شرایط امنیتی امام حسن عسکری علیه السّلام چگونه بوده است؟؟

مقدمه

حکومت جمهوری اسلامی ایران یک حکومت منحصر به فرد در جامعه سیاسی و بین الملل کنونی است و دیگر کشورهایی که عنوان اسلامی را یدک می کشند، در مبانی فکری و عملکرد، تفاوت اساسی با حکومت جمهوری اسلامی ایران دارند. حکومت در جمهوری اسلامی ایران بر پایه همان دو ثقلی است که پیامبر اسلام صلی ا... علیه و آله در میان امت به یادگار گذاشت [کتاب خدا و اهل بیت] و فرمود تا زمانی که به این دو تمسک جویید، گمراه نخواهید شد. این دو چراغ هدایت در پیش روی ما قرار دارد و وظیفه ما است که با شناخت بهتر و دقیق تر از این دو هدایت گر، راه خود را پیش ببریم.

تشکیل حکومت اسلامی هدفی بوده که همه ائمه برای آن تلاش کرده اند هرچند موفق به ایجاد آن نشده باشند. حضرت امام بیان می فرمایند که حتی دعاهای وارده از ائمه در راستای آماده کردن مردم به امر تشکیل حکومت بوده است. (امام خمینی، ١٣٧٢: ج ١٨ ص ٤٢٢)

در زمانی هم که به دلایل گوناگون امکان تشکیل حکومت اسلامی فراهم نبوده است، حفظ جان شیعیان و تداوم ارتباط تشکیلاتی در اولویت ایشان بوده است. در این خصوص این نکته حایز اهمیت است که قطعا این رابطه تشکیلاتی و تلاش برای ایجاد حکومت، با مقاومت و مقابله حکومت های غاصب وقت همراه بوده است و حکومت وقت تلاش می کرده تا از این روابط آگاه شود. بر همین اساس رفتارهای امنیتی و اطلاعاتی توسط ائمه اطهار علیهم السلام انجام می گرفته، نمونه های بسیاری از این رفتارها و دستورات اطلاعاتی و امنیتی در زندگی ائمه قابل احصا می باشد.

امام عسکری علیه السلام علی رغم این که در منطقه ای نظامی و تحت کنترل شدید اطلاعاتی دشمن بودند ضمن حفظ روابط تشکیلاتی با شیعیان در راستای هدایت یاران، از جان امام دوازدهم نیز محافظت به عمل می آورند. از سوی دیگر، علی رغم این که ایشان در جایگاه حاکمیت و حکومت نبودند، لیکن احساس مسئولیت در قبال جامعه اسلامی و لزوم هدایت جامعه و جلوگیری از انحراف امت اسلامی باعث گردیده که نه تنها در حوزه های غیر حکومتی، بلکه بعضا در برخی امور که مختص حکومت است، از قبیل تأمین امنیت و...، موضع گیری کرده، ارائه رهنمود نمایند. اکنون این سؤال مطرح است که با توجه به شرایط امنیتی و سیاسی آن دوره، حضرت امام عسکری علیه السلام چه رفتارهای اطلاعاتی و امنیتی را انجام داده اند و چه مواردی را می توان در این حوزه از سیره ایشان برشماری نمود؟ قطعا شناسایی این موارد می تواند برای ما در انجام امور اطلاعاتی و امنیتی راهگشا باشد.

انجام این پژوهش به چند دلیل حائز اهمیت است :

الف) تولید دانش بومی: یکی از مسایلی که طی سالیان اخیر به شدت مورد تأکید مقام معظم رهبری بوده است، تولید دانش بومی و مبتنی بر مفاهیم اسلامی می باشد. ایشان در حوزه علوم انسانی به شدت از تبعیت از علوم غربی که ماهیتی اومانیستی و مادی دارد هشدار داده، تأکید بر تبیین این علوم با استفاده از معارف اسلامی داشته اند. (آیت ا... خامنه ای، ١٣٨٥ /٨/١٨)

ب) رفع فقر دانشی در حوزه اطلاعات و امنیت: مسایل اطلاعاتی و امنیتی از مواردی است که ورود در آن مشکل بوده، بنابراین نسبت به برخی علوم، کتاب های کمتری در این حوزه توسط نویسندگان کشورمان تألیف شده است. زمانی که این بحث از حوزه کلان و کلی گویی به بحث های کاربردی می رسد، این فقر دانشی، خود را بیشتر نمایان می سازد.

