پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چگونه تحول فرهنگی..؟ 1

طرح مسأله

از مختصات جامعه جاهلی خرافه پرستی، شرک و بت پرستی، رسوم مرتبط با جوامع بسته و قوم پرستی و روابط درون گروهی ناکارآمد و خرده فرهنگ های منحرفی چون دخترکشی بود که زمینه های تأخر و پس افتادگی فرهنگی را در حجاز و فراحجاز به وجود آورده بود. بعثت و نبوت، برگزیده ای آشنا به معضلات فرهنگی از میان همین قوم، با سلاح و ابزاری کارآمد چون وحی الهی با سرفصل تزکیه و تعلیم[1] و تغییر مناسبات اجتماعی به تحولات فرهنگی دامن زد و زمینه ساز انقلاب فرهنگی اسلام شد. هجرت پیامبر (ص) به یثرب، به تسریع روند تحول فرهنگی انجامید؛ چنان که ساختار بی هنجار قبیله ای و نزاع های بی اساس و جنگ های طولانی اوس و خزرج و رقابت های پیدا و پنهان با قبایل یهود، جامعه یثرب را ملتهب و آماده پذیرش هرگونه تحولی کرده بود؛ هرچند تلاش نقبا و سفیران فرهنگی پیامبر نیز بر سازه شهری یثرب و بافت فرهنگی آن تأثیر نهاده و یثرب را در بدو ورود پیامبر اکرم (ص)، مهیای تغییراتی اساسی کرده بود. تشویق شهروندان در اجرای رفتارهای مناسب، آنان را مشتاقانه به سوی جریان اجتماعی شدن سوق می داد. برنامه هدف مند پیامبر اکرم (ص) برای تغییر عوامل اجتماعی و فرهنگی و انتقال و تسری بسیاری از مفاهیم قرآنی توام با تشریح بسیاری از قواعد و تشریع فرایض و ابلاغ مجموعه ای از قوانین عبادی بود. تغییر و نوسازی جامعه جاهلی، تنها با تلاش های بی وقفه و به کارگیری آیات الهی و پشتوانه قوی خداوندی میسر بود. [2]با این وصف مطالعه برنامه و سازوکارهای اجتماعی پیامبر (ص) در تحولات و تغییرات فرهنگی مدینه، بسیار ضروری به نظر می رسد؛ چنان که این سازوکارها به عنوان الگوهای رفتاری در فراخنای تاریخ اسلام، دست مایه ای گران قدر برای تحولات فرهنگی دولت های اسلامی خواهند بود و قابلیت اجرا و حصول نتیجه را در همه ادوار خواهند داشت.

حوزه نظری وسیع علوم انسانی و وجود تعاریف متنوع و متعدد از واژه هایی چون فرهنگ، تحول فرهنگی و نظم اجتماعی، ضرورت لزوم تعاریفی واحد را بیشینه می کند. از این رو، در همین بحث مقدماتی، ابتدا از واژه فرهنگ که معنایی گسترده و کلان دامنه دارد، تعریفی متناسب با چارچوب تحقیقاتی این پژوهش عرضه می شود. علی رغم تنوع تعاریف، فرهنگ در یک معنای کلی، همه دست آوردهای معنوی و فکری بشر را شامل می گردد که میراث تاریخی و اعتقادی یک جامعه محسوب شده، عناصر عینی و ذهنی سازمان اجتماعی بشر و مجموعه ای از ارزش ها، اعتقادات و باورها و آداب و رسوم و زبان را دربرمی گیرد. [3] تغییر نیز در لغت به معنای از حالی به حالی برگردانیدن و دگرگون کردن است[4]و اصطلاحا تغییر فرهنگی، یعنی دگرگونی در رفتارها و اخلاقیات و برخی سازه های اجتماعی. [5]تحول نیز از ریشه «حول» گرفته شده و در لغت، به معنای دگرگونی چیزی و جداشدن از غیر آن آمده است. [6]در اصطلاح علوم اجتماعی، برای تحول دو معنا ذکر شده است: نخست، هر نوع تغییر در جهت افزایش یا کاهش و دوم، گسترش منظم هر چیز مانند یک نظریه یا یک نظام فکری. [7] هم چنین کنترل اجتماعی، یعنی سازوکارهایی که حاکمیت به وسیله آن تسلط خود را بر اشخاص اعمال می کند و آنان را وامی دارد تا با ارزش ها و هنجارهای جامعه هم نوا شوند. [8]ارزش های اجتماعی هم زیربنای هنجارها، نهادها، و ساخت اجتماعی را تشکیل می دهند و چارچوبه هایی برای مشروع ساختن رفتارهای انسانی هستند. [9]بدین ترتیب پیامبر عظیم الشأن اسلام با مجموعه ای از الگوهای رفتاری با دست مایه ای غنی از آموزه های وحیانی، به تغییرات فرهنگی مبادرت نمودند و برخی از هنجارها و مناسبات فرهنگی را تأسیس و پاره ای را اصلاح و ترمیم کردند. آن چه در پی خواهد آمد، بررسی جامعه شناختی از رفتارهای اصلاح گرایانه پیامبر (ص) و سازوکارهای اجتماعی آن خواهد بود.

