گذری بر زندگانی امیرالمومنین علی علیه السّلام 6
شهادت
امام علی(ع) در سحرگاه ۱۹ رمضان سال ۴۰ق در مسجد کوفه در حال سجده،[۲۷۹] به دست ابن ملجم مرادی ضربت شمشیر خورد و دو روز بعد در ۲۱ همان ماه به شهادت رسید و مخفیانه دفن شد.[۲۸۰][۲۸۱] ضربت خوردن علی بن ابیطالب، در شرایطی رخ داد که پس از جنگ نهروان، وی می‌کوشید مردم عراق را برای جنگ دوباره با معاویه بسیج کند، اما تنها تعداد اندکی حاضر به یاری او شدند. در این‌حال، معاویه با آگاهی از اوضاع عراق، به نواحی مختلف حکومت امام علی(ع) در جزیرة العرب و عراق حمله کرد.[۲۸۲] بنابر منابع تاریخی، سه تن از خوارج برای کشتن سه نفر یعنی امام علی(ع)، معاویه و عمرو بن عاص توافق کردند و زنی به نام قطام هم در این مسئله نقش داشته است.[۲۸۳]
امام اول شیعیان پس از شهادت، چنان‌که خود وصیت کرده بود،[۲۸۴] توسط امام حسن، امام حسین، محمد بن حنفیه و با همراهی عبدالله بن جعفر، شبانه و مخفیانه در نجف کنونی (غریین در آن زمان) به خاک سپرده و قبرش مخفی شد.[۲۸۵] مخفی کردن قبر امام علی(ع) به دلیل جلوگیری از نبش قبر و بی‌حرمتی توسط بنی امیه و خوارج دانسته شده است.[۲۸۶] امام صادق(ع) در سال ۱۳۵ق، و در زمان حکومت منصور عباسی، محل دفن امام علی(ع) را در نجف آشکار کرد.[۲۸۷]
بر اساس روایات، امام علی(ع) درباره چگونگی غسل، کفن، نماز و تدفین خود، سفارش‌هایی به فرزندانش کرد.[۲۸۸] او همچنین از امام حسن و امام حسین(ع) خواست تا اگر بر اثر ضربت ابن ملجم درگذشت، تنها یک ضربت به او بزنند. امام علی(ع) با استناد به سخنی از پیامبر، از آنها خواست تا دست و پای ابن ملجم را نبُرند.[۲۸۹] علی بن ابیطالب(ع) همچنین ضمن تأکید بر توجه به قرآن، نماز، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد در راه خدا و خالی نگذاشتن خانه خدا، فرزندان خود را به ترس از خدا، نظم در کارها و آشتی با یکدیگر توصیه کرد و از آنها خواست به حقوق یتیمان و همسایگان توجه کنند.[۲۹۰]
آرامگاه
امام علی(ع) در سال ۴۰ هجری به شهادت رسید و بنا به وصیتش، مخفیانه دفن شد.[۲۹۱] امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و محمد بن حنفیه فرزندان آن حضرت و عبدالله بن جعفر (همسر حضرت زینب(س)) او را در غریین (نجف کنونی) به‌صورت پنهانی دفن کردند.[۲۹۲] دلیل دفن مخفیانه امام علی(ع) جلوگیری از اهانت بنی‌امیه، خوارج و دشمنان آن حضرت به قبر و بدن وی گزارش شده است،[۲۹۳] چراکه ممکن بود باعث ایجاد درگیری میان آنان و بنی هاشم، کشتار و فتنه در میان مسلمانان شود.[۲۹۴]
مخفی بودن قبر امام علی(ع) تا حدود یک قرن(صد سال) ادامه داشت. در واقع بعد از افول قدرت امویان سبب اختفای قبر حضرت علی(ع) از بین رفت و زمینه برای آشکاری قبر او فراهم شد[۲۹۵] اما زمان دقیق آشکار شدن قبر او برای شیعیان مشخص نیست.[۲۹۶] برخی معتقدند بر اساس روایات متعدد و همچنین وقایع تاریخی به‌ویژه دیدار امام صادق(ع) با سفاح اولین خلیفه عباسی (خلافت از ۱۳۱ق تا ۱۳۶ق) در کوفه، امام صادق(ع) به احتمال قوی در همین دوران قبر حضرت علی(ع) را در نجف زیارت کرده است و در ضمن همین زیارت بوده که شیعیان نیز از محل قبر او اطلاع پیدا کرده‌اند.[۲۹۷] برخی معتقدند زمان آشکار شدن قبر امام علی(ع) در زمان منصور (خلافت از ۱۳۶-۱۵۸) دومین خلفه عباسی بوده است.[۲۹۸] اما همگان آشکار شدن قبر امام علی(ع) را به‌وسیله امام صادق(ع) می‌دانند.[۲۹۹]