ج) شبیه سازی موقعیت و استفاده از اصول مورد تأکید امام: بررسی وضعیت زمانه حاکم بر دوران امام حسن عسکری علیه السلام و شاخص سازی از آن دوران می تواند کمک مناسبی برای اتخاذ راه کارهای عملیاتی در شرایط مشابه باشد. یعنی مشخص نماییم که آن زمانه دارای چه شرایطی بوده است و با توجه به انتخاب امام در آن موقعیت و با توجه به این که سیره ائمه برای ما شیعیان حکم فرمان و دستور را دارد، ما نیز در شرایط مشابه؛ از رفتار امام الگو بگیریم.

این پژوهش از نوع بنیادی - توسعه ای و بر اساس روش توصیفی - تحلیلی صورت می گیرد. برای دستیابی به آنچه در خصوص تحقیق مورد نظر می باشد روش کتابخانه ای و فیش برداری مورد استفاده قرار گرفته است.

هدف اصلی تحقیق، واکاوی، بررسی و تبیین مؤلفۀامنیت در سیره امام حسن عسکری علیه السلام می باشد. در واقع استخراج و شناسایی راهبردهای امنیتی امام حسن عسکری علیه السلام به عنوان مهم ترین هدف این تحقیق می باشد.

امید است این تحقیق بتواند بخشی از زندگانی آن امام همام را برای ما روشن نموده، سر پلی برای ورود دیگر محققان در زمینه اطلاعاتی و امنیتی، زندگی آن ائمه علیهم السلام باشد و نتایج این تحقیق در اختیار مراکز اطلاعاتی و امنیتی کشور قرار گرفته، اساتید و دانشجویان محترم در این حوزه بتوانند با مراجعه به این متن، برخی خلأهای علمی و دانشی خود را مرتفع سازند.

١- تعاریف و مفاهیم

١-١- سیره

معنای لغوی: سیره مشتق است و از فعل سیر به معنای حرکت کردن و گذر کردن اخذ شده است. «السیره » در لغت به « الطریقه » ترجمه شده است. (ابن منظور، ١٤١٤: ج ٤ ص ٣٨٩) سیره در لغت به معنی سلوک و رفتار، شکل و هیئت و حرکت و سفر آمده و در اصطلاح به مفهوم زندگی نامه و شرح ماجراهای فرمانروایان و نام آوران به کار رفته است. (بلاذری، ١٣٣٧: ١) کلمه سیره به معنی شرح زندگی رسول خدا به کار رفته است. (واقدی، ١٣٦٩: ٢١).

معنای اصطلاحی: در اصطلاح، سیره، معادل واژه سنت می باشد. سنت که در لغت به معنای طریقه و روش است به عنوان یکی از ابزار استنباط احکام اسلامی در فقه است و در اصطلاح عبارت است از «قول » و «فعل » و «تقریر» معصوم، یعنی پیشوایان معصوم سخن و عمل و سکوتشان همه حجت و راهنما است. (مکارم، ١٣٧٤: ج ٢٤ ص ٢٤)

٢-١- استراتژی

استراتژی در وهله نخست، بیش از آن که واژه ای سیاسی تلقی شود اصطلاحی نظامی به نظر می رسد.

