این عالم چه کرد..؟؟ 3

ولادت

سخن از ستاره درخشان بحرین ، سید هاشم بحرانی است . او فرزند سید سلیمان حسینی بحرانی و معروف به ((علامه بحرانی )) است سلسله نسب او با بیست و پنج واسطه به امام موسی بن جعفر علیه السلام می رسد.
در نیمه اول قرن یازدهم در روستای ((کتکتان )) از توابع شهر ((توبلی )) که پایتخت علمی و سیاسی بحرین در آن عصر بود، فرزندی از سله پاک رسول خدا صل الله علیه و آله به دنیا آمد. گر چه تاریخ تولد این وجود سعادتمند به طور دقیق به دست نیامده است . بر اساس برخی از دلایل ، تاریخ تولدش ‍ را بین سالهای 1030 تا 1040 ق . یاد کرده اند.

مروارید خلیج
کشور بخرین در کرانه جنوبی خلیج فارس قرار داشته و از دیرباز به مروارید خلیج فارس مشهور بوده است . این کشور از اولین دوران طلوع خورشید اسلام هماره از پایگاههای مستحکم مسلمانان بویژه شیعیان جهان بوده و در طول تاریخ ، فرزانگان ، دانشمندان و فقهای بسیاری از آن دیار برخاسته ، خدمات بی شماری نسبت به اسلام انجام داده اند.
موقعیت ویژه بحرین در عصر علامه بحرانی از نظر سیاسی و تجاری و همچنین قلوب پاک و خواجوی مردمان آن دیار و تلاشهای فرهنگی و علمی حکومت مرکزی آن یعنی ایران ، از آن خطه ، اندیشمندان توانای آن دیار را بسان درهای گرانبها، حمایت و پشتیبانی کرده ، از محضر آنان بهره مند شوند.
از این رو، پس از عراق و ایران ، سومین و عظیم ترین حوزه علمیه شیعه در جهان اسلام ، بحرین بوده است .((توبلی )) شهر مرکزی و حاکم نشین آن روز بحرین به سبب مرکزیت سیاسی و موقعیت علمی خود، شهرتی بسزا یافته بود. در آن ایام شیخ محمد بن ماجد بن مسعود بحرانی ، مرجعیت و رهبری علمی و معنوی آن نواحی را به عهده داشت .

کوچ پرستوها
موقعیت ممتاز فرهنگی ، سیاسی و جغرافیایی بحرین ، متجاوزان و قدرتمندان زورگو را بر آن داشت تا هر بار با تهاجم به این خطه پر حاصل ، خسارات جانی و مالی بی شماری به اهالی این منطقه وارد سازند.
این تهاجمات ، عرصه را بر علما و دانشمندان تنگ کرد به طوری که موجب مهاجرت آنان به کشورهای همجوار بویژه ایران و عراق گردید.
فرزندان محدث بحرانی از کسانی بودند که در غائله سوم بحرین به ایران هجرت کرده ، به اصفهان رفتند.
میرزا عبدالله اقندی نوشته است : ((اکثر کتابهای سید را در اصفهان در منزل فرزندش سید محسن دیده ام .))جای تردید نیست که در این تهاجمات و حمل و نقل ها، ای بسا آثار بسیاری از دانشمندان از جمله محدث بحرانی از بین رفته باشد.

حیات علمی سید
سید بحرانی پس از چندی تحصیل در زادگاهش راهی نجف اشرف شد و از استادان آن حوزه با شکوه استفاده فراوان برد و سالها بعد با رسیدن به مقام علمی و معنوی اجتهاد، بزرگ مرجع آن حوزه گشت . گرچه سال ورودش به نجف ، به صورت دقیق مشخص نیست اما به یقین در سال 1063 ق . نزد استاد بزرگ نجف ، فخرالدین طریحی به دانش اندوزی مشغول بوده است .او پس از چندی به زادگاهش بحرین بازگشت و بعد از رحلت شیخ محمد بن ماجد بحرانی عهده دار منصب مرجعیت و رهبری دینی و علمی مردم گردید.
سید بحرانی در دوران تحصیلات خویش از محضر استادان گرانقدری بهره مند گشت که برخی از آنها بدین شرح است :
1. شیخ فخرالدین طریحی نجفی (متوفی 1087 ق ) مولف کتاب ((مجمع البحرین و مطلع النیرین )).
وی از خاندانهای بزرگ نجف اشرف بود. برخی دیگر از کتابهایش عبارت اند از ((شرح مختصر النافع )) و ((تمیز المتشابه من اسماء الرجال )).
علامه بحرانی و علامه مجلسی هر دو از شاگردان فخرالدین طریحی بودند.
2. سید عبدالعظیم بن عباس استر آبادی - از بزرگان علمای اخباری بود که به علامه بحرانی اجازه نقل روایت داد.