سازوکارهای اجتماعی و تغییر مبادی رفتاری

به روایت منابع و سیر، پیامبر اکرم (ص) از سازوکارهای متنوع و کارآمدی برای تحقق اصلاح اجتماعی و تحول فرهنگی بهره بردند. از آن جا که کاربست سازوکارهای بی واسطه و استفاده از شیوه های غیر مستقیم در نظام اصلاحی، اهداف فرهنگی را محقق می کرد، الگوهای رفتار فرهنگی پیامبر و حصول نتایج در کمترین زمان ممکن دارای اهمیت می نماید؛ زیرا به درستی پیداست که زمان بر بودن فعالیت های فرهنگی و دیربازده بودن راه کارهای اصلاحی، و البته کمی فرصت دولت نبوی، ابزارها و سازوکارهای کارآمدی را می طلبید که دستامد بررسی این سازوکارها، حصول الگویی عملی و رفتارهایی بی بدیل در تحول سازه های فرهنگی جوامع اسلامی خواهد بود.

بر اساس منابع تاریخی، جامعه جزیرة العرب، دارای ساختاری قبیله ای باارزش های قوم مدارانه بود. میراث کهن و ریشه دار فرهنگ جاهلی با روی کردی قبیله ای با ارزش ها و فرهنگ اسلامی قابلیت جمع نداشت. آموزه های قرآنی و مجموعه قواعد فرهنگ اسلامی در مواجهه با ساختار عقیدتی، سیاسی و اجتماعی جامعه جاهلی، تعارض و تقابلی اساسی یافتند.

نقبای نبوی، نخستین گام تحول فرهنگی را در یثرب برداشتند و جامعه را به چالشی تقابلی برای پذیرش مفاهیم اسلامی واداشتند. دومین گام اساسی، ورود پیامبر اکرم (ص) و مسلمانان مهاجر به یثرب بود که روند تحولات فرهنگی را تسریع کرد و قبایل اوس و خزرج را به تعامل و مودتی معنادار فراخواند. تنوع آداب و رسوم متناسب با گوناگونی قبایل، به تعدد کارکردهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه یثرب انجامیده بود.

مهم ترین و کارآمدترین ابزار عملی نبی مکرم اسلام (ص) برای تحقق تحول

فرهنگی قرآن کریم بود. [10]روی کرد آرام و بطیء و در عین حال حساب شده و هدفمند رهبر فرهمند جامعه اسلامی، آیات نازل شده را با مسائل اعتقادی پیوند داد و جامعه آماده تحول را برای پذیرش اصلاحات فرهنگی، با مجموعه ای از احکام مرتبط با هنجارها و ارزش های اسلامی و تکالیف فردی و اجتماعی مواجه کرد.

ترک آداب و عادات و رسوم رسوخ شده جاهلی به یک باره ممکن نبود. بهترین روش برای جایگزینی ارزش های اسلامی، روش تدریج توأم با آموزش بود. سرمطلع اقدامات فرهنگی دولت نبوی برای طرح زیرساخت های اجتماعی، ساخت نهادهای فرهنگی، ایجاد مودت اجتماعی، طراحی پیمان برادری، اقدامات عام المنفعه و وضع قوانین عادلانه برای تأمین و حفظ حقوق انسانی بود.

