کدام شعرا مورد توجه ائمه بودند؟؟؟

از قدیم الایام زبان شعر و ادبیات همیشه احساسی بوده به طوری که با آن درون مایه شورانگیزی و چاشنی عاطفه برای بیان مطالب مورد نظر شاعر برای نفوذ و تأثیر بیشتر در مخاطب مورد استفاده بوده است. نکته مهم این موضوع در لسان و نگاه دینی این است که اگر منظور شاعر در گفتن شعر بیان مراتب توحید یا ترغیب و تحریص بر مکارم اخلاق از جهاد و عبادت و پاکدامنی یا مدح و ستایش پیغمبر و دیگر اولیای خدا باشد، این گونه شعر از آن منعی نشده و حتی خود اهل بیت (ع) هم از این گونه اشعار سروده و به شعرای تلاشگر در این مسیر حتی دیده شده که صله و پاداش هایی هم داده شده. اما اگر در شعر خیالات و افکار عاری از حقیقت و وصف زنان و ستایش اشخاص ناشایست و افتخارات بیهوده و هجو و تعرض به ناموس دیگران باشد این گونه اشعار مورد پذیرش اسلام و قرآن نیست، چنانکه خداوند متعال می فرماید : "والشعراء یتَّبِعُهُمُ الْغاوون"[1] که منظور این دسته از شعرا هستند . اما در ادامه همین آیه آمده است: "الا الذینَ آمنوا" [2] که منظور شعرای اهل ایمان هستند شعرائی که با اشعارشان دیگران را به صلاح فکر و عمل دعوت می کنند.

شاعران و سخنوران به منزله روزنامه‌های آن عصر بودند که هر یک جهت گیری سیاسی و ویژه‌ای را مطرح می‌ساختند و از آن دفاع می‌کردند و با زبانی مؤثر و شیوه‌ای رساء دلائلی بر حقانیت گرایش سیاسی خود اقامه می‌نمودند و دلائل رقبای خود را مردود می‌ساختند.

روزنامه‌های عصر اهل‌بیت

امروزه شاهد هستیم مردم اخبار خود را از طریق رسانه ها و روزنامه و جراید دریافت می کنند، در گذشته نیز منبع اطلاعات مردم و مرکز جهت گیری های سیاسی-اجتماعی که مردم تحت تأثیر آن قرار می گرفتند، محافل و مجالسی بود که در آن شعرا شعر می سرودند و سخنوران ایراد سخن می کردند.

حضرت آیت الله خامنه ای به نقل از کتاب «العباسیون الاوائل» در رابطه با تأثیر هنر شعر و شاعری می فرمایند: "ادبیات در دلها اثر می گذاشت و مهر و گرایش مردم را به این یا آن دسته جلب می کرد. شاعران و سخنوران به منزله روزنامه های آن عصر بودند که هر یک جهت گیری سیاسی و ویژه ای را مطرح می ساختند و از آن دفاع می کردند و با زبانی مؤثر و شیوه ای رسا، دلائلی بر حقانیت گرایش سیاسی خود اقامه می نمودند و دلایل رقبای خود را مردود می ساختند." [3]

در این میان شعرا در عصر اهل بیت (ع) رتبه بندی و دارای مدارج و شاخصه های مختلفی بودند. حجت الاسلام حامد کاشانی در رابطه با شاعران مورد عنایت اهل بیت در مصاحبه با خبرگزاری مهر گفت: مشهورترین شعرای سال‌های آغاز اسلام که مداح اهل بیت(ع) بوده‌اند، گاه اصلا سابقه اخلاقی خوبی نداشته‌اند، اما به دلیل وجود ویژگی حق‌مداری در این شاعران مورد توجه ائمه واقع شدند.

شعرایی که مورد تأیید اهل‌بیت بودند

در تاریخ شاهد این هستیم که عده ای از شعرا به شکل های مختلف مورد تأیید اهل بیت واقع شده  اند. در این رابطه محمد علی موحدی این گونه نظر می دهد؛ گاهی اهل بیت به بعضی از شعرا امر می‌کردند که شعر بگویند؛ مانند امام سجاد(ع) به بشیر یا بشر. گاه دیده می شود که ائمه (ع) به ازای دو خط شعر هدایای مادی گرانبهایی به شعرا می دادند؛ "امام سجاد(ع) خرج 40 سال زندگی فرزدق، شاعر معروف را یک جا به او داد به پاس یک شعر که در مدح اهل بیت و امام سرود و آن را در حضور هشام خلیفه غاصب در مسجد الحرام خوانده بود. عجیب تر آنکه امام سجاد از او عذرخواهی کرد که کاش بیشتر داشتم و به تو صله می دادم!"[4]

ملاقات دعبل خزائی با امام رضا (ع)

