: ائمه اطهار (ع) علاوه بر تشویق به روزی حلال، به شکل های گوناگون و نهی از خوردن مال حرام و بیان برخی از مصادیق آن همچون: ربا، رشوه و...، تفسیری از مفهوم رزق و روزی حلال ارائه کرده اند؛ چنانکه محمد بن ابی نصر به امام رضا (ع) عرض کرد: «جُعِلْتُ فِداک ادْعُ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یرْزُقَنِی الْحَلالَ فَقالَ أَ تَدْرِی مَا الْحَلالُ؟ قُلْتُ الَّذِی عِنْدَنَا الْکسْبُ الطَّیب؛ قربانت شوم، من دعا می کنم که خداوند از روزی حلال خود به من عطا فرماید. حضرت فرمودند: «می دانی روزی حلال چیست؟» عرض کردم: قربانت تا آنجا که می دانم کاسبی پاک را روزی حلال می شمارند». حضرت فرمودند: علی بن حسین (ع) می فرمودند: «الْحَلالُ هُوَ قُوتُ الْمُصْطَفَینَ ثُمَّ قالَ قُلْ أَسْأَلُک مِنْ رِزْقِک الْواسِع؛ روزی حلال قوت برگزیدگان الهی است، در دعای خود بگو بار خدایا! از روزی واسعت به من عطا کن» (کلینی، 1407، 2، 553).

از متن پرسش و پاسخ برمی آید روزیِ حلال آن است که از راه های مجاز در شرع- که کتاب های فقهی عهده دار بیان آن هستند- به دست آید؛ چنان که آیات قرآن و سخنان ائمه اطهار (ع) در بیان برخی از مصادیق مال حرام همچون ربا و رشوه این مدعا را ثابت و تأیید می کند. در روایتی دیگر معمربن خلاد از حضرت رضا (ع) روایت کرده که فرمودند: حضرت باقر (ع) مردی را دیدند که می گفت: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک مِنْ رِزْقِک الْحَلال»؛ امام فرمودند: تو از خداوند روزی پیامبران را درخواست می کنی، بگو: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک رِزْقاً حَلالاً واسِعاً طَیباً مِنْ رِزْقِک» (همان، 2، 552). منظور از روزی پیامبران در روایت مذکور، رزقی است که در واقع و نفس الامر، حلال باشد؛ چنین رزقی، رزق پیامبران و اوصیای ایشان است، اما رزق مؤمنان، رزقی است که در ظاهرِ شریعت حلال باشد؛ یعنی مکلف، از طریق تقلید یا اجتهاد، به حلال بودن آن، علم پیدا کند، چه بسا رزق هایی که بر اساس ظاهر شریعت به حلال بودن آنها حکم شده، مشتبه و شبهه ناک باشد.

همچنین امام رضا (ع) از مفهوم حلال، تفسیری ارائه کرده و هر چیزی را که برای بدن مقوّی و مفید باشد، حلال دانسته و فرموده اند: «خدای متعال هیچ خوردنی و آشامیدنی را مباح قرار نداده، مگر اینکه منفعت و صلاحی در آن باشد و هیچ چیز را حرام نفرموده، مگر اینکه در آن زیان، تلف و فسادی باشد؛ پس هر چیز سودمندی که به تن قوّت دهد و بر نیروی بدن بیفزاید حلال است» (مجلسی، 1403، 62، 166). مقاله حاضر در پی آن است که از یکسو اهمیت و ارزش کسب وکار حلال و به دست آوردن رزق حلال را از نگاه اسلام تبیین کند و از سوی دیگر، نقش کسب و رزق حلال را در زندگی بیان نماید.