تأسیس نهاد دینی و اجتماعی مسجد و تحول در الگوهای فرهنگی

بعثت پیامبر اکرم (ص) بیش از هرچیز، تبعات فرهنگی تعیین کننده ای در بر داشت. دستامد عصر مکی، تغییرات مهم فکری و انگیزشی بود که هرچند در مکه پاگرفت، در مدینه با هجرت پیامبر و طراحی الگوی تغییر با تمسک به نهادهای اجتماعی با کارکردهای عبادی و تعلیمی به بار نشست. تأسیس مسجد به عنوان نهاد و پایگاه فرهنگی، نخستین اقدام پیامبر اکرم (ص) برای ایجاد تغییرات و تثبیت دگرگونی های فرهنگی بود. درک این مطلب چندان دشوار نیست که دریابیم مسجد، مهم ترین و کارآمدترین عنصر اجتماعی در تثبیت الگوهای رفتار دینی، عبادی و اجتماعی است؛ زیرا این کانون فرخنده با نمادهای توحیدی، از بدو تأسیس با دارا بودن نقش های محول و محقق بسیار، توانست سهمی درخور در تحولات فرهنگی و ریشه افکنی بنیاد شرک و پیوند عناصر نامتجانس فرقه ای گرد هم به عهده داشته باشد و به محلی برای تأمین نخستین تمنیات علمی و گفت گوهای فرهنگی حتی در عصر پیامبر اکرم (ص) تبدیل شود. [11]

انتخاب و کاربرد واژه فاخر نام مسجد نیز که می توانست تمامی عبودیت حقتعالی و ساییدن پیشانی بر زمین را تجلی کند، [12]خود به تنهایی، تمامی پیام انقلاب فرهنگی پیامبر را به ذهن متبادر می کرد. راغب اصفهانی در عباراتی مختصر، مسجد را از سجده و جمع آن را «سجود» به معنای آرامش و فروتنی و اطاعت آورده است. پس بر اساس متون تاریخی، مسجد مکانی برای ابراز فروتنی، عبادت و پرستش خداوند خواهد بود. [13]مؤید ادعای ارج مندی مسجد به عنوان کانون تحول فرهنگی، روی کرد قرآنی به واژه «مسجد» است که دست کم با مشتقات متعددش، 92 بار درقرآن به کار گرفته شده است. این فراونی استعمال، می تواند مؤید اهمیت کانون فرهنگی مسجد در تمدن اسلامی باشد.

اطلاق لفظ مسجد در قرآن کریم به همه زمین[14] مطابق تفسیر آیه کریمه «و أنّ المساجد للّه» ؛ [15]«و اینکه مساجد از آن خداست،» شاید بتوان بی دشواری پذیرفت که در فرهنگ اسلامی مسجد، محل و کانونی عام و بی پیرایه برای اجرای عبادت و سجده باری تعالی و انجام دادن فرایض و تکالیف شرعی هم چون نماز و یا عبادات معمول[16]بوده است. روایتی مشهور از پیامبر اکرم (ص) نیز مبنی بر این که «جُعِلَت لِیَ الأرضُ مَسجِداً وَ طَهُوراً» ؛ [17]«زمین همه اش برای من مسجد و طهور (یعنی جای نماز و پاک) قرار داده شده،» مؤید این مدعاست که اسلام، رویکردی فراگیر به محل عبادت مسلمانان دارد. آیات قرآنی با رویکرد تشویقی، مسلمانان را به ساختن و آباد کردن مسجد تحریض می کند: (إنّما یعمر مساجد اللّهمن آمن باللّه و الیوم الآخر و أقام الصّلاة و آتی الزّکاة و لم یخش إلاّ اللّه فعسی أولئکأن یکونوا من المهتدین)[18]چنان که بیشترین و البته نخستین اقدام پیامبر گرامی اسلام (ص) به محض ورود به محله قباء[19]و سپس یثرب، بر مدار ساخت مسجد گردیده است.

فعالیت ها و اقدامات پرشماری چون اجرای امور عبادی، امور فرهنگی و آداب و مناسک ویژه، تعاملات اجتماعی و البته محل سکونت نبی مکرم اسلام (ص) در مسجد، موجب شده است تا کارکردهای چندمنظوره مسجد هرگز از چشم تیزبین پژوهشگران دور نباشد.

حضور بی سرپناهان مدینه یعنی اصحاب صفّه در مسجد و رسیدگی پیامبر به آنان[20]و اشارات قرآن کریم [21]مطابق روایات ائمه اطهار (علیهم السّلام)،[22]زمینه ای شد تا همواره مسجد، مأمن و سرپناهی برای آوارگان، بی سرپناهان، نیازمندان و فقرا باشد.