گاه دیده می شود که اهل بیت علاوه بر هدایای مادی، هدایای معنوی نیز می‌دادند. مانند امام رضا(ع) به دعبل که عبای خود را دادند. و گاه اهل بیت، خود شعر شاعران را ادامه می‌دادند. مانند امام رضا(ع) که شعر دعبل را ادامه دادند. چنانچه در این رابطه شیخ جواد قیومی در ارتباط با ملاقات دعبل خزائی با امام رضا (ع) در شهر مرو می گوید: "دعبل خزائی در شهر مرو بر آن حضرت وارد شد و گفت: ای پسر پیامبر من در مورد شما (اهل بیت) قصیده ای سروده و با خود سوگند یاد کرده ام که قبل از تو آن را برای کسی نخوانم امام فرمود: آن را بخوان. دعبل شعرش را خواند. امام (ع) برای او دعا کرد سپس فرمود: آیا در اینجا دو بیت به قصیده ات اضافه نکنم تا به آنها شعرت را پایان دهی گفت: ای پسر پیامبر آری و آن حضرت دو بیت به آن قصیده اضافه نمود."[5]

به خلاف مشهور، اولین زائر امام حسین(ع) یک شاعر بوده به نام "عبید الله بن حر جعفی" که پیرمردی عجیب و حاشیه‌دار و شاعری توانمند بوده است‌

شعری که امام را به گریه واداشت

هارون مکفوف (یکى از یاران امام صادق علیه السلام) مى گوید: به محضر آن حضرت شرفیاب شدم، فرمود: "برایم مرثیه بخوان. برایش خواندم. فرمود: "لا، کَما تَنْشِدُونَ وَ کَما تَرْثِیهِ عِنْدَ قَبْرِهِ ؛ این گونه نمى خواهم، آن گونه که در کنار قبر آن حضرت علیه السلام مرثیه مى خوانید، بخوان" و من خواندم:
أُمْرُرُ عَلى جَدَثِ الْحُسَیْنِ                فَقُلْ لَأَعْظُمِهِ الزَّکِیَّةِ[6]
"از کنار قبر حسین علیه السلام گذر کن و به آن استخوان هاى پاک او بگو ..."[7]

دیدم آن حضرت به گریه افتاد، سکوت کردم، ولى فرمود: ادامه بده، ادامه دادم.[8]
فرمود: "باز هم بخوان" خواندم تا به این بیت رسیدم:[9]
یا مَرْیَمُ قُومی وَانْدُبِی مَوْلاکِ                     وَ عَلَى الْحُسَینِ فَاسْعَدی بِبُکاکِ [10]
"اى مریم! برخیز و بر مولاى خود ندبه کن و با گریه ات بر حسین علیه السلام رستگارى طلب کن."[11]

دیدم امام صادق علیه السلام گریه کرد و بانوان، شیون سر دادند. وقتى آرام شدند، حضرت فرمود:[12] "یا أَبا هارُونَ مَنْ أَنْشَدَ فِى الْحُسَیْنِ فَأَبْکى عَشْرَةً فَلَهُ الْجَنَّةُ؛ اى ابوهارون! هرکس بر امام حسین علیه السلام مرثیه بخواند و ده نفر را بگریاند، پاداش او بهشت است."[13]

شعری که شبه وحی است

علی موحدی، پژوهشگر علوم "اسلامی" در بیان جایگاه شعرا در میان اهل بیت(ع) را این گونه ادامه داد؛ گاهی ائمه(ع) به شدت و با برترین الفاظ اشعار را تایید و تکریم می‌کردند: مانند دعبل که امام در رابطه با شعر او فرمودند: این ابیات را روح القدس بر زبان تو جاری کرد. یعنی شعر دعبل را شبه وحی خواندند.

شبیه این تعبیر را پیامبر اکرم(ص) در رابطه با حسان بن ثابت که با منور شدن شبه جزیره عربستان به نور اسلام، به پیامبر ایمان آورده و شاعر مخصوص پیامبر شد داریم که حضرت در رابطه با او فرمود: "تا زمانی که با اشعارت ما را یاری می دهی با روح القدس تأئید می شوی." او حدیث غدیر را به نظم آورده است. [14]

یا در رابطه با ابوالمستهل کُمیت بن زید اسدی که خطیب و ادیبی فقیه و شجاع بود و به مدح ائمه اطهار پرداخته و مورد توجه و عنایت خاص ائمه بوده است. از خود کمیت روایت شده است که می‌گوید:

مشهورترین شعرای سال‌های آغاز اسلام که مداح اهل‌بیت (ع) بوده‌اند، گاه اصلاً سابقه اخلاقی خوبی نداشته‌اند. اما به دلیل وجود ویژگی حق‌مداری در این شاعران مورد توجه ائمه واقع شدند.