شاگردان
شاگردان و راویان بسیاری از سید هاشم بحرانی اجازه نقل حدیث دریافت کردند که به برخی از آنان اشاره می شود:
1. شیخ محمد بن حسن حر عاملی ، مولف کتاب ((وسایل الشیعه )).
2. شیخ محمود بن عبدالسلام المعنی .
3. شیخ عبدالله بن علی بن احمد بحرانی (متوفی 1148 ه‍ق ) مولف کتاب ((الرسائل المتشتته )).
4. سید محمد بن علی سیف الدین عطار بغدادی .
5. شیخ علی مقایی بحرانی
6. شیخ حسن بحرانی .
7. شیخ هیکل بن عبد علی اسدی جزائری

دومین بهار حدیث
قرن چهارم و پنجم هجری دوران نشر و گسترش علوم و تالیف و تصنیف و آزادی نسبی علمای بزرگ شیعی بود. در این دوران عالمان و محدثان بزرگ ، کتب اربعه شیعه (کافی ، تهذیب الاحکام ، من لایحضره الفقیه ، استبصار) را که مانع اساسی فقه تشیع به شمار می روند به رشته تحریر در آوردند.
پس از آن دوران ، تلاش علمی و تحقیقی در موضوع گردآوری ، تدوین و تالیف حدیث رو به خاموشی نهاد تا اینکه پس از گذشت پنج قرن سکوت زمستانی ، در قرن یازدهم هجری ، بزرگان و نوابغی از عالم تشیع به این امر مهم همت گماشته ، با استفاده از زمینه مناسبی که در پرتو حکومت صفویان به وجود آمده بود. تلاش فراگیری را در این باره پی گرفتند.
پیشگامان این تحول عظیم و پیام آوران این بهار با صفا، بزرگانی چون علامه بحرانی بودند. علامه مجلسی با تدوین و نگارش مجموعه عظیم ((بحارالانوار)) خدمت بزرگی به اسلام کرد.
علامه سید هاشم بحرانی نیز آستین همت بالا زد و به دور از هیاهوی زمانه ، خود را به دریای بیکران علوم الهی و معارف اهل بیت افکند و با استمداد از کلام و گوهرهای تابناک امامان معصوم ، ساحلی زیبا و پرطراوت را به رهروان طریق هدایت نشان داد.
آن محدث و مفسر بزرگ انگیزه و هدف خود را از این کار عظیم چنین بیان می کند:
((دیدم کتب علمی از بین می رفت و آثار پوسیده می گردید، در حالی که این کتابها قبل از روزگار ما منابعی غنی بودند که پس از چندی تنها علایمی از آنها بر جای ماند و به مرور، اثری از آن علامتها نیز باقی نماند. گویا چیزی گفته و نوشته نشده بوده است . با اینکه ستارگان علم و معرفت روشنی می بخشیدند و کتابها و آثار آنها به طور فراوان در همه نقاط نگاشته و منتشر می گردید.
او با این هدف و مقصد، به این تحول عظیم دست زد و بدین سان بار دیگر طراوت شکوفه های بوستان اهل بیت علیهم السلام و پیام بهار ایمان را نوید داد.
علامه بحرانی در قرن یازدهم که می توان آن را ((عصر احیای دوباره حدیث )) نام نهاد با تمسک به حدیث شریف پیامبر گرامی اسلام که فرمود: ((ایها الناس انی تارک فیکم الثقلین ... کتاب الله و عترتی ...)) به دفاع از مرزهای عقیدتی اسلام و تفسیر آیات قرآن کریم پرداخت و برای پاسداری و ترویج ثقل اکبر (قرآن مجید) تفاسیر متعددی به رشته تحریر در آورد.
او در دفاع از ثقل اصغر (اهل بیت ) و انتشار احادیث معصومین علیهم السلام نیز تلاشی درخور توجه و ستودنی از خود نشان داد. وی که فقیهی گرانمایه و صاحب تالیفات بسیار ارزشمندی در فقه ، اصول ، رجال و... بود زمانی از ادامه تحقیق و تالیف در فقه منصرف شد و به یکباره توجه ویژه ای نسبت به تدوین آثار اهل بیت پیدا کرد و با تمام توان و سرعت و دقت فراوان ، به این امر مهم پرداخت .
درباره او آمده است :
((علامه بحرانی عمر شریفش را وقف جمع آوری ، تصحیح و تدوین احادیث نمود و حتی یک لحظه از جستجو برای یافتن کتب حدیث و جمع آوری نسخه های کتب حدیث و تصیح و تبویب و تنظیم احادیث برای بهتر استفاده کردن از روایات آرام نگرفت).
بدین سان علامه سید هاشم بحرانی با تلاش وصف ناپذیر خویش ، ((پاسدار حریم ثقلین )) گردید.