ضرورت کسب حلال

نظام های اقتصادی جهان معاصر، انسان را در انتخاب کار و کسب مال به طورکلی آزاد می گذارد و به وی اجازه می دهد که هم از راه های صحیح و هم از راه هایی؛ مانند رباخواری، قماربازی، احتکار، بازار سیاه و. ..، به جمع ثروت بپردازد، بی آنکه به حقوق دیگران ارزشی قائل شود و به اصول اخلاقی و پیامدهای اجتماعی، سیاسی و اخروی آن بیندیشد. بدیهی است این نوع برخوردها، مشکلاتی همچون تورّم، تکاثر، برده داری، مفاسد اخلاقی و سیاسی را در پی دارد؛ در چنین جامعه ای، زندگی مشکل و توان فرسا می شود، انسانیت منحط و ارزش های انسانی سرکوب می شود؛ اما آنچه در نظام اقتصادی اسلام، بیش از هر چیز اهمیت دارد، حلال بودن کسب وکار است؛ یعنی به دست آوردن مال، از راهی که آزاد است و ممنوعیت شرعی ندارد؛ قرآن کریم به پیروانش تأکید می ورزد که بنیان مالی خود را بر پایه «ایمان خالص و تقوا» استوار سازند و روزی خود را از راهی به دست آورند که طبع سلیم می پسندد و عقل آدمی بر آن رغبت می ورزد و خداوند آن را مجاز و مباح می داند: «و از نعمت های حلال و پاکیزه ای که خداوند به شما روزی داده است، بخورید و از [مخالفت ] خداوندی که به او ایمان دارید، بپرهیزید» (مائده/88).

«ای مردم! از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه را بخورید و از گام های شیطان پیروی مکنید که او دشمن آشکار شماست» (بقره/168). خداوند در این آیه شریفه، از طرفی به کسب رزق حلال امر می کند و از طرفی از ضدّ آن؛ یعنی حرام خواری و انجام کار نامشروع نهی می کند و آن را تبعیت از شیطان می خواند. بر اساس آیات قرآن، خداوند رزق و روزی حلال و طیب را برای انسان در نظر گرفته است: «و از چیزهای پاک به شما روزی داد، باشد که سپاسگزاری کنید» (انفال/26)؛ «و [نیز] روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟ بگو: این [نعمت ها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت [نیز] خاصّ آنان است» (اعراف/32).

قرآن دغدغه مؤمنان در کسب وکار را در این می داند که به پاک و حلال بودن درآمد و تغذیه خود فکر می کنند. همچنان که قرآن اصحاب کهف را مثال می آورد. آنان پس از بیداری از خواب سیصد و اندی ساله خود، دغدغه غذای حلال و پاکیزه را داشتند تا نور ایمانشان همچنان بدرخشد و خاموش نشود: «...تا ببیند کدام یک از غذاهای آن پاکیزه تر است و از آن، غذایی برایتان بیاورد» (کهف/19)؛ از این رو؛ بر شخص مسلمان واجب است که در حدّ ضرورت و به قدر توان، کار کند و مخارج خود و خانواده اش را تأمین نماید: «طلب حلال بر هر مرد و زن مسلمان واجب است» (شعیری، بی تا 139). شغل او باید مباح باشد و مالی را که صرف هزینه های زندگی خود می کند، بایستی حلال باشد. انسان نباید تن پرور و سربار جامعه باشد و به دستاورد دیگران چشم بدوزد و بخواهد به اموال مردم دستبرد بزند. پیشوایان معصوم اسلام همواره پیروان خود را از پستی و ذلّتِ درخواست و طلب از دیگران باز می داشتند و می کوشیدند تا آنان را به عزّت و بزرگواری عادت دهند؛ از آنان می خواستند که حتّی در سخت ترین شرایط از کار شرافتمندانه برای امرار معاش خود دست برندارند و با سعی و کوشش، خود را از دیگران بی نیاز سازند. شخصی حضور امام صادق (ع) شرفیاب شد و عرض کرد: من نمی توانم با دست خودکار کنم یا به تجارت بپردازم، درحالی که فردی محروم و نیازمند هستم [چه کنم؟]، امام (ع) فرمود: «کارکن و با سرت بار ببر و خویشتن را از مردم بی نیاز کن» (کلینی، 1407، 5، 76 – 77). کسی که توان کار کردن دارد و می تواند از راه مشروع امرارمعاش کند، چنانچه بیکار و سربار جامعه باشد، شخصیت خود را خوار و پایمال می سازد و انسان ارزشمندی نیست.