همسران و فرزندان
ازدواج با فاطمه زهرا
نخستین همسر امام علی(ع)، فاطمه زهرا(س)، دختر پیامبر(ص) بود.[۳۰۰] پیش از علی(ع) افرادی مانند ابوبکر و عمر بن خطاب و عبدالرحمن بن عوف، ازدواج با فاطمه را از پیامبر درخواست کرده بودند، اما پیامبر(ص) خود را در این باره تابع دستور خداوند دانست و به آنان پاسخ منفی داد.[۳۰۱] برخی منابع، ازدواج علی(ع) و فاطمه(س) را اول ذی الحجه سال دوم هجری،[۳۰۲] برخی آن را در ماه شوال و گروهی ۲۱ محرم دانسته‌اند.[۳۰۳] امام علی و فاطمه، پنج فرزند داشته‌اند؛ حسن، حسین، زینب و ام کلثوم[۳۰۴] و محسن که پیش از تولد سقط شد.[۳۰۵][۳۰۶]
سایر همسران
همسران دیگر امام علی(ع) عبارتند از امامه دختر ابوالعاص بن ربیع که پس از شهادت فاطمه(س)، به همسری امام علی(ع) درآمد. مادر امامه، زینب، دختر پیامبر بوده است. ام البنین، دختر حزام بن دارم کلابیه، همسر دیگر امام علی(ع) بوده که فرزندان او عبارتند از: حضرت عباس، عثمان، جعفر و عبدالله. همه فرزندان ام البنین در کربلا به شهادت رسیدند. لیلی دختر مسعود بن خالد، اسماء بنت عمیس خثعمی مادر یحیی و عون، ام حبیب، دختر ربیعه تغلبیه موسوم به صهباء، خوله دختر جعفر بن قیس حنفیه، مادر محمد بن حنفیه، و همچنین ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی و محیاة دختر امرئ القیس بن عدی کلبی، از دیگر زنان امام علی(ع) بوده‌اند.[۳۰۷]
فرزندان
شیخ مفید در کتاب «ارشاد» فرزندان امام علی(ع) را ۲۷ نفر دانسته است و با محسن که سقط شد ۲۸ فرزند می‌شوند.[۳۰۸] فرزندان امام علی(ع) با توجه به مادران‌شان، عبارتند از:
| فاطمه(س) | خوله | ام‌حبیب | ام‌البنین | لیلا | اسماء | ام سعید |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱. حسن | ۶. محمد (ابوالقاسم) | ۷. عمر | ۹. عباس | ۱۳. محمد اصغر | ۱۵. یحیی | ۱۷. ام الحسن |
| ۲. حسین | ۸. رقیه[۳۰۹] | ۱۰. جعفر | ۱۴. عبیدالله | ۱۶.عون | ۱۸. رمله | |
| ۳. زینب کبری | ۱۱. عثمان | |||||
| ۴. زینب صغری | ۱۲. عبدالله | |||||
| ۵. محسن |
شیخ مفید، علاوه بر موارد ذکر شده، فرزندان دیگری هم برای امام علی(ع) برشمرده و آنها را از همسران دیگر وی دانسته است.[۳۱۰]
کنیه‌ها و القاب
مردی ز کننده در خیبر پرس
اسرار کرم ز خواجه قنبر پرس
گر طالب فیض حق به صدقی حافظ
سرچشمه آن ز ساقی کوثر پرس
کنیه‌های علی بن ابیطالب، عبارتند از ابوالحسن،[۳۱۱] ابوالحسین، ابوالسبطین، ابوالریحانتین، ابوتراب و ابوالائمه.[۳۱۲] همچنین امیرالمؤمنین، یعسوب الدین والمسلمین، مبیر الشرک والمشرکین، قاتل الناکثین والقاسطین والمارقین، مولی المؤمنین، شبیه هارون، حیدر، مرتضی، نفس الرسول، أخو الرسول، زوج البتول، سیف اللّه المسلول، امیر البررة، قاتل الفجرة، قسیم النار و الجنة، صاحب اللواء، سید العرب، کشّاف الکرب، الصدّیق الأکبر، ذوالقرنین، هادی، فاروق، داعی، شاهد، باب المدینة، والی، وصی، قاضی دین رسول اللّه، منجز وعده، النبأ العظیم، الصراط المستقیم والأنزع البطین،[۳۱۳] القابی است که در منابع مختلف برای وی ذکر شده است.