نکات فرهنگی نهفته در انتخاب محل مسجد

1- مانع شدن از اختلاف

افزون بر کاربری مسجد و رفع نیازهای مادی و معنوی آن که در سیره و قرآن کریم به درستی فلسفه آن نهفته، شیوه انتخاب محل آن نیز شایان توجه است. چنان که این شیوه خود توانست به عنوان اقدامی فرهنگ ساز، از بسیاری مشکلات اجتماعی و معضلات آتی جلوگیری نماید. پیامبر اسلام (ص) نیز در بدو ورود به مدینه، با مشاهده التهابات اجتماعی و تمایل انصار به استقرار ایشان در محله های آنها، به منظور جلوگیری از هرگونه شبهه و درگیری اجتماعی فرمودند: «إنی أمرت بقریه تأکل القری، خلّوا سبیلها فإنها مأموره» . [23]سپس در محل مسجد بنی سالم نماز جمعه برگزارکردند. [24]

2- توجه به حفظ حقوق ایتام در جامعه

شتر پیامبر (ص) پس از گذر از محله های مختلف، کنار زمینی متعلق به دو یتیم ازبنی نجار به نام های سهل و سهیل، نشست و پیامبر آن مکان را برای ساخت مسجد خریداری نمود. [25]

در مورد جمله «إنی أمرت بقریة تأکل القری» می توان گفت: «اکل قری» ، کنایه از فتح شدن است؛ یعنی قریه ای که سایر قریه ها و قبایل را فتح می کند. بنابراین، محل و قبیله مذکور باید تناسب معقولی با سایر محله ها داشته باشد. به تعبیر دیگر «تأکل القری» ، می تواند کنایه از محلی باشد که دارای موقعیت جغرافیایی مناسب و کلیدی است. توجه به محله بنی نجار که مسجد پیامبر (ص) در آن واقع شده، نشان می دهد که فاصله این منطقه از شمال تا احد و از جنوب تا قبا، شش کیلومتر و در وسط راه است. از نظر شرقی و غربی نیز میان دو حره که شش کیلومتر است، باز مسجد در نقطه میانی قرار دارد. بنابراین، مفهوم «بقریة تأکل القری» ،انتخابمکانی است که از آن جا امکان دست رسی به نقاط مختلف آسان باشد. [26]

پیامبر گرامی اسلام (ص) از ابتدای ورود به مدینه، مردم را به حسن رفتار اجتماعی و استحکام پیوند میانشان[27]و توجه به نماز و مسجد[28] سفارش فرمودند. گویا بین این دو، ارتباط خاصی وجود دارد و هردو از سفارش هایی مهم دین اسلام است.

فرهنگ مودت و دوستی

پیامبر مکرم اسلام (ص) از قبایل متعدد کوچک و بزرگی که دائما با یک دیگر اختلاف و جنگ داشتند، ملت واحدی به وجود آوردند. ایشان توانستند برای نخستین بارملت واحدی به وجود آوردند که به جای پیوند قبیله ای، تحت نیروی مذهب بایک دیگر متحد شده بودند.

پیامبر (ص) با رفتار محبت آمیز خود افراد و قبایل مختلف را به سمت اسلام جذب و آنها را به محبت و نیکی به هم سفارش می فرمودند. عبد اللّه بن سلام نقل کرده که هنگام ورود پیامبر (ص) به مدینه، مردم به استقبال ایشان رفتند. آن حضرت به مردم فرمود: «ای مردم به یکدیگر سلام کنید و به مردم غذا بدهید و پیوند خویشاوندی رارعایت کنید و هنگامی که مردم خفته اند، نماز بخوانید تا به سلامت وارد بهشت شوید».[29]بی شک آن حضرت، با رفتار محبت آمیز خویش، به صورت عملی دیگران رابه مودت با یک دیگر تشویق می فرمودند، و همین رفتار ایشان در افراد تأثیرمی گذاشت. طایفه بنی سعد بن بکر، ضمام بن ثعلبه را نزد پیامبر اسلام (ص) فرستادند تا از طرف آنها در مورد پیامبر (ص) و اسلام تحقیق کند و نتیجه را به آنان اطلاع دهد. او به مدینه رفت و در مقابل درِ مسجد شتر خود را خواباند و زانویش را بست و نزد پیامبر (ص) که با مسلمانان نشسته بودند رفت. او به سوی حاضران آمد و پرسید: «کدام یک از شما پسر عبد المطلب است؟» پیامبر (ص) فرمودند: «من پسر عبد المطلب ام.» پرسید: «آیا محمد (ص) تو هستی؟» گفت: «آری.» گفت: «ای پسر عبد المطلب، من از تو پرسش هایی دارم و در پرسش پافشاری می کنم. این را بر من عیب نگیر.» پیامبر (ص) فرمودند: «هرچه می خواهی بپرس.» عرض کرد: «تو را به اللّه، خدای تو و خدای پیشینیانت و خدای هرکه پس از توست سوگند می دهم، آیا خداوند تو را به عنوان پیامبر به سوی ما فرستاده است؟» پیامبر (ص) فرمودند: «به خدا سوگند آری.» [30]