روش علمی و تحقیقی سید
علامه بحرانی در تدوین کتابهای روایی و حدیث ، از روشهای برجسته و علمی خاصی استفاده می کرد که اشاره ای اجمالی به آنها ضروری می نماید.
1. استفاده از روایات اهل سنت برای اثبات امامت علی علیه السلام و دیگر امامان معصوم علیه السلام به گونه ای که او حدیث منزلت را از طریق یکصد سند از دانشمندان اهل سنت با ذکر نام کتاب و مدرک آنها نقل کرده است .
2. استفاده از نسخه های متعدد و عبارات متفاوت یک حدیث برای صحیح تر مشخص شدن و گویایی حدیث .
3. تحقیق و تصحیح سند احادیث برای پیدا کردن روایات صحیح،
او در این زمینه کتاب تهذیب شیخ طوسی را بررسی و تحقیق کرد و اغلاط بسیاری را که در رجال و سند اخبار بود مشخص ساخت و اثر خویش را ((تنبیهات الاریب فی رجال التهذیب )) نامید.
4. دسته بندی و تبویب احادیث از دیگر کارهای مهم و لازمی بود که در سیره نیکوی سید قرار داشت .
او در این باره کتاب ((ترتیب التهذیب )) را که مربوط به تهذیب شیخ طوسی بود به رشته تحریر درآورد و آن را به بهترین روش تدوین و دسته بندی کرد.
کوششهای جانفرسای این محقق توانمند، عالمان و سیره نویسان بلند پایه را بر آن داشت تا همگان اعتراف کنند که در تاریخ تشیع کسی جز علامه مجلسی (رض ) مانند او دیده نشده است و بلکه در برخی موارد از جمله تحقیق در سند تصحیح آن ، امتیازاتی دارد که در نوع خود بی نظیر بوده و ایشان در این باره از مصادری حدیث نقل کرده که علامه مجلسی به آنها دست نیافته است .

از نگاه دیگران
با نگاهی به نظرات بزرگان درباره علامه بحرانی ، ابعادی از شخصیت وی هویدا می شود.
1. شیخ یوسف بحرانی می گوید:
سید بحرانی مردی است فاضل ، محدث ، جامع و دارای تتبع زیاد در اخبار، به طوری که غیر از علامه مجلسی مانند او در شیعه دیده نشده و کتابهای متعددی تالیف نموده که شهادت بر وسعت تتبع و اطلاع ایشان دارد...
او از پرهیزکارانی بود که بر ملوک و سلاطین بسیار سخت می گرفت .
2. شیخ حر عاملی :
((... او مردی با طهارت و... عارف به تفسیر و علوم عربیت و رجال می باشد.))
3. شیخ عباس قمی :
((سید... رکن معتمد،... فقیه ماهر، محدث جامع ، متتبع در اخبار، صاحب مولفات کثیر سودمند، که نشان از کثرت اطلاعات ... آن جناب است .))
4. سید محسن امین :
در تتمه امل الامل آمده است که : سید بحرانی از کوههای راسخ و دریاهای شگرف علم است . کسی از او - حتی علامه مجلسی - پیشی نگرفته و دیگر آمدن امثال او در آینده ، با این قدرت تتبع و کثرت اطلاعات مشکل است .
5. شیخ حسن دمستانی :
سید بزرگوار، شجاع ثابت قدم و پیشوای پیشتاز... صاحب حافظه بسیار قوی و در حفظ خصوصا روایات به حدی رسید که بر همه غالب گردید... و در این مسابقه گوی سبقت را از پیشتازان این میدان - اگر چه تقدیم زمانی بر او داشتند - ربود.
6. شیخ محمد حرز الدین :
... او بسیار مقدس ، عابد و متقی بود و در تقوا، فراست و پرهیزکاری به مرتبه بلندی رسید.
7. آیت الله مرعشی نجفی :
... شخصیتی که هم از جهت شهرت ملقب و مشهور به علامه و هم از حیث علم واقعا علامه می باشد آگاه و متبحر در حدیث ، نابغه در روایت ، پیشوای پیشتاز...
8. شهید مطهری :
سید هاشم بحرینی از محدثین و متتبعین معروف شیعه بشمار می رود.