رسول خدا (ص) اگر به مردی نظر می کرد و خوشایند او بود، می پرسید: «آیا کاری دارد؟» اگر پاسخ منفی بود، می فرمود: «از چشمم افتاد!» وقتی علت را می پرسیدند، می فرمود: «وقتی مؤمن شغل و حرفه ای نداشته باشد با [هزینه کردن] دینش ارتزاق می کند» (شعیری، بی تا 139).

اسلام، سحرخیزی، سفر و تحمّل زحمت و مشقّت در راه کسب روزی را نیز سفارش کرده است:

امام صادق (ع) در سخنانی می فرماید: «هریک از شما که نیازی دارد، صبح زود حرکت کند و با سرعت به سراغ آن برود» (حر عاملی، 1409، 17، 78). «من دوست دارم که مرد برای کسب روزی خود به این سو و آن سو برود، پیامبر خدا (ص) فرمود: بار خدایا! به صبحگاهان امّت من برکت عطا کن» (صدوق، 1413، 3، 157).

با توجه به آیات و روایات ذکر شده و ده ها روایت دیگر، هر نوع کار و درآمدی مورد پسند اسلام نیست؛ بلکه کار و درآمدی مورد پسند است که حلال و پاکیزه باشد.

ارزش کسب و رزق حلال

اسلام برای کار و فعّالیت حلال و به دست آوردن روز حلال، ارج فراوان قائل است و آن را از جهت کمّی و کیفی ستوده است. درآمدهای مشروع و کسب وکار و اموال حلال، جایگاه ویژه ای داشته و قرآن مجید آن را مایه قوام و هستی شخص، جامعه و مایه زینت و آرامش در زندگی این دنیا می خواند؛ آنجا که می فرماید: «اموال خود را، که خداوند وسیله قوام زندگی شما قرار داده، به دست سفیهان نسپارید...» (نساء/5) و در جای دیگری می فرماید: «مال و فرزند، زینت زندگی دنیاست...» (کهف/46). قرآن افراد متمکن را که از طریق مشروع اموالی به دست آورده اند، افراد خوب معرفی می کند و اساساً داشتن مال و تمکّن مادی را نوعی امداد الهی به حساب آورده و عنایت و تفضّل معبود را در حق بندگان خدا بیان می کند. خداوند منابع کسب روزی حلال را در اختیار انسان قرار داده تا انسان ها به سمت حرام نروند و از حریم الهی تجاوز ننمایند؛ چراکه تصرّف در مال حرام و حلال دانستن آن از دیدگاه اسلام، بدعت در دین و تجاوز از حریم الهی است. در روایات درباره ارزش کسب وکار حلال و به دست آوردن رزق حلال چنین می خوانیم.

رسول اکرم (ص) در سخنانی می فرماید: «عبادت، هفتاد جزء است، برترین آن به دست آوردن روزی حلال است» (کلینی، 1407، 5، 78). «...ای مردم! کندی جریان روزی، شما را وادار نسازد که آن را از راه معصیت بجویید که خداوند روزی بندگانش را از راه حلال تقسیم کرده، نه از راه حرام. پس کسی که تقوای الهی پیشه کند و از خدا بترسد و بردباری نشان دهد خدا روزی او را از راه حلال می دهد و کسی که پرده [عفاف و گناه ] بدرد و در به دست آوردن روزی شتاب کند و روزیش را از راه حرام به دست آورد از روزی حلالش کاسته می شود و در روز قیامت بر آن محاکمه می شود» (همان، 5، 80).