گفت: «تو را به اللّه خدای تو و خدای پیشینیانت سوگند می دهم که آیا خداوند به تو فرمان داده تنها او را بپرستیم و چیزی را با او شریک نگیریم و این همتایان را که پدرانمان آنها را می پرستیدند دور بریزیم؟» فرمود: «آری» . مرتبه سوم نیز سوگند پیشین را تکرار کرد و گفت: «آیا خداوند به تو فرمان داده که پنج نماز بگزاری؟» فرمود: «آری» . سپس ضمام یک به یک واجبات را برشمرد و هیچ چیز را که اسلام واجب نموده بود، ذکر نکرد مگر آن که پیامبر (ص) را درباره آن سوگند داد. چون شمردن واجبات تمام شد، گفت: «گواهی می دهم که خدایی جز اللّه نیست و محمد (ص) بنده و رسول اوست.» و خدا را گواه گرفت که همه آن چه را اسلام واجب کرده به قومش بگوید و هرچیزی را که اسلام نهی کرده، ترک کند. سپس از مسجد بیرون رفت. [31]

هنگامی که ضمام به قومش رسید، دورش جمع شدند. نخستین سخنی که به آنها گفت این بود: «چه بد هستند لات و عزی!» مردم گفتند: «ای ضمام ساکت باش! از پیسی و خوره و دیوانگی بترس.» ایشان بر این باور بودند که هرکس به آن دو بت اهانت کند، دچار این بیماری ها خواهد شد. ضمام گفت: «وای بر شما، به خدا سوگند اینها نه زیان می رسانند و نه سود می دهند. خداوند پیامبری برگزیده و کتابی بر او فرود آورده که شما را از آن چه در آن هستید، نجات می دهد. من گواهی می دهم که خدایی جز اللّه نیست و او یگانه و بی شریک است و محمد (ص) بنده و فرستاده اوست و من از جانب او آن چه را که فرمان داده و آن چه را که نهی فرموده برای شما آورده ام.» آن روز هرکدام از افراد قبیله ضمام نزد او رفت، مسلمان شد. [32]

یکی دیگر از تغییراتی که رسول گرامی اسلام (ص) میان مردم مدینه ایجاد نمودند، تغییر در مفاهیمی چون دوستی ها و دشمنی ها بود. از آن جا که اساس علایق، دوستی ها و دشمنی ها در میان عرب های عصر جاهلیت، از منافع قبیله ای و هپیمانانشان فراتر نمی رفت و ارتباطاتشان بر اساس منافعشان تعریف می شد، به نظر می رسد در مواجهه با تعالیم اسلام و آموزه های نبوی (ص) بسیاری از این مفاهیم تغییراتی فراوانی کردند. برای نمونه، در ماجرای عزیمت مهاجران مکی به مدینه، تلاش های آن حضرت به منظور ایجاد دوستی میان افرادی با شرایط متفاوت بسیارکارساز بود. چنان چه پیامبر (ص) زمینه های ایجاد هم دلی میان مسلمانان مکی ومدنی را فراهم نمی آوردند، وضعیت اجتماعی آن چنان که مطمع نظر ایشان بود، تغییر نمی کرد.