واژه استراتژی از ریشه یونانی strategema که خود از واژه strategos به معنای ژنرال ارتش مشتق شده است. stratos به معنای ارتش و ago به معنای هدایت است. بنابراین واژه مزبور به معنای هدایت ارتش می باشد. (ازغندی و روشندل، ١٣٨٢: ٥) در فارسی بعضا واژه رزم آرایی و سوق الجیشی را در معنای این واژه به کار برده اند اما بر اساس قانون برنامه اول پنج ساله توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی ج. ا. ا استراتژی معادل و همراه با واژه راهبرد به کار برده شده است. (شهلایی و دیگران، ١٣٨٨: ٧٥) مفهوم استراتژی در نوع خود دارای معانی و تعاریف متعدد است و تعریف جامع و حتی قریب به اجماعی از استراتژی وجود ندارد. (نوروزی، ١٣٨٥: ٩٤) در این تحقیق، واژه استراتژی مترادف «راهبرد» به کار رفته است.

٣-١- امنیت

١-٣-١- معنای لغوی: تعاریف مندرج در فرهنگ های لغت درباره مفهوم کلی امنیت، بر روی «احساس آزادی از ترس » یا «احساس ایمنی » که ناظر بر امنیت مادی و روانی است تأکید دارد. (ماندل، ١٣٨٧: ٣٨) این واژه در لغت به معنی بی خوفی و امن، بی بیمی، در امان بودن (دهخدا، ١٣٧٧: ج ٣ ص ٣٣٧٦) ایمن شدن (معین، ١٣٨٤: ١٤٠) آمده است. واژه امنیت کلمه ای عربی است که از مصدر امن، گرفته شده است. امن در اصل آرامش خاطر و آرامش نفس و از بین رفتن بیم و هراس است. (راغب اصفهانی، ١٣٧٥: ج ١ ص ٢٠٦) متضاد خوف و ترس است. (فراهیدی، ١٤١٠: ج ٨ ص ٣٨٨) در زبان انگلیسی معادل واژه security که به معنای بی هراسی، اطمینان خاطر، ایمنی و در امان بودن ترجمه شده است (آریانپور، ١٣٨٥: ج ٥ ص ٤٥٨٥) بوزان معنای لغوی امنیت را رهایی از تردید، حفاظت در مقابل خطر و احساس ایمنی برمی شمارد. (بوزان، 1378: 52)

٢-٣-١- معنای اصطلاحی: در خصوص واژه امنیت، تعریفی جامع که مورد قبول همگان باشد وجود ندارد و در مورد این واژه می توان به خانواده پرجمعیتی از مفاهیم دست یافت که هرکدام سهمی در شکل گیری این مفهوم دارد. (تریف و دیگران، ١٣٨١: ٤٤) اما نبود اجماع در تعریف امنیت، نافی اهمیت جایگاه امنیت در زندگی بشر نخواهد بود. به ندرت کسی پیدا می شود که منکر اهمیت مسئله امنیت، خواه در سطح فردی یا ملی و بین المللی در بین مسایلی که بشر با آن ها روبروست، گردد. (بوزان، ١٣٧٨: ١٣) امنیت، مفهومی زمینه وند به شمار می آید که فهم آن بدون درک شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی میسر نیست. به همین خاطر شاهد تعدد و تنوع تعاریف ارایه شده از آن در حوزه تخصصی می باشیم. (افتخاری، ١٣٩٠: ١٧)

امنیت سلبی: وضعیتی که در آن منافع بازیگر یا از سوی دیگران مورد تهدید واقع نشده یا در صورت وجود تهدید احتمالی، امکان مدیریت آن برای بازیگر (هدف) وجود داشته باشد.

امنیت ایجابی: در این تعریف، امنیت وضعیتی است که در آن بین خواسته ها و داشته ها در یک واحد سیاسی معین، متناسب با ضریب ایدئولوژیک (آن واحد) تعادلی وجود دارد که نزد بازیگران (آن واحد) تولید رضایت می نماید. (افتخاری، ١٣٩١: ٨١-٩٠)