"هنگامى که بر امام باقر (ع) وارد شدم و اشعار معروف: "من لقلب متیّم مستهام غیر ما صبوهٍ و لا احلام؛ چه کسی به فریاد دل شیفته و مشتاقی می رسد که نه به دنبال میل و هوا می گردد و نه در پی آرزوست؟" را انشاد کردم؛ امام باقر (ع)به من فرمود: "براى تو همان است که پیامبر (ص) به حسّان بن ثابت فرمود.": "لَنْ یَزالَ مَعَکَ رُوحُ القُدُسِ ما ذَبَیْتَ عنّا»: «همیشه روح القدس(جبرئیل) با تو خواهد بود مادامى که از ما دفاع مى کنى."" [15و16]

بیان زبان حال در مصائب اهل‌بیت جایز است

موحدی در بیان کیفیت شعر و مدیجه سرایی در مصائب اهل بیت، بیان زبان حال را یکی از راه ها دانسته و می گوید: یکی از نگاه هایی که به شعر می شود، بحث زبان حال است به طوری که در زمان اهل بیت گاهی اشعاری خوانده می‌شد که صرفاً زبان حال بود و با این حال اهل بیت آن را می‌پذیرفتند. مانند سیف بن عمیره که شعری در رثای دختران سید الشهدا سرود و زبان حال آنان را بازگو کرد.
لذا این که بگوییم روضه خوان ها زبان حال را نگویند و شعرها صرفا مطابق متون تاریخی و روایی باشد، با سیره‌ی اصحاب اهل بیت و شاعران اهل بیت سازگار نیست. تقریر اهل بیت نشان می‌دهد که بیان زبان حال در مصائب امامان جایز است.

اولین زائر امام حسین(ع)شاعر بود

علی موحدی در رابطه با اولین زائر امام حسین(ع) گفت؛ به خلاف مشهور، اولین زائر امام حسین(ع) یک شاعر بوده به نام "عبید الله بن حر جعفی" که پیرمردی عجیب و حاشیه‌دار و شاعری توانمند بوده است‌. وی یک هفته بعد از عاشورا به زیارت امام آمد و قصیده‌ای بلیغ سرود که کم نظیر است. او پیشتر از یاری سید الشهداء به خاطر کراهت از مرگ سرباز زده بود. پس اولین زائر امام شاعر بوده و بر سر قبر امام شعر سروده است.

نقش شعر در تاثیرگذار بودن برخی متون دینی

کاشانی شعر را عامل مؤثری در اقناع مخاطب دانسته و می گوید: بسیاری مطالب را نمی‌توان به زبان عادی بیان کرد. خود امیرالمومنین(ع) هر جا بحث داغ مناظره‌ای در خطبه‌هایشان وجود دارد، یک بیت شعر می‌آورند. چون می‌دانند شعر در اقناع مخاطب اثر دارد. لذا توجه اهل بیت(ع) به شاعران بسیار بوده است و نسبت با آنان با تساهل برخورد می‌کردند. چون شاعر می‌توانسته در جبهه حق بایستد و جبهه باطل را تخریب کند.

نوع حرکت و برخورد اهل بیت در مقابل شعرا برای ما می تواند درسی باشد که شعرا و مادحین را بر چه اساسی قیمت گذاری کرده و به آن ها ارزش و مقام دهیم. صله هایی که اهل بیت به شعرا می دادند یا توجهی که به بعضی از آن ها می کردند، همچون دیگر اقدام های آنان حرکتی درجهت تـبـیین اسلام و زنده نگه داشتن ودفاع از ارزشهای آن بوده است . اهل بیت با این اقدام خود بـه مـا درس داده اند که در هر زمان باید از هنرمندان مخلص، متعهد وکاردان حمایت کرد و با زبـان هنر، پیام های ارزشمند را به گوش انسانها رساند.

---

پی نوشت:
[1] . ذبیح الله صاحبکار، سیری در مرثیه عاشورای، تهران انتشارات تاسوعا، چاپ اول، 1379، ص 55.
[2] . عبد الحسین شبستری، مشاهیر شعراء الشیعه، ج2، قم، مکتبه الادبیه المغتصه، چاپ اول 1421 هـ ، ص 133.
[3] . همان، ج1، ص 191.
[4] . چنانچه به نقل از کتاب جامع احادیث الشیعه اثر مرحوم آیت الله العظمی بروجردی ، جلد 15 ، باب 85 ، صفحه ی 450.
[5] . شیخ جواد قیومی، صحیفه الرضا، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی 1373هـ ،ص 75.
[6] .عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص53              .
[7] . همان.
[8] . همان.
[9] . همان.
[10] . همان.
[11] . همان.
[12] . همان.
[13] . بحارالانوار، ج 44، ص 287.
[14] . عبد الحسین شبستری مشاهیر شعراء شبعه، ج1، چاپ، 1، قم مکتبه الادیبه المختصه، 1421، ص 338.
[15] . سفینة البحار، ج 2، صفحه 4954.
[16] . پیام قرآن ؛ ج 9 ؛ ص125.