هنگامی که مهاجران به مدینه آمدند، مردم مدینه به پیامبر (ص) عرض کردند: «ای رسول خدا (ص) نخل های ما را بین ما و مهاجران تقسیم کن.» پیامبر (ص) که می دانستند نخل، مهم ترین منبع درآمد انصار است، فرمود: «نه، شما وسایل زندگی شان را فراهم کنید و در خرما شریکشان کنید.» آنها گفتند: «اطاعت می کنیم» . [33]

پس از جنگ با بنی نضیر، هنگامی که آن حضرت می خواستند غنایم به دستآمده را تقسیم نمایند، به انصار فرمودند: «به درستی که برادران مهاجر شما اموالی ندارند. اگر بخواهید این اموال را بین شما و آنها تقسیم نمایم و اگر خواستید چیزی نگیرید و تنها بین آنان تقسیم کنم.» انصار گفتند: «ما نمی خواهیم، بلکه میان آنان تقسیم کنید و از اموال ما هرچه خواستند میان آنها تقسیم کنید.» در این هنگام این آیه نازل شد: [34]

(و الّذین تبوّءوا الدّار و الایمان من قبلهم یحبّون من هاجر إلیهم و لا یجدون فیصدورهم حاجة مّمّا أوتوا و یؤثرون علی أنفسهم و لو کان بهم خصاصة و من یوق شحّ نفسه فأولئک هم المفلحون)[35]؛ و برای کسانی است که در این سرا [سرزمین مدینه] و در سرای ایمان پیش از مهاجران مسکن گزیدند و کسانی را که به سویشان هجرت کنند، دوستمی دارند و در دل خود نیازی به آن چه به مهاجران داده شده، احساس نمی کنند و آنها را بر خود مقدم می دارند هرچند خودشان بسیار نیازمند باشند، کسانی که از بخل و حرص نفس خویش بازداشته شده اند رستگارانند.

راه کارهای ایجاد مودت و نتایج آن

اوس و خزرج پس از جنگ های خونین و طولانی، در پرتو تعالیم اسلام و ارشادات رسول خدا (ص) کینه ها را کنار گذاشته، با یک دیگر دوست و مهربان شدند. اما پس از اسلام نیز گاهی ریشه اختلافات گذشته سر بر می آورد و کینه های جاهلی آشکار می گشت. در چنین مواقعی نبی مکرم اسلام (ص) با تدبیر خاص، میان آنان آشتی ودوستی برقرار می نمودند. یکی از آن موارد پس از جریان افک بود.

بعد از مراجعت پیامبر اسلام (ص) از جنگ بنی المصطلق، گروهی از منافقان به سرکردگی عبد اللّه بن ابیّ و چند نفر از خزرج، شایعه ای در مورد یکی از همسران پیامبر (ص) پخش می کردند. رسول خدا (ص) ضمن خطبه ای فرمودند: «چیست افرادی را که درباره خانواده ام مرا می آزارند و سخنان ناروایی درباره آنها می گویند، درصورتی که به خدا سوگند من جز خیر از ایشان چیزی ندیده ام، و نیز به مردی تهمت می زنند که به خدا سوگند از او نیز جز خیر چیزی ندیده ام.» در این هنگام اسید بن حضیر (که جزء بزرگان اوس بود) برخاست و عرض کرد: «ای رسول خدا (ص) اگر این یاوه گویان از قبیله اوس هستند ما شر آنها را کفایت خواهیم کرد، و اگر ازقبیله خزرجند هردستوری درباره آنها صادر کنید انجام می دهیم، به خدا آنها سزاوارهستند که گردنشان را بزنند.» [36]

سعد بن عباده (رئیس خزرج)به طرف داری از قبیله خود برخاست و به اسید بن حضیر گفت: «به خدا دروغ می گویی و هرگز ما گردن آنها را نمی زنیم و خدامی داند که تو چون می دانستی تهمت زنندگان از خزرج هستند، این سخن را گفتی واگر از قوم خودت بودند این حرف را نمی زدی؟» اسید گفت: «تو دروغ می گویی وشخص منافقی هستی که از منافقان طرف داری می کنی.» اختلاف زیاد شد و نزدیک بود میان دو قبیله درگیری ایجاد شود. [37]

چند روز پس از جریان افک که بین اوس و خزرج اختلاف ایجاد شد و کینه های جاهلی سر باز کرد، پیامبر (ص) همراه چند نفر دست سعد بن معاذ را در دست گرفتند و او را به خانه سعد بن عباده بردند، و به اتفاق همراهان، ساعتی در خانه سعد بن معاذ ماندند. سعد بن عباده هم خوراکی تهیه کرد و پیامبر (ص)، و سعد بن معاذ و همراهانهمان جا غذا خوردند. چند روز دیگر پیامبر (ص) به اتفاق تنی چند، دست سعد بن عباده را گرفتند و او را به خانه سعد بن معاذ آوردند و ساعتی نشستند و صحبت کردند. سعد بن معاذ هم غذا تهیه کرد و پیامبر (ص)، و سعد بن عباده وهمراهان آن جا غذا خوردند. پیامبر (ص) این کار را به منظور رفع کدورتی که در جربحث میان ایشان حاصل شده بود انجام دادند. [38]