ابعاد امنیت: بوزان اعتقاد دارد که امنیت اجتماعات بشری به پنج مقوله نظامی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی تقسیم می شود. (بوزان، ١٣٧٨: ٣٤) تحلیل امنیت در ابعاد مختلف (اقتصادی، فرهنگی و...) این امکان را فراهم می سازد تا با دست چین کردن برخی الگوهای مشخص تعامل موجود در یک کلیت، آن را برای مقاصد تحلیلی، به اجزایی کوچک تر فرو شکنیم. البته باید توجه داشت که این بخش ها همچنان اجزای تفکیک ناپذیر یک کل پیچیده به نام امنیت هستند. با بخشی کردن موضوعات، از شمار متغیرهای اثرگذار کاسته شده، دامنه تحقیق به مرزهایی نزدیک می شود که آن را مدیریت پذیرتر می کند. (بوزان و دیگران، ١٣٨٦: ٢٥)

٢- شرایط دوره زندگانی امام حسن عسکری علیه السلام

«تدوین استراتژی و راهبرد از راه تهیه طرح هایی ممکن می شود که عوامل مختلف از جمیع علایق، منافع، ابزار، زمان، مکان، محیط داخلی و عملیاتی را به طور دیالکتیک در هم آمیزد. شناسایی دقیق و عینی این عوامل و برآیند ناشی از آن، بازیگر را قادر می سازد تا با به کارگیری استعدادهای نهفته، حداکثر مطلوبیت را به نفع خود ایجاد کند» (حمزه پور، ١٣٩٠: ٢٥) اگر امامان را طراحان استراتژی در هر عصری بدانیم باید بگوییم ائمه هدی به تناسب زمان و مقتضیات آن به تعیین استراتژی مناسب اقدام کرده اند. به عنوان مثال امام حسن علیه السلام بنا به مصلحت الهی اقدام به امضا معاهده با معاویه نمود (آل یاسین، ١٣٤٨: ٧) و امام حسین علیه السلام نیز بنا بر مصلحت الهی به مبارزه مسلحانه با طاغوت زمان پرداخت.

در خصوص عصر زندگانی امام عسکری علیه السلام نیز باید با تبیین اوضاع و شرایط زمانی و مکانی، راهبردهای اتخاذ شده توسط امام حسن عسکری علیه السلام را مورد بررسی قرار دهیم.

١-٢- ولادت

شیخ مفید در ارشاد بیان می دارد: ولادت آن جناب در مدینه در ماه ربیع الآخر سال دویست و سی و دو بود، و در روز جمعه هشتم ماه ربیع الاول سال دویست و شصت از دنیا رفت و آن روز بیست و هشت سال از عمر شریفش گذشته بود. (مفید، بی تا: ج ١ ص ٣٠١)

٢-٢- انتقال به محله عسکر

در سال ٢٣٤ متوکل خلیفه عباسی اقدام به احضار و انتقال امام هادی علیه السلام به شهر سامرا نمود و در همان سفر، امام حسن عسکری علیه السلام در حالی که نزدیک به دو سال از تولد مبارک ایشان می گذشت، در معیت پدر بزرگوارشان به این شهر هجرت نمودند. (صدر، ١٤١٢: ج ١ ص ١٦٥)

٣-٢- آغاز امامت

حضرت امام هادی علیه السلام در سال ٢٥٤ ه. ق به شهادت رسیدند و این سال آغاز امامت حضرت عسکری علیه السلام می باشد. البته هر چند مورخان در خصوص سال شهادت امام هادی علیه السلام اتفاق نظر دارند اما در مورد ماه و روز شهادت، اختلافاتی وجود دارد (قمی، ١٣٨٠: ج ٣ ص ١٨٨٤) بعد از شهادت امام هادی علیه السلام در مورد امامت امام حسن عسکری علیه السلام اختلاف بین شیعیان رخ داد. حضرت امام حسن عسکری فرمودند: هیچ یک از آباء و اجدادم مانند من گرفتار شک مردم در امامتشان نشده اند. (علامه مجلسی، ١٣٦٣: ج ١ ص ٢٥) علمای شیعه اوضاع دشوار سیاسی و دوری بیست ساله امام از جمع مردم به دلیل حصر در منطقه نظامی سامرا (طبسی، ١٣٧٩: ٢٠١) و تصور امامت فرزند ارشد امام هادی علیه السلام به نام محمد که قبل از شهادت امام هادی علیه السلام از دنیا رفت. (قمی، ١٣٨٠: ج ٣ ص ١٨٩١) را دو دلیل عمده پدید آمدن این اختلافات برمی شمارند.

