تفسیر سوره ماعون

آیات 1 تا 7

 بسم اللّه الرحمن الرحیم

 ارایت الذى یکذب بالدین (1)

 فذلک الذى یدع الیتیم (2)

 و لا یحض على طعام المسکین (3)

 فویل للمصلین (4)

 الذین هم عن صلاتهم ساهون (5)

 الذین هم یراون (6)

 و یمنعون الماعون (7)

ترجمه آیات

به نام خداوند رحمان و رحیم، (اى رسول ما) آیا دیدى آن کس (ولید مغیره ) را که روز جزا را انکار کرد؟ (1).

این همان شخص (بى رحم ) است که یتیم را از در خود به قهر میراند (2).

و کسى را بر اطعام فقیر ترغیب نمى کند (3).

پس واى بر آن نمازگزاران (4).

که دل از یاد خدا غافل دارند (5).

همانان که (اگر طاعتى کنند) به ریا و خودنمایى کنند (6).

و دیگران را از ضروریات زندگى منع مى کنند (7).

بیان آیات

این سوره تهدید کسانى است که خود را مسلمان معرفى کرده اند ولى متخلق به اخلاق منافقینند، از قبیل سهو از نماز، و ریا کردن در اعمال، و منع ماعون، که هیچ یک از اینها با ایمان به روز جزا سازگارى ندارد.

و این سوره هم احتمال دارد مکى باشد و هم مدنى.

 

ارایت الذى یکذب بالدین

کلمه (رؤیت) هم مى تواند به معناى دیدن با چشم باشد، و هم به معناى معرفت. و خطاب در این آیه شریفه به رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) است، بدان جهت که فردى شنونده است، نه بدان جهت که پیامبر است، در نتیجه خطاب به عموم شنوندگان دنیا خواهد بود. و مراد از (دین)، جزاى یوم الجزاء است، پس کسى که دین را تکذیب کند منکر معاد است.

ولى بعضى گفته اند: مراد از دین، همان معناى معروفش یعنى کیش و ملت است.

اوصاف تکذیب کنندگان دین : راندن یتیم، عدم اهتمام به طعام مسکین، سهل انگارى در نمازگزاران، ریاکارى و منع (ماعون)

 

فذلک الذى یدع الیتیم

کلمه (دع ) به معناى رد کردن به زور و به جفا است، و حرف (فاء) در کلمه (فذلک ) براى توهم معناى شرط است، و تقدیر کلام (ارایت الذى یکذب بالجزاء فعرفته بصفاته، فان لم تعرفه فذلک الذى...) است، یعنى آیا آن کس را که روز جزا را تکذیب مى کند، از راه صفاتى که لازمه تکذیب است شناختى ؟ اگر نشناختى پس بدان که او کسى است که یتیم را به زور از در خانه خود مى راند، و او را جفا مى کند، و از عاقبت عمل زشتش نمى ترسد، و اگر روز جزا را انکار نمى داشت چنین جراتى را به خود نمى داد، و از عاقبت عمل خود مى ترسید، و اگر مى ترسید به یتیم ترحم مى نمود.

 

و لا یحض على طعام المسکین

کلمه (حض ) به معناى تحریک و تشویق است، و در کلام مضافى حذف شده، تقدیرش (و لا یحض على اطعام طعام المسکین ) است، یعنى مردم را به اطعام طعام مسکین تشویق نمى کند.

بعضى از مفسرین گفته اند: اگر تعبیر به طعام کرد، نه به اطعام، براى این بود که اشاره کرده باشد به اینکه مسکین گویا مالک زکات و صدقه است و احتیاج ندارد به اینکه کسى به او اطعام کند، وقتى طعام را که حق خود او است به او بدهند او خودش مى خورد، همچنان که در جاى دیگر فرموده : (و فى اموالهم حق للسائل و المحروم ).

بعضى دیگر گفته اند: طعام در آیه به معناى اطعام است. و اگر تعبیر به تشویق به طعام کرد، و نه به خود عمل (اطعام ) براى این بود که حض هم شامل تشویق عملى یعنى خود عمل اطعام مى شود، و هم شامل تشویق زبانى.

 

فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون

یعنى آنهایى که از نمازشان غافلند اهتمامى به امر نماز ندارند، و از فوت شدنش باکى ندارند چه اینکه به کلى فوت شود و چه اینکه بعضى از اوقات فوت گردد، و چه اینکه وقت فضیلتش از دست برود و چه اینکه ارکان و شرایطش و احکام و مسائلش را ندانسته نمازى باطل بخوانند.

در آیه شریفه تکذیب گر روز جزا به چنین نمازگزارانى تطبیق شده، چون حرف (فاء) که بر سر جمله آمده مى فهماند جمله مزبور نتیجه تکذیب روز جزا است و مى رساند چنین نمازگزارانى خالى از نفاق نیستند، چون تکذیب روز جزا تنها به این نیست که به کلى آن را منکر شود، کسى هم که تظاهر به ایمان مى کند و نماز مسلمانان را مى خواند، اما طورى مى خواند که عملا نشان مى دهد باکى از روز جزا ندارد، او نیز روز جزا را تکذیب کرده.