کسب مال حلال از نظر کمّی و مصرف، محدود و در عین حال بسیار سخت و کمیاب است؛ امام علی (ع) می فرماید: «... شمشیر زدن بر مؤمن آسان تر از به دست آوردن یک درهم از راه حلال است!» (سید رضی، 1414، 277).

امام باقر (ع) می فرماید: «به دست آوردن مال حلال بسیار مشکل و کمیاب است» (صدوق، 1413، 3، 560). امام صادق (ع) می فرماید: «خداوند خلائق را آفریده و همراهشان روزی های حلال و پاکیزه ای قرار داده است پس کسی که مقداری از روزی خود را از راه حرام بخورد همان مقدار از روزی حلالش کاسته می گردد» (کلینی، 1407، 5، 81).

واقعیتی که باید به آن توجه داشت این است که خداوند متعال برای تمام مخلوقات «روزی حلال» مقدّر فرموده است. اگر انسان عجله نکند و قناعت و صبر را پیشه خود سازد، تمام رزق مقدّرش به او خواهد رسید. کسانی که از کسب حرام پرهیز نمی کنند، خیال می کنند اگر از مال حرام صرف نظر کنند، کمبودی در معاششان پدید می آید و سخت محتاج و گرفتار می شوند. خداوند می فرماید: «هیچ جنبنده ای در زمین نیست، مگر اینکه روزی او بر خداست. او قرارگاه و محلّ نقل وانتقالش را می داند. همه اینها در کتاب آشکاری ثبت است» (هود/6).

امام علی (ع) در این باره می فرماید: «جز این نیست که بنده به سبب صبر نکردن و شتاب زدگی رزق حلال را بر خود حرام می کند؛ درحالی که بیش از آنچه مقدّرش بوده، به دست نمی آورد» (ابن أبی الحدید، 1404، 3، 160 – 161)؛ بنابراین، اولین وظیفه مؤمنان در زندگی، کسب و استفاده از اموال حلال است؛ چراکه –با توجه به آثار و پیامدهای کسب حلال که در ذیل خواهد آمد- کسب وکار حلال تأثیر زیادی در وصول به سعادت و ترقیات انسانی دارد و موجب توفیق و قبولی طاعات و عبادات می شود.

بازتاب و نقش کسب و رزق حلال در زندگی

1.مورد حمایت و محبوب خداوند

کسی که کسب وکار مشروع و حلال دارد و از این راه طلب روزی حلال می کند، در حفظ و حمایت خداوند قرار دارد و از عنایات ویژه خدای تعالی برخوردار می شود. در حدیث قدسی آمده است که خداوند به پیامبر اسلام (ص) فرمود: «ای احمد! عبادت ده جزء باشد، نُه جزء آن طلب روزی حلال است، پس هرگاه غذا و نوشیدنی تو حلال شد، تو در حفظ و حمایت من هستی» (فیض کاشانی، 1406، 26، 147).

بنده با شرایطی در نزد خداوند محبوب و گرامی است. یکی از این راه ها برای گرامی بودن نزد خداوند، طلب روزی حلال است. حال چه بنده به این روزی دست پیدا کند و چه با تلاش های بسیار دست پیدا نکند در هر صورت در نزد خداوند محبوب و گرامی خواهد بود. امام صادق (ع) در این باره فرموده است: «بنده، آن زمان نزد خدا گرامی تر است که درصدد کسب درهمی حلال برآید و نتواند به آن دست یابد» (ابن همام اسکافی، 1404، 45).

2.استجابت دعا

استجابت دعا دارای شرایط و مقدمات بسیاری است که یکی از آنها پاک کردن روزی از هرگونه مال حرام است. لذا با پاک و حلال بودن مال، دعای آدمی به مرحله استجابت می رسد.