با این مقدمه تاریخی به تبیین اوضاع و شرایط امنیتی عصر و دوره زندگانی امام حسن عسکری علیه السلام در چهار حوزه امنیت، اقتصادی، فرهنگی و قضایی می پردازیم.

٤-٢- شرایط امنیتی

در بخش امنیتی، می توانیم شرایط امنیتی را از دو منظر بررسی کنیم. اول، وضعیت کلی امنیت در آن عصر و مشکلات امنیتی در این خصوص و دوم، اقدامات امنیتی و اطلاعاتی که به طور خاص توسط حکومت علیه امام حسن عسکری علیه السلام و شیعیان انجام می شده است.

١-٤-٢- عدم اقتدار حکومت مرکزی : از نظر امنیتی در دوره امامت امام عسکری، وضعیت چندان مطلوبی نبوده است و حکومت مرکزی در وضعیت عدم ثبات به سر می برده است. سلسله عباسیان از سال ١٣٢ ه. ق تا سال ٦٥٦ ه. ق حکومت می کردند و مورخان، سال های ٢٤٧ ه. ق تا ٢٦١ ه. ق را دوره عدم اقتدار حکومت عباسی و تسلط و نفوذ بیش از حد ترکان، معرفی نموده اند. (اسپوزیتو، ١٣٩١: ج ٣ ص ٢٧٦) وقوع دو کودتا و کشته شدن دو خلیفه معتز (طبری، ١٣٧٥: ج ١٤ ص ٦٢٥٠) و مهتدی توسط ترکان (طبری، ١٣٧٥: ج١٥ ص ٦٣٩٦)، قیام های منطقه ای و سرکشی از حکومت مرکزی توسط امرا و حاکمان مناطق، قیام های ضد حکومت توسط علویان و دیگر افراد که به عنوان نمونه می توان به قیام ابن صوفی در مصر (ابن اثیر، ١٣٧١: ج ١٨ ص ١٠٢) قیام یحیی بن علی در منطقه ری (اصفهانی، ١٣٣٩: ج ٣ ص ٦٩) قیام علی بن زید در کوفه (طبری، ١٣٧٥: ج ١٤ ص ٦٢٨١) اشاره کرد، فضای متشنج و پرآشوبی را ترسیم می کند.

در ماه رمضان سال ٢٥٢ بین سپاهیان ترک و حاکم بغداد محمد بن عبدا... بن طاهر در خصوص پرداخت مواجب درگیری رخ داد و موجب کشتار مردم و طرفداران هر دو گروه گردید. (ابن خلدون، ١٣٦٣: ج ٢ ص ٤٥١) در رجب همین سال مجددا درگیری دیگری بین ترکان و مغاربه درگرفت. (ابن خلدون، ١٣٦٣: ج ٢ ص ٤٥٢) در سال ٢٥٤ بین سپاهیان خراسان و ترکان بغداد به خاطر نحوه پرداخت مواجب و ارزاق و تبعیض بین این دو گروه درگیری رخ داد و مردم نیز در حمایت از سپاه بغداد با سپاه خراسان درگیر شدند و از دو طرف تعدادی کشته شدند. (ابن خلدون، ١٣٦٣: ج ٢ ص ٤٥٧). عدم توان حکومت مرکزی برای مقابله با یاغیانی چون صاحب زنج که بسیاری از شهرها و مناطق نزدیک به حکومت مرکزی از جمله بصره را به آشوب کشانیده بود (طبری، ١٣٧٥: ج ١٥ ص ٦٦١٨) در همین راستا قابل ارزیابی است. حوادثی چون قیام یعقوب لیث، صاحب زنج، و... همه حکایت از عدم اقتدار حکومت مرکزی دارد. از سوی دیگر تهدید رومی ها نیز وجود داشته است. در طی سال های امامت امام هادی علیه السلام جنگ های متعددی بین حکومت عباسی و روم اتفاق افتاد که این مسئله در زمان امام عسکری علیه السلام نیز به عنوان یک تهدید بالقوه وجود داشته است به طوری که در تاریخ «کامل ابن اثیر » و دیگر منابع نوشته اند، در سال های ٢٤٠، ٢٤٤، ٢٤٥، ٢٤٧، ٢٤٨، ٢٤٩، ٢٥٣ هجری، جنگ هایی میان قوای اسلام و روم شرقی در گرفته، در خلال آن اسیران طرفین مبادله شده است. (دوانی، ١٣٧٨: ١٧٤)