بر قله تقوا و خدمت
علامه بحرانی اسطوره تقوا و ضرب المثل پرهیزکاری بود. شیخ محمد حسن نجفی ، صاحب کتاب جواهر الکلام در ضمن موضوعات مربوط به عدالت و تقوا، فرزانگانی چون مقدس اردبیلی و علامه بحرانی را از چهرهای ممتاز و استثنایی تقوا معرفی می کند.
سید بحرانی به رغم فعالیتهای تحقیقی و تالیف کتابهای پرارج ، هیچ گاه از هدایت و ارشاد مردم غافل نبود و وظایفی چون قضاوت ، اجرای احکام الهی ، کوتاه کردن دست ظالمان و دیگر امور مربوط به جامعه را بخوبی به انجام رساند.او با مدیریت دینی خویش انسانهای صالح را به سوی تکامل و سعادت واقعی رهنمون گشته ، هدایت گر مردم در دین و دنیایشان بود.

گنجینه بحرانی
علامه سید هاشم آثار ارزشمندی را در موضوعات متفاوت علوم اسلامی به یادگار نهاد و با تالیف کتابهای متعدد، دائره المعارفی جامع و سودمند در اختیار رهروان هدایت و پژوهشگران شریعت قرار داد. اینک آثار جاویدان او را به نظاره می نشینیم :
1. علوم قرآن
2. البرهان فی تفسیر القرآن
3. اللوامع النورانیه فی اسماء علی و اهل بیته القرآنیه
4. الحجه فیما نزل فی القائم الحجه
5. نورالانوار فی تفسیر قرآن
6. الهادی و مصباح النادی
7. الهدایه القرآنیه الی الولایه و الامامیه
8. اصول و اعتقادات
9. حقیقه الایمان المبثوت علی الجوارح و احادیث التوحید و النبوه و الامامه
10. نهایه الاکمال فیما یتم به تقبل الاعمال
11. مصباح الانوار و انوار الابصار فی بیان معجزات نبی المختار
12. امامت
13. اثبات الوصیه
14. احتجاج المخالفین علی امامه علی بن ابی طالب امیر المومنین علیه السلام
15. الانصاف فی الانص علی الائمه الاثنی عشر من آل محمد الاشرف
16. ایضاح المسترشدین فی بیان تراجم الراجعیت الی الولایه علی بن ابی طالب امیرالمومنین علیه السلام
17. بهجه النظر فی اثبات الوصایه و الامامه للائمه اثنی عشر
18. البهجه المرضیه فی اثبات الخلافه و الوصیه
19. تبصره الولی فیمن رای القائم المهدی
20. تبصره الولی فی النص الجلی امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام
21. التحفه البهیه فی اثبات الوصیه لعلی علیه السلام
22. سلاسل الحدید و تقید اهل التوحید
23. عمده النظر فی بیان عصمه الائمه الاثنی عشر
24. غایه المرام و حجه الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص و العام
25. فصل معتبر فیمن رای الامام الثانی عشر
26. کشف المهم فی طریق خبر غدیر خم
27. مدینه المعاجز الائمه الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر
28. تفضیل الائمه صلوات الله علیهم علی انبیاء عدانبینا محمد صلی الله علیه و آله
29. تفضیل علی علیه السلام علی انبیاء اوالعزم من الرسل
30. تلخیص رسالتین
31. حلیه النظر فی فضل الائمه الاثنی عشر
32. الدرالنضید فی فضائل الحسین الشهید علیه السلام
33. فضائل علی و الائمه من ولده
34. فضل الشیعه (مناقب الشیعه )
35. اللباب المستخرج من کتاب الشهاب
36. مناقب امیرالمومنین
37. التیمیه و الدره الثمینه
38. معالم الزلفی فی عارف النشاه الاولی و الاخری
39. نزهه الابرار و منار الافکار فی خلق الجنه و النار
40. تاریخ اسلام
41. حلیه الابرار فی احوال محمد و آله الاطهار
42. المطاعن البکریه و المثالب العمریه من طریق العثمانیه
43. مولد القائم
44. وفاه النبی
45. وفاه الزهراء
46. سیر الصحابه
47. مقتل ابی عبدالله الحسین علیه السلام
48. فقه
49. التنبیهات فی الفقه
50. حدیث
51. ترتیب التهذیب
52. شرح ترتیب التهذیب
53. روضه الواعظین فی احادیث الائمه الطاهرین
54. تعریف رجال من لایحضره الفقیه
55. رجال
56. تنبیهات الاریب فی رجال التهذیب
57. التیمیه فی بیان نسب التیمی
58. روضه العارفین و نزهه الراغبین
59. من روی النص علی الائمه الاثنی عشر من الصحابه و التابعین