بر اساس برخی منابع، افراد دو قبیله اوس و خزرج پس از مسلمان شدن، مانند دوقوچ در خدمت به پیامبر اسلام (ص) با هم مسابقه می دادند. هرزمان اوسیان خدمتیمی کردند، خزرجیان می گفتند: «به خدا به این فضیلت نزد پیامبر (ص) و مسلمانان ازما سبقت نگیرید.» و تا زمانی که کاری نظیر آن انجام نمی دادند، آرام نمی گرفتند وهرگاه خزرجیان خدمتی می کردند، اوسیان همین سخن را می گفتند. [39]

یکی دیگر از آیات قرآن مجید که به دوستی اوس و خزرج پس از دشمنی های دیرینه اشاره می کند این آیه است:

(و ألّف بین قلوبهم لو أنفقت ما فی الأرض جمیعا ما ألّفت بین قلوبهم و لکنّ اللّه ألّف بینهم إنّه عزیز حکیم)[40]؛و دل های آنها را با هم، الفت داد! اگر تمام آن چه را روی زمین است صرف می کردی که میان دل های آنان الفت دهی، نمی توانستی! ولی خداوند درمیان آنها الفت ایجاد کرد! او توانا و حکیم است.

رسول خدا (ص)، با نرمی و از روی مدارا دل ها را متحول و به حق متمایل گردانید. تألیف قلوب و پیوند نفوس، کاری است دشوار، به ویژه نسبت به افرادی که دیرزمانی به جنگ و کشتار یکدیگر مشغول بودند. یکی از معجزات بزرگ پیامبر مکرم اسلام (ص) این بود که به سوی مردمی مبعوث شدند که اگر به فردی از آنان یک سیلی زده می شد، به سبب آن جنگ ها و خونریزی ها برپا می کردند. اما به وسیله ایمان به خداوند، این دشمنی ها و خودسری ها از میان رفت و میان آنها تفاهم و دوستی ایجاد شد و در راه ایمان، از کشتن پدر و پسر و برادر خود امتناع نداشتند. خداوند اعلام می کند که این ایجاد محبت بین مسلمانان را خودش انجام داده است. [41]

سازوکار پیمان برادری و نتایج آن

ایجاد پیمان برادری میان برخی از مهاجران و انصار، از نخستین اقدامات پیامبر (ص) پس از ورود به مدینه بود. این پیمان آن چنان محکم و قوی بود که بر اساس آن قرار شد، آنان بعد از مرگ هم چون خویشاوندان از یک دیگر ارث برند. این پیمان برادریمیان نود نفر که 45 تن از مهاجران و چهل و پنج تن از انصار بودند-و بنابر قولی میان صد نفر یعنی از هرگروه پنجاه نفر-برقرار شد. [42]پیامبر (ص) با این اقدام از یک سو، مشکلات مالی مهاجران را برطرف کرد یا کاهش داد و از سوی دیگر، از دل تنگی هایعاطفی آنان کاست و روابط اجتماعی عمیق تری میان آنان به وجود آورد.

این پیمان پیش از غزوه بدر بود تا هنگامی که در آن جنگ، خداوند این آیه رانازل فرمود: (النّبیّ أولی بالمؤمنین من أنفسهم و أزواجه أمّهاتهم و أولوا الأرحام بعضهم أولی ببعض فی کتاب اللّه من المؤمنین و المهاجرین إلاّ أن تفعلوا إلی أولیائکم معروفا کان ذلک فی الکتاب مسطورا).[43]؛ پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها [مؤمنان] محسوب می شوند و خویشاوندان نسبت به یک دیگر از مؤمنان و مهاجران در آن چه خدا مقرّر داشته اولا هستند، مگر این که بخواهید نسبت به دوستانتان نیکی کنید (و سهمی از اموال خود را به آنها بدهید) این حکم درکتاب(الهی) نوشته شده است.

لذا حکمی که در صدر اسلام اجرا می شد و افرادی که با یک دیگر پیمان عقد اخوت بسته و از یک دیگر ارث می بردند، نسخ شد. و خداوند فرمود: از این به بعد تنها خویشاوندان از یک دیگر ارث می برند. [44]