٢-٤-٢- عدم امنیت راه ها: یکی از مسایلی که در عصر امام وجود داشته است، وجود افرادی به عنوان راهزن و قاطع الطریق بوده است؛ این افراد را با نام صعالیک می شناخته اند. صعلوک در لغت به معنای فرد فقیر و بی چیزی است که اعتمادی به او نمی شود کرد (آدم بی سر و پا و پست) و صعالیک العرب به معنای گرگ های عرب (یعنی افراد خون ریز و بی رحم همانند گرگ) ترجمه شده است. (ابن منظور، ١٤١٤: ج ١٠ ص ٤٥٦) و در جای دیگر این کلمه به معنای دزدان، فقیران و بینوایان عرب ترجمه شده است. (مهیار، بی تا، ٤٠٦) این ها اکثرا یا کسانی بودند که به علت جرایم زیاد از قبایل خود طرد شده، اصطلاحا به آن ها «خلعاء» گفته می شد، یا فرزندان کنیزکان سیاهی بودند که عرب از انتساب فرزندان آنان به خود، ننگ داشت. (جعفریان، ١٣٨٣: ١٧٣) این افراد اقدام به ربودن و غارت اموال کاروان ها می نمودند. حکومت مرکزی از تأمین امنیت راه ها عاجز بوده و راه ها ناامن بود و کتب تاریخی از جمله تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی و الکامل موارد زیادی از ناامنی راه ها و وجود راهزنان را ذکر می کنند.

٣-٤-٢- نظارت و کنترل اطلاعاتی رژیم حاکم بر امام: منزل امام همواره تحت کنترل و بازرسی حکومت وقت بود و یکی از دلایل اصلی این مسئله، قصد حکومت برای از بین بردن امام زمان به عنوان فرزند امام عسکری بوده است. (حسینی همدانی، ١٣٦٣: ج ٥ ص ٣٩٨) حضرت امام حسن عسکری بعضی از مدت اقامت در سامرا در زندان و بازداشت و برخی از ایام دیگر را در تحت نظارت حکومت بوده اند به گونه ای که ایشان موظف بودند در هر هفته روزهای دوشنبه و پنج شنبه در دارالخلافه حضور پیدا کنند. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢١٩) این سخت گیری بر امام در تمام دوران زندگانی ایشان وجود داشته، تنها در میزان و نوع سخت گیری حکومت بر امام ممکن بود تفاوت هایی رخ دهد. امام در زمان سه خلیفه عباسی یعنی معتز، مهتدی و معتمد دورانی را در بازداشت به سر می برده است (جعفریان، ١٣٨١: ٥٤٢) و حتی در طول بازداشت نیز توسط جاسوسانی در زندان، تحت کنترل بوده است (طبرسی، ١٣٩٠: ٤٨٨) ضمن این که اغلب اوقات زندان بانانی که برای امام گماشته می شدند از افراد سخت گیر نسبت به امام و شیعیان بودند. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢١٨ و طبرسی، ١٣٩٠: ٤٩٥) در خارج از زندان نیز امام توسط جاسوسان، رصد اطلاعاتی می شده است. (طوسی، ١٤١٩: ٥٧٤)

٤-٤-٢- سعی وافر خلفای عباسی برای انحراف افکار عمومی از امام و از بین بردن شیعه: رفتار و عملکرد خلفای عباسی بر این مسئله دلالت دارد که آن ها به هر نحو ممکن در صدد از بین بردن شیعه بودند.