به باور شیعیان، لقب امیرالمؤمنین، به معنای امیر، فرمانده و رهبر مسلمانان، اختصاص به حضرت علی(ع) دارد. براساس روایات، شیعیان معتقدند این لقب در زمان پیامبر اسلام برای علی بن ابیطالب به کار می‌رفته و منحصر به اوست و نه تنها استعمال این لقب را برای خلفای راشدین و غیر راشدین جایز نمی‌دانند که حتی به کار بردن این لقب را برای سایر امامان خود هم صحیح نمی‌دانند.[۳۱۴]
ویژگی‌های ظاهری
امام علی(ع) در منابع مختلف، مردی بلندقد، با چشمانی سیاه و گشاده، ابروهایی کشیده و پیوسته و صورتی زیبا دانسته شده، چهره‌ای گندمگون و ریشی انبوه داشته و شانه‌هایش پهن بوده است.[۳۱۵] بنابر برخی منابع، پیامبر اکرم(ص) او را با لقب «بطین» خوانده و بر همین اساس، عده‌ای او را چاق دانسته‌اند. با این حال، برخی محققان بر این باورند که مقصود پیامبر از «بطین»، «البطین من العلم» (فربه از دانش) بوده است.[۳۱۶] ستوده‌شدن امام علی(ع) با صفت «بطین» در برخی زیارتنامه‌ها نیز دلیلی بر این دانسته شده که مقصود پیامبر، صفت چاق نبوده است.[۳۱۷] درباره قدرت بدنی علی بن ابیطالب، گفته شده که او با هیچ‌کسی مبارزه نکرد، مگر اینکه او را زمین زد.[۳۱۸]
چنان‌که ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه تصریح کرده، توانایی جسمی علی بن ابیطالب، ضرب المثل بوده، او بود که درِ قلعه خیبر را کند، در حالی که جمعی تلاش کردند آن را برگردانند ولی نتوانستند، او بود که بت هبل را -که بت بزرگی بود- از بالای کعبه به زمین انداخت و او بود که سنگ بزرگی را در روزهای خلافتش با دست خویش از جا کند و از زیر آن آب جوشید، در حالی که لشکریان همگی از این کار ناتوان بودند.[۳۱۹]
سیره علوی
سیره عبادی
.jpg)
- اخلاص
از دید امیرالمومنین(ع) گفتار و رفتار بی اخلاص، هیچ ارزش و اعتباری ندارد.[۳۲۰] برخورد حضرت علی با عمرو بن عبدود در جنگ احزاب یکی از نمونه‌های اخلاص ایشان است.[۳۲۱]
- نماز
در سیره عبادی امیر المومنین(ع) نماز اهمیت ویژه ای دارد آنقدر که ایشان پیش تازی خود در اقامه نماز در کنار پیامبر خدا را از امتیازات خود می‌دانستند.[۳۲۲] نمازهای حضرت علی بسیار طولانی بود.[۳۲۳] وی به نماز شب اهتمام داشت.[۳۲۴]
سیره خانوادگی
- شیوه همسرداری
امام علی در مورد رابطه خود با همسرش حضرت زهرا(س) می‌گوید: «به خدا سوگند! هیچ‌گاه فاطمه را به اکراه به کاری وانداشتم و او را ناراحت نکردم و خشمگین نساختم تا خداوند او را نزد خویش برد و او نیز هیچ زمان مرا ناراحت و خشمگین نکرد و از دستور من سرپیچی ننمود و هرگاه به او نگاه می‌کردم همه ناراحتی‌ها و اندوه‌ها و غم‌هایم را از یاد می‌بردم.»[۳۲۵] علی(ع) در کارهای خانه به فاطمه کمک می‌کرد.[۳۲۶]
- رفتار حضرت علی با فرزندان خود
امام علی برای فرزند حقوقی قائل است. وی می‌فرماید: «حق فرزند بر پدر آن است که بر او نامی نیک بگذارد. ادب نیکو و پسندیده بیاموزد و قرآن را به او آموزش دهد...»[۳۲۷] وی در مورد چگونگی تربیت کودکان فرمود: هرکس کودکی دارد، کودکی کند.[۳۲۸] ایشان به والدین سفارش می کردند که در تربیت فرزندان، موقعیت زمانی کودکان و فاصله میان دو نسل را در نظر داشته باشند.[۳۲۹]
- رفتار حضرت علی با خویشاوندان
از نظر امام علی(ع)، خویشاوندان جایگاه مهمی در زندگی افراد دارند. به نظر ایشان، هیچ‌کس از خویشان و بستگان خود بی‌نیاز نیست که از وی با زبان و دست دفاع کند. خویشاوندان بزرگ‌ترین گروه از مردم هستند که از انسان پشتیبانی می‌کنند و ناراحتی او را از بین می‌برند و هنگامی که حادثه‌ای برای شخص پیش آید، آنها پرعاطفه‌ترین مردم‌اند.[۳۳۰]
سیره فرهنگی