پیامبر اکرم (ص) در سخنانی فرمود: «هر کس می خواهد دعایش، مستجاب شود، باید خوراک و درآمدش را پاک کند» (ابن فهد حلّی، 1407، 139).

«هر کس غذای حلال بخورد، قلبش صاف و رقیق می شود و اشکش جاری می شود و حجابی برای دعایش نیست»( طریحی، 1375، 5، 353).

امام علی (ع) در سفارش به کمیل بن زیاد می فرماید: «زبان از قلب خبر دهد و قلب با خوراک قوّت یابد؛ پس در چیزی بنگر که قلب و جسمت را از آن غذا می دهی، اگر حلال نباشد، خدای متعال عبادت و شکرگزاری تو را قبول نخواهد کرد» (طبری آملی، 1383، 2، 28).

امام صادق (ع) فرمود: «هرگاه یکی از شما بخواهد، دعایش مستجاب شود باید کسب خود را پاک کرده، از عهده حقوق مردم خارج شود و همانا خدا، دعای بنده ای که در شکمش لقمه حرام باشد یا حقی از بندگان خدا نزدش باشد، قبول نمی کند» (مجلسی، 1403، 90، 321).

از این روایات می توان نتیجه گرفت که غذای ناپاک و حرام، باعث قساوت و تاریکی قلب می شود؛ به همین دلیل، دعای حرام خواران مستجاب نمی شود. از اینجا به رابطه نزدیکی که در میان ناپاکی درون و تغذیه حرام وجود دارد، می توان پی برد.

3.توفیق الهی بر انجام اعمال صالح

درآمدهای نامشروع و حرام با نوعی رذالت و سرافکندگی همراه است، توفیق بسیاری از عبادت ها را از انسان سلب می کند؛ اما کسب وکار و رزق مشروع و حلال زمینه های وارستگی و توفیق الهی را فراهم می آورد. امام علی (ع) می فرماید: «از مایه های توفیق و موفقیت آزادمرد، این است که مال حلال را به دست آورد» (تمیمی آمدی، 1410، 822). گفته اند: «طاعت خزانه حق تعالی است و کلید وی دعاست و دندانه های وی لقمه حلال است» (غزالی، 1383، 1، 368).

پرسش و پاسخ

ممکن است این سؤال پیش بیاید که چه رابطه ای میان تغذیه و انجام اعمال صالح و داشتن اخلاق نیک، وجود دارد؟ چگونه می تواند تغذیه در اخلاق و روحیات و ملکات نفسی اثر بگذارد؟ چراکه آن مربوط به جسم است و این مربوط به روح؟

پاسخ

با توجّه به رابطه بسیار نزدیک و تنگاتنگی که در میان جسم و روح آدمی است، جایی برای این تعجّب باقی نمی ماند. بسیار می شود که یک حالت بحرانی روحی و غم و اندوه شدید جسم را در مدّت کوتاهی، ضعیف و پژمرده و ناتوان می سازد، موهای انسان را سفید، چشم را کم نور، قوّت و توان را از دست وپا می گیرد؛ عکس این مسئله نیز صادق است که حالات خوب جسمانی در روح انسان اثر می گذارد، روح را شاداب و فکر را قوّت می بخشد.

از قدیم الایام تأثیر غذاها بر روحیات اخلاق انسانی مورد توجّه دانشمندان بوده است و حتّی این مطلب جزء فرهنگ توده های مردم شده است؛ مثلاً، خون خواری را مایه قساوت و سنگدلی می شمردند و معتقد بودند که عقل سالم در بدن سالم است. در آیات قرآن مجید و روایات اسلامی نیز نشانه های روشنی برای تأثیر تغذیه حلال و حرام در اخلاق و ظهور اعمال صالح و گناه دیده می شود.