سخت گیری بر امام و شیعیان، شایعات واهی در خصوص شیعیان و مستمسک قرار دادن این مسایل برای برخورد با شیعه، تحت مراقبت قراردادن امام و جلوگیری از مراوده با مردم و... بخشی از این مسایل بوده است.

حکومت مرکزی به شدت با شیعیان برخورد می کرد و تعداد زیادی از ایشان، توسط طاغوت زمانه به شهادت رسیدند که به عنوان نمونه می توان به بزرگان شیعه از جمله عیسی بن اسماعیل (اصفهانی، ١٣٣٩: ج ٣ ص ٦٠) علی بن موسی (اصفهانی، ١٣٣٩: ج ٣ ص ٧١) ابراهیم بن محمد (اصفهانی، ١٣٣٩: ج ٣ ص ٦١) و... اشاره کرد.

٥-٢- وضعیت معیشت و اقتصاد

خلفای عباسی با استفاده از بیت المال در انجام امور لهو و لعب و خوش گذرانی معروف بودند و بیشتر این مخارج نیز از راه مالیات و خراج از مردم تأمین می شد. این مسئله باعث فقر و بدبختی عامه مردم شده بود.

وقوع قحطی در مناطق تحت سلطه حکومت مرکزی و عدم توانایی حکومت برای اداره این مسئله بر شدت مشکلات معیشتی مردم می افزود. در برخی مناطق، امرا و نمایندگان حکومت مرکزی به جای مدارا با مردم در زمان خشکسالی به افزایش مالیات ها می پرداختند و همین مسئله باعث نارضایتی از حکومت می گردید.

(ابن اثیر، ١٣٧١: ج ١٨ ص ١٢٥) اشعار شعرای عرب در خصوص وضعیت زندگانی و معیشت در دوره عباسیان و به خصوص از زمان متوکل عباسی به بعد مشهور است که در آن ها با اشاره به سختی و محنت فراوان مردم و نداشتن قوت زندگی، به خوش گذرانی و عیاشی خلفای عباسی اشاره شده است. (قرشی، ١٣٧٥: ١٩٩)

٦-٢- وضعیت فرهنگی – اجتماعی

بررسی وضعیت فرهنگی – اجتماعی آن زمان، نشان از فقر فرهنگی و عدم بصیرت مردم و حتی برخی از شیعیان دارد. مردم سطحی نگر و فاقد درک صحیح از اوضاع بودند. مشارکت پایین مردم در امور عامه، مشکلات اجتماعی، بزه کاری و.. بخشی از شرایط آن عصر بوده است.

در زمان امام حسن عسکری علیه السلام برخی از فرقه های انحرافی به تبلیغ پرداخته، سعی در متقاعد کردن مردم در مورد اعتقادات انحرافی خود داشتند و در این مسیر موفقیت هایی نیز به دست آورده بودند.

فرقه های صوفیه، ثنویه (طبری، ١٣٧٩: ج ٢ ص ٨٦٨)، مفوضه و غلات (علامه مجلسی، ١٣٦٣: ج ٣ ص ٢٣٢) از جمله این جریانات انحرافی بودند.