 

الذین هم یراون

کسانى که عبادت را در انظار مردم انجام مى دهند، (و یا در انظار بهتر و غلیظتر انجام مى دهند )، اینگونه افراد شکارچیانى هستند که با زبان شکار حرف مى زنند، تا شکار بدامشان بیفتد، (در بین مسلمانان خود را مسلمان تر از آنان جلوه مى دهند، و معلوم است اگر در بین اهل ملتى دیگر قرار بگیرند چهره آن مردم را به خود مى گیرند).

 

و یمنعون الماعون

کلمه (ماعون ) به معناى هر عملى و هر چیزى است که به شخصى محتاج داده شود، و حاجتى از حوائج زندگى او را بر آورد، مانند قرض و هدیه و عاریه و امثال آن. تفسیرهاى متفرق دیگرى هم که براى این کلمه کرده اند به همین معنایى که ما کردیم بر مى گردد.

بحث روایتى

(چند روایت درباره مفاد آیات گذشته از جمله: سهل انگارى درباره نماز و مراد از منع (ماعون))

در تفسیر قمى در ذیل آیه شریفه (ارایت الذى یکذب بالدین ) آمده که این آیه در باره ابو جهل و کفار قریش نازل شد،

و در ذیل آیه شریفه (الذین هم عن صلاتهم ساهون ) آمده که منظور از این جمله کسانى هستند که به کلى نماز را ترک کنند، زیرا اگر صرف سهو آدمى را مستوجب ویل سازد، باید همه مس توجب باشند، چون هر انسانى و مسلمانى در نمازش سهو مى کند، امام صادق (علیه السلام) در ذیل این آیه فرموده : منظور تاءخیر نماز از اول وقت و بدون عذر است.

و در کتاب خصال از على (علیه السلام) آمده که در ضمن حدیث چهارصد بندى فرمود: هیچ عملى نزد خدا محبوبتر از نماز نیست، پس مبادا هیچ کارى از کارهاى دنیا شما را از نماز در اول وقتش باز بدارد، براى اینکه خداى عزوجل اقوامى را به همین جرم مذمت نموده و فرموده : (الذین هم عن صلاتهم ساهون ) یعنى کسانى که از در غفلت نسبت به امر نماز و اوقات آن سهل انگارى مى کنند.

و در کافى به سند خود از محمد بن فضیل روایت کرده که گفت : از عبد صالح (موسى بن جعفر (علیه السلام) از مفاد کلام خداى عزوجل پرسیدم که مى فرماید: (الذین هم عن صلاتهم ساهون )، فرمود: کسى است که حق نماز را ضایع کند.

مؤلف: و این مضامین در روایاتى دیگر نیز آمده.

و در الدر المنثور است که ابن جریر و ابن ابى حاتم و بیهقى در کتاب سنن خود، از على بن ابیطالب روایت کرده اند که در تفسیر (الذین هم یراون ) فرمود: یعنى با نماز خود ریا مى کنند.

و نیز در همان کتاب آمده که ابو نعیم و دیلمى و ابن عساکر از ابو هریره نقل کرده اند که گفت : رسول خدا (صل اللّه علیه و آله و سلم) در تفسیر آیه و (یمنعون الماعون ) فرمود: ماعون همه آن چیزهایى است که مردم به عنوان کمک در بین خود عاریه مى دهند و مى گیرند، از تبر گرفته تا دیگ و دلو و نظایر آن.

و در کافى به سند خود از ابو بصیر از امام صادق (علیه السلام) روایت آورده که در ضمن حدیثى فرمود : منظور از ماعون در جمله (و یمنعون الماعون ) قرضى است که بدهى و احسانى است که بکنى، و اثاث خانه اى است که به عاریه بدهى، زکات هم یکى از مصادیق ماعون است.

مؤلف: در این روایت ماعون به زکات هم تفسیر شده، و این تفسیر از طرق اهل سنت نیز از على (علیه السلام) روایت شده، نظیر روایتى که در الدر المنثور به این عبارت آمده : (ماعون ) زکات واجب است که از آن مضایقه مى کنند، و به نماز خویش خودنمایى و ریا مى کنند، و مانع زکات خود مى شوند.

و در الدر المنثور است که ابن قانع از على بن ابى طالب روایت کرده که گفت : از رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم) شنیدم مى فرمود: مسلمان برادر مسلمان است، وقتى با او بر خورد مى کند، سلامش مى گوید، و او سلام را به وجهى بهتر به وى بر مى گرداند، یعنى او باید سلام کند و این باید علیک بگوید و باید که ماعون را از او دریغ ندارد. پرسیدم یا رسول اللّه ماعون چیست ؟ فرمود: از سنگ گرفته تا آهن و از آب گرفته تا هر چیز دیگر.

مؤلف: رسول خدا در روایتى دیگر آهن را به دیگ هاى مسین و تبر آهنین، و سنگ را به دیگهاى سنگى تفسیر فرموده.