حضرت علی نسبت به توسعه آموزش و پرورش در میان مردم جامعه عنایت داشت. امام باقر(ع) نقل می‌کنند که هنگامی که حضرت علی(ع) نماز صبح را به جا می‌آورد، در حال تعقیب نماز بود تا خورشید طلوع می‌کرد. هنگام طلوع خورشید، تهی‌دستان و مستمندان و دیگر قشرهای مردم، نزد او جمع می‌شدند و او به آنان، فقه و قرآن می‌آموخت و در ساعتی خاص از این جلسه برمی‌خاست.[۳۳۱] وی به فرمانداران خودش نیز توصیه می‌کرد که به افراد بی‌سواد آموزش دهند و با دانشمندان هم‌نشین باشند.[۳۳۲] وی به فرمانداران خود دستور داده بود که از برهم زدن سنت‌های پسندیده دست بردارند[۳۳۳] و با سنت‌های ناپسند مقابله کنند[۳۳۴]
سیره اقتصادی
- تشویق به کار
در شرح نهج البلاغه آمده است که امیر المومنین(ع) با دستانش کار می‌کرد، زمین را می‌کاشت، آبیاری می‌کرد، درخت خرما می‌کاشت و همه این‌ها را شخصاً خود انجام می‌داد.[۳۳۵] از حضرت علی(ع) نقل شده است که فرمود: «در سپیده‌دم روان شدن هیچ‌یک از شما در راه خدا، گران‌مایه‌تر نیست از سپیده دم روانه شدن کسی که برای فرزندان و خاندانش، آنچه را که آنها را سامان بخشد، می‌جوید.»[۳۳۶]
فضایل
علی‌ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را
که به ماسوا فکندی همه سایه هما را
دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین
به علی شناختم من به خدا قسم خدا را
به خدا که در دو عالم اثر از فنا نماند
چو علی گرفته باشد سر چشمه بقا را
مگر‌ای سحاب رحمت تو بباری ارنه دوزخ
به شرار قهر سوزد همه جان ماسوا را
برو‌ای گدای مسکین در خانه علی زن
که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
بجز از علی که گوید به پسر که قاتل من
چو اسیر تست اکنون به اسیر کن مدارا
بجز از علی که آرد پسری ابوالعجائب
که علم کند به عالم شهدای کربلا را
چو به دوست عهد بندد زمیان پاکبازان
چو علی که می‌تواند که بسر برد وفا را
نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت
متحیرم چه نامم شه ملک لافتی را
بدو چشم خون فشانم هله‌ای نسیم رحمت
که زکوی او غباری به من آر توتیا را
به امید آنکه شاید برسد به خاک پایت
چه پیامها سپردم همه سوز دل صبا را
چو تویی قضایگرادن به دعای مستمندان
که زجان ما بگردان ره آفت قضا را
چه زنم چو نای هر دم ز نوای شوق او دم
که لسان غیب خوشتر بنوازد این نوا را
«همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی
به پیام آشنائی بنوازد آشنا را»
زنوای مرغ یا حق بشنو که در دل شب
غم دل به دوست گفتن چه خوشست شهریارا
- تولد در کعبه
مشهور و معروف است که هنگام تولد امام علی(ع) مادرش، فاطمه بنت اسد در کنار کعبه از خدا خواست ولادت نوزادش بر او آسان گردد.[۳۳۷] سپس دیوار کعبه شکافته شد و او به درون کعبه رفت. پس از سه روز ماندن در کعبه، در روز چهارم یعنی سیزده رجب سی سال پس از عام الفیل، در حالی که فرزندش علی(ع) را در آغوش داشت، از کعبه بیرون آمد.[۳۳۸] علامه امینی این ماجرا را از ۱۶ منبع اهل سنت و ۵۰ منبع شیعه نقل نموده و از ۴۱ شاعر از قرن دوم قمری تا قرن حاضر نام می‌برد که این موضوع را به نظم آورده‌اند.[۳۳۹] علامه مجلسی از ۱۸ منبع عمدتاً شیعی ولادت آن حضرت را در کعبه ذکر کرده است که در برخی از منابع در دو یا سه جای آنها به این مطلب تصریح شده است.[۳۴۰] مرعشی نجفی ولادت امام علی را در کعبه از ۱۷ کتاب اهل سنت نقل کرده است.[۳۴۱]
- اولین مسلمان
بر اساس اعتقاد شیعه و برخی از دانشمندان اهل سنت، امام علی(ع)، اولین مردی است که به پیامبر ایمان آورد.[۳۴۲] حتی طبق برخی از روایات شیعه، پیامبر اسلام، امام علی(ع) را اولین فرد مسلمان، اولین مؤمن[۳۴۳] و اولین شخصی که او را تصدیق نمود، توصیف کرده است.[۳۴۴] شیخ طوسی روایتی از امام رضا(ع) نقل کرده که امام علی(ع) را اولین ایمان‌آورنده به پیامبر اسلام معرفی می‌کند.[۳۴۵] علامه مجلسی ترتیب ایمان‌آورندگان را چنین می‌آورد: در ابتدا علی(ع) سپس خدیجه و بعد جعفر بن ابیطالب ایمان آوردند.[۳۴۶] برخی محققان، اجماع شیعه را بر این دانسته‌اند که امام علی(ع) اولین مرد مسلمان بوده است.[۳۴۷] برخی مورخان اهل سنت همچون طبری،[۳۴۸] ذهبی[۳۴۹] و دیگران[۳۵۰] نقل‌هایی بر اولین مسلمان بودن امام علی(ع) آورده‌اند.