از جمله در آیه 41 سوره مائده درباره گروهی از یهود که مرتکب کارهای خلافی از قبیل جاسوسی بر ضدّ اسلام و تحریف حقایق کتب آسمانی شده بودند، می فرماید:

«آنها کسانی هستند که خدا نخواسته است دل هایشان را پاک کند!»(أُولئِک الَّذینَ لَمْ یرِدِ اللهُ أَنْ یطَهِّرَ قُلُوبَهُم)؛ و بلافاصله در آیه بعد می فرماید: «آنها بسیار به سخنان تو گوش فرا می دهند تا آن را تکذیب کنند و بسیار مال حرام می خورند!» (مائده/42). این تعبیر نشان می دهد که آلودگی دل های آنها براثر اعمالی همچون تکذیب آیات الهی و خوردن مال حرام به طور مداوم بوده است؛ زیرا بسیار از فصاحت و بلاغت دور است که اوصافی را برای آنها بشمرد که هیچ ارتباطی با جمله «لَمْ یرِدِ اللهُ انْ یطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ» نداشته باشد (مکارم شیرازی، 1377، 1، 208).

از اینجا روشن می شود که خوردن مال حرام سبب تیرگی آیینه دل و نفوذ اخلاق رذیله و ظهور گناه و فاصله گرفتن با فضائل اخلاقی و اعمال صالح است. در آیه دیگری درباره شراب و قمار می فرماید: «شیطان می خواهد در میان شما به وسیله شراب و قمار، عداوت ایجاد کند» (مائده/91). بی شک عداوت و بغضاء دو حالت درونی و اخلاقی است که در این آیه شریفه رابطه میان آن و نوشیدن شراب ذکر شده و این نشان می دهد که غذا و نوشیدنی حرامی همچون شراب می تواند در شکل گیری رذایل اخلاقی و گناهان همانند پرخاشگری و ستیزه جویی و عداوت و دشمنی اثر بگذارد.

از آیه شریفه «کلُوا مِنَ الطَّیباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً» (مؤمنون/51) به دست می آید که توفیق عمل صالح، در سایه تغذیه حلال و طیب است. ذکر این دو (خوردن غذاهای پاک و انجام عمل صالح) پشت سر یکدیگر دلیل بر وجود یک نوع ارتباطی بین این دو است و اشاره به این است که غذاهای مختلف آثار اخلاقی متفاوتی دارد، غذای حلال و پاک، روح را پاک می کند و سرچشمه عمل صالح می شود و غذاهای حرام و ناپاک روح و جان را تیره و سبب اعمال ناصالح می شود (مکارم شیرازی، 1377، 1، 209؛ همچنین ر. ک: حسینی شاه عبدالعظیمی، 1363، 9، 145؛ حقی بروسوی، بی تا 6، 87 – 88)؛ بنابراین، رابطه نزدیکی میان تغذیه حلال و حرام و ظهور اعمال صالح و بد و روحیات و اخلاقیات وجود دارد. البته این سخن به معنای آن نیست که غذاها علّت تامّه برای اخلاق و کردار خوب یا بد است، بلکه همین اندازه می دانیم که طبق آیات و روایات، یکی از عوامل زمینه ساز پاکی یا زشتی اخلاق و کردار، هم از نظر نوع غذاها و هم از نظر حلال و حرام بودن آنها تغذیه است.

4.برخورداری از مقام مجاهد در راه خدا

کارگر زحمتکش که در پی کسب روزی حلال است، در فرهنگ اسلام از مقام و منزلت ویژه ای برخوردار است و تلاش و کوشش او، همچون جهاد در راه خدا قلمداد شده است؛ پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «طلب حلال، نوعی جهاد است» (قضاعی، 1361، 28).

همچنین امام صادق (ع) می فرماید: «کسی که با تلاش، در راه تأمین هزینه خانواده اش می کوشد، مانند مجاهد در راه خداست» (کلینی، 1407، 5، 88).