خلفای عباسی و گماردگان ایشان به طور علنی به فسق و فجور و فساد و فحشا می پرداختند. «اسباس ترک» که از افراد خاص حکومت عباسی بوده به طور علنی به بازی با تخته نرد در مقابل مراجعین به دارالحکومه می پرداخته است. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢١٦) تعدادی از دبیران حکومت عباسی به طور علنی به باده گساری و می خواری می پرداختند. (طبری، ١٣٧٥: ج ١٤ ص ٦٢٧٩) زنان بدکاره در شهر سامرا فعالیت می کردند و مطربان و رقاصان به طور علنی در معابر به کار مشغول بودند. (ابن اثیر، ١٣٧١: ج ١٨ ص ٦٦) حاکم موصل به نام «اذکوتکین » اعیان موصل را دعوت کرد. انواع آلات طرب و لهو و لعب را آماده کرد. آشکارا باده نوشید و کارهای زشت را علنی کرد. (ابن اثیر، ١٣٧١: ج ١٨ ص ١٢٥)

٧-٢- وضعیت قضایی و حقوقی

روایت های تاریخی منقول از این دوره حکایت از شکنجه متهمان به بدترین شکل و اجرای احکام قضایی بدون محاکمه متهم و شنیدن دفاعیات وی دارد. مجازات های صادره برای افراد (اعم از این که واقعا مجرم باشند یا خیر) بنا به سلیقه حاکمان و قاضیان بوده، از هیچ قانونی تبعیت نمی کرد. برخی از مواردی که در این بخش می توان به آن استناد کرد به شرح زیر می باشد:

صالح بن وصیف برای مجازات دو تن از دبیران حکومت که اتهام خیانت داشتند، به محتسب دستور داد که به هر کدام پانصد تازیانه بزنند و وقتی جلاد خسته می شد، فرد دیگری را مأمور به زدن تازیانه می کرد.

وقتی که این دو تن نتوانستند این شکنجه ها را تحمل کنند و جان دادند، دستور داد جسد یکی از آن ها را لای دیوار گذاشتند. (یعنی بدن میت مسلمان را دفن نکردند) (طبری، ١٣٧٥: ج ١٤ ص ٦٢٩٢) در این ماجرا نه تنها اموال این دبیران مصادره شد بلکه اموال فرزندان آن ها نیز مصادره گشت و حتی نزدیکان و اقوام آن ها نیز در خصوص توقیف اموال مورد تهدید واقع شدند. (طبری، ١٣٧٥: ج ١٤ ص ٦٢٩٣) معتز-خلیفه عباسی - هنگامی که از توطئه کودتای «مؤید» ولیعهد خود بیمناک شد دستور داد که او را زندانی کنند و برای این که قتل وی مشخص نشود، او را در لحافی که مسموم بود قرار داده، دو سر آن را بستند و مؤید به دلیل استنشاق هوای مسموم، کشته شد. (مسعودی، ١٣٧٤: ج ٢ ص ٥٧٨)

٨-٢- تبیین اوضاع زمانه توسط امام حسن عسکری علیه السلام

در یکی از دعاهای حضرت امام حسن عسکری علیه السلام، زوایایی از وضعیت زمانه شرح داده شده است. (ابن طاووس، ١٣٧٩: ١٢٢) مطالبی که از این دعا می توان استخراج نمود به شرح زیر است:

 فتنه های بسیاری در آن دوران روی داده، امام در تشبیه کثرت این فتنه ها، آن زمانه را زمان سرگردانی و حیرت معرفی می نماید.

 کسانی بر منصب حکومت دست یازیده اند که امین دین نیستند و عیوب آشکار دارند.

 حاکمان به جای تدبیر امور امت، سعی در گسترش فساد و تباهی در شهرها دارند و سیاست های آن ها باعث از بین رفتن نفوس مردم گشته است.

 اموالی که باید صرف معیشت پیرزنان و کودکان گردد (یعنی در راستای تأمین معیشت عامه و به خصوص ضعیفان جامعه) صرف لهو و لعب می گردد.

 اهل ذمه (غیر مسلمین) به عنوان قاضی در بین امت اسلامی قضاوت می کنند.

 روسای طوایف اهل فسق هستند و کسانی بر این مناصب تسلط دارند که فاسق هستند.

 هیچ کس به فکر عامه مردم نیست و مردم از گرسنگی و سختی روزگار در حال هلاکت هستند و مؤمنان (شیعیان) در رنج و سختی فراوان به سر می برند.