خاندان پاک
سید هاشم بحرانی که از تبار هاشمیان بود و ریشه در علویان داشت فرزندانی صالح و دانشمند به جامعه اسلامی تحویل داد. همسرش ، دختر شیخ علی فرزند شیخ عبدالله بن شیخ حسین بن علی کنیار بود.

فرزندان او عبارتند بودند از:
1. سید عیسی - او عالمی پرهیزکار و نویسنده ای پژوهشگر بود. شرحی بر کتاب ((زبده الاصول )) شیخ بهایی نوشته است . کتاب ((نهایه الاکمال فیما به تقبل الاعمال )) را که اثر پدر بزرگوارش بود به رشته تحریر درآورده است .
2. سید محسن - او بظاهر فرزند بزرگ سید و دانشوری پرهیزکار بود.
3. سید محمد جواد - گرچه از شرح زندگی اش اطلاعی در دست نیست ، آقا بزرگ تهرانی ، با عبارتی مقام علمی او را بیان می کند. وی نوشته است کتاب ((زبده الاصول )) شیخ بهایی از سوی سید محمد جواد شرح شده است .
4. سید علی - او نیز همچون دیگر برادرانش از دانشمندان برجسته بوده است .
علامه بحرانی دارای سه برادر به نامهای سید کاظم ، سید جعفر و سید احمد بوده است .
سید محمد جواد فرزند سید علی از نوادگان او و فاضلی توانا بود و پس از مدتی اقامت در اصفهان ، برای تبلیغ اسلام به سوی فارس رفته ، مدتی در شهر ((خنج)) که در آن روزگار اهمیت تجاری فوق العاده ای داشت سکونت کرد.
سید محمد جواد پس از احداث مسجدی در آن شهر، از سوی ساکنان آنجا که اهل سنت بودند، مورد تهدید قرار گرفت و بر این اساس شبانگاه به سوی روستای ((اسیر)) حرکت کرد. سالها در میان آنها با عزت زیست .
آقا سید محمد جواد تا پایان عمر در آنجا به سر برد تا اینکه دعوت حق را لبیک گفت : مقبره او امروزه زیارتگاه معروفی است پس از وی فرزندانش به شهر ((مهر))که خاستگاه سادات و علما بود مهاجرت کردند.

عروج ملکوتی
سال 1107 ق . بحرین در اضطراب بود. اضطراب هجران یکی از ستارگان فروزان جهان تشیع . ناگهان سفیر غم خبر رحلت عالم ربانی سید هاشم بحرانی را به گوش ساکنان آن دیار رساند. او در روستای نعیم جان سپرد و روحش با احترام و تجلیل به روستای ((توبلی )) منتقل گشت و در مقبره ماثنی ، در جوار مسجد معروف آن سامان به خاک سپرده شد. مقبره اش ‍ اینک زیارتگاه خداجویان بحرین است .