5.نورانیت دل وجان

یکی از ثمرات روزی حلال در انسان، این است که سبب روشنایی و نورانیت دل وجان آدمی می شود؛ زیرا فردی که خود را موظّف به کسب روزی حلال می داند و آن را یکی از واجبات می شمارد و در راه به دست آوردن آن تلاش و کوشش فراوان می کند، در اعمال دیگر خود نیز وسواس بیشتری به خرج می دهد، از این رو؛ هم اعمال او مورد درگاه خداوند قرار می گیرد و هم به سبب روزی حلال، خداوند دل وجانش را روشنایی می بخشد. پیامبر اکرم (ص) در این باره می فرماید: «هر کس چهل روز [غذای ] حلال بخورَد، خداوند دلش را نورانی می گرداند» (ابن فهد حلّی، 1407، 153).

6.افزایش رزق

گاهی بر اثر چشم پوشی از مال حرام، چندین برابر آن از حلال به او خواهد رسید. امام صادق (ع) می فرماید: «در میان بنی اسرائیل مردی عبادت پیشه و نیازمند بود. همسرش به وی اصرار می کرد که در پی روزی رود، امّا او از خداوند طلب روزی می کرد. در خواب دید [که از او می پرسند]: «کدام یک برایت دوست داشتنی تر است؛ دو دِرهم مال حلال یا دو هزار درهم مال حرام؟» گفت: «دو درهم مال حلال». گفت: «زیر سرت نهفته است». بیدار شد و زیر سرش دو درهم دید. آنها را برداشت و با یکی ماهی ای خرید و به سوی خانه رفت. وقتی همسرش او را دید، به سرزنش وی پرداخت و سوگند خورد که به آن ماهی دست نزند. مرد، خود، برخاست و چون شکم ماهی را درید، دو گوهر در آن یافت و آنها را به چهل هزار درهم فروخت» (حر عاملی، 1409، 25، 453).

رزق حلال و طیب؛ یعنی هر چه انسان از آن برداشت کند هیچ چیز از آن کم نشود. رزق به صرف دویدن حاصل نمی شود؛ و برکت نیز به زیاد پول درآوردن و این قبیل موضوعات نیست! بلکه به نوع ایمان، عمل صالح و تقواست.

7.آمرزش گناهان

در روایات، از طلب روزی حلال به عنوان یکی از اسباب آمرزش گناهان یاد شده است. خدای متعال با اسباب مختلفی گناهان انسان را می بخشد که توبه، شفاعت، عبادات، ولایت اهل بیت (ع)، خدمت به مردم و… از این اسباب هستند و یکی از این سبب ها طلب روزی حلال است. رسول اکرم (ص) فرمود: «هر کس بر اثر طلب [روزی ] حلال، شب را خسته و رنجور سپری کند، شب را با گناهان آمرزیده، به صبح رسانده است» (صدوق، 1376، 289).

شرایط کسب حلال

یکی از زمینه های کسب روزی حلال، شناخت دستورالعمل های دین و مسائل خریدوفروش است، همان گونه که امام صادق (ع) در بیان راهکار مناسب برای کسب روزی حلال می فرماید: «هر کس بخواهد تجارت کند باید احکام دین خود را بیاموزد تا بدین وسیله حلال را از حرام بازشناسند. کسی که احکام دین خود را نیاموزد و تجارت کند در کام شبهات فرو می غلتد» (حر عاملی، 1409، 17، 382).

ائمه معصوم (ع)، راهکار مناسب برای کسب روزی حلال را ابتدا شناخت دین و مسائل دینی و بعد از آن آشنا شدن با مسائل خریدوفروش بیان می کنند و به صراحت اعلام می دارند که شخصی که به اینها عمل نکند، خود را در شبهات و حرام گرفتار خواهد کرد.

نتیجه گیری

با توجه به آیات و روایاتی که در زمینه کسب و درآمد حلال و مشروع آمده است، می توان چنین بیان نمود که در زندگی دنیوی؛ مال و ثروت نه تنها خوب است، بلکه هر مسلمان آگاه وظیفه دارد در کسب و تحصیل حلال آن تلاش کند و خود و جامعه اش را در رشد اقتصادی حلال و مشروع یاری رساند.