سن حضرت علی(ع) در این زمان بنابر قول مشهور ده سال بوده است. عده‌ای هم سن حضرت را دوازده سال ذکر کرده‌اند و این با توجه به روایاتی است که سن او را در هنگام شهادت ۶۵ سال ذکر کرده‌اند.[۳۵۱]
- حدیث یوم الدار
پیامبر اسلام(ص) سه سال به‌صورت مخفیانه در مکه به دعوت پرداخت و پس از این سه سال از طرف خداوند مأمور شد تا دعوت خویش را علنی سازد. به نقل منابع تاریخ اسلام و تفاسیر قرآن، با نزول آیه انذار در سال سوم بعثت، پیامبر(ص) به علی(ع) دستور داد غذایی فراهم کند و فرزندان عبدالمطلب را به میهمانی فرابخواند تا در این جلسه آنان را به اسلام دعوت کند. حدود ۴۰ نفر از جمله ابوطالب، حمزه و ابولهب به میهمانی آمدند. پیامبر(ص) پس از صرف غذا فرمود: «ای فرزندان عبدالمطلب! به خدا قسم در میان عرب، جوانی را سراغ ندارم که چیزی بهتر از آنچه من برای شما آورده‌ام، برای قومش آورده باشد. من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده‌ام. خدا به من فرمان داده است تا شما را به سوی او فراخوانم، اکنون کدامیک از شما مرا یاری می‌کند تا برادر من و (وصی و) جانشین من در میان شما باشد؟» کسی پاسخ نداد. امام علی(ع) که از همه کوچک‌تر بود و سیزده یا چهارده سال داشت، گفت: «ای پیامبر خدا! من تو را یاری می‌کنم». پیامبر(ص) فرمود: «این برادر، وصی و جانشین من در میان شماست. سخن او را بشنوید و از او اطاعت کنید».[۳۵۲]
- لیلة المبیت
پس از اینکه قریش مسلمانان را آزار و اذیت کردند، پیامبر(ص) به یاران خود فرمان هجرت به مدینه داد، یاران حضرت(ص) نیز در چند مرحله رهسپار مدینه شدند.[۳۵۳] مشرکان مکه، پس از گردهمایی دارالندوه تصمیم گرفتند از هر قبیله جوانی شجاع مأمور شود تا رسول خدا(ص) را در خانه‌اش به قتل برسانند. جبرئیل بر پیامبر(ص) نازل و ماجرا را بیان کرد و به او دستور داد آن شب را در بستر خویش نخوابد و هجرت کند. پیامبر(ص) علی(ع) را در جریان توطئه دشمن قرار داد و به او فرمان داد تا در استراحتگاه وی بخوابد.[۳۵۴] مفسران، شأن نزول آیه
وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ (ترجمه: برخی از مردم برای کسب رضایت الهی، جان خویش را می‌دهند و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است.)[ بقره–۲۰۷]
را همین ماجرای لیلة المبیت و در شأن امام علی(ع) می‌دانند.[۳۵۵]
- برادری با رسول خدا(ص)
پیامبر(ص) پیش از هجرت به مدینه، میان مهاجران، عقد اخوت برقرار کرد. سپس در مدینه میان مهاجران و انصار عقد اخوت بست و هر دوبار به علی(ع) فرمود: تو برادر منی در دنیا و آخرت؛ و میان او و خودش عقد اخوت بست.[۳۵۶]