هر چند تأمین زندگی، مورد تأکید فراوان است؛ با این حال، نه از هر راهی و با هر درآمدی! با این نگرش پی می بریم که؛ اسلام در هر زمینه ای از زندگی نسبت به روح و سلامت و کمال آن توجه ویژه ای دارد و کسب مال حلال را در ارتقاء روحیه معنوی بسیار مؤثر می خواند. چنانکه سلامت روح در گرو استفاده صحیح و مطلوب از مال حلال است و بی توجهی به این موضوع، عوارض و پیامدهای منفی و مخربی را برای انسان به وجود می آورد. گاه دغدغه تأمین رفاه بیشتر، فرد را به فکر عبور از خط قرمزها و کسب درآمد از راه غیر حلال می اندازد و نتیجه آن، خروج برکت زندگی و ورود بدبختی به آن است که پیامدهای منفی به بار می آورد و گره های کور و مشکلات ناشناخته ای را به وجود می آورد و فشارهای روانی را افزایش می دهد و در نتیجه باز نارضایتی را در محیط خانواده به اوج خود می رساند.

کسب وکار حلال، زمینه ساز طاعات و عبادات و موجب تقویت دین داری می شود.

رزق حلال نیز همچون همه جنبه های دیگر زندگی نیازمند دعا، تضرّع و مسئلت از درگاه ربوبی است و سبب واقعی توسعه آن، خدای سبحان است.

منابع

قرآن کریم

ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله؛ شرح نهج البلاغة؛ قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1404 ق.

ابن فهد حلّی، جمال الدین احمد بن محمد؛ عدة الداعی و نجاح الساعی؛ قم: دار الکتاب العربی، چاپ اول، 1407 ق.

ابن همام اسکافی، محمد بن همام بن سهیل؛ التمحیص؛ قم: مدرسة الإمام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، چاپ اول، 1404 ق.

تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ قم: دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.

حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعة؛ قم: مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1409 ق.

حسینی شاه عبدالعظیمی؛ حسین بن احمد؛ تفسیر اثنا عشری؛ تهران: انتشارات میقات، چاپ اول، 1363.

حقی بروسوی، اسماعیل؛ تفسیر روح البیان؛ بیروت: دارالفکر، بی تا.

سید رضی، محمد بن حسین؛ نهج البلاغة؛ محقق: صبحی صالح، قم: هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

شعیری، محمد بن محمد؛ جامع الاخبار؛ نجف: مطبعة حیدریة، چاپ اول، بی تا.

صدوق، محمد بن علی؛ الامالی؛ تهران: کتابچی، چاپ ششم، 1376.

صدوق، محمد بن علی؛ من لا یحضره الفقیه؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.

طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372.

طبری آملی، عماد الدین محمد؛ بشارة المصطفی لشیعة المرتضی؛ نجف: المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، 1383 ق.

طریحی، فخر الدین؛ مجمع البحرین؛ تهران: کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375.

طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی تا.

غزالی، محمد بن محمد؛ کیمیای سعادت؛ تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی، چاپ یازدهم، 1383.

فیض کاشانی، محمد محسن؛ الوافی؛ اصفهان: کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی (ع)، چاپ اول، 1406 ق.

فیض کاشانی، ملا محسن؛ الاصفی فی تفسیرالقرآن؛ قم؛ مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1418 ق.

قضاعی، محمد بن سلامة؛ شرح فارسی شهاب الأخبار (کلمات قصار پیامبر خاتم)؛ تهران: مزکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1361.

کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق.

مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368.

مکارم شیرازی، ناصر؛ اخلاق در قرآن؛ قم؛ مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ اول، 1377