بسیاری از آسیب های اجتماعی از فقر و بیکاری نشأت می گیرد و برخی دیگر از آسیب ها نیز از طلب گنجی که بی رنج حاصل شود. هرچند بخش عمده ای از فقر و بیکاری ناشی از زیرساخت های معیوب اقتصادی و اجتماعی است اما این نکته را نباید از نظر دور داشت که تنبلی نیز عامل بسیار موثری است که به ایجاد ناهنجاری ها و آسیب های اجتماعی در کشور می انجامد.

مرکز پژوهش های مجلس پیش تر در گزارشی اعلام کرده است که در خوش بینانه ترین حالت، ساعت مفید کار در ایران، روزانه تا دو ساعت است که میزان هفتگی آن به بیشتر از 11 ساعت نمی رسد. میزان ساعت کار مفید سالانه در ژاپن به عنوان کشوری توسعه یافته به دو هزار و 420ساعت، در کره جنوبی 1900 ساعت، آلمان 1700 ساعت و در آمریکا به 1360 ساعت می رسد؛ میزان ساعت کار مفید در ایران، سالانه از 800 ساعت فراتر نمی رود؛ حتی در پاکستان ساعت کار مفید سالانه یک هزار و 100 ساعت و در افغانستان 950 ساعت است. این عقب ماندگی را در علل گوناگون جست وجو کرده اند که یکی از مهم ترین آن ها چابک نبودن نیروی انسانی در کشور است و به گفته تحلیلگران اجتماعی، کشور ما از بیماری «تنبلی اجتماعی» در رنج است.

خانم زینب فاطمی امین، جامعه شناس درباره میزان تنبلی اجتماعی ایرانیان می گوید: بر اساس تحقیقاتی که انجام داده ام میزان تنبلی اجتماعی در ایران بالاتر از متوسط جهانی است. وی «تنبلی اجتماعی» را تا بخشی ناشی از خلقیات ایرانیان می داند و با اشاره به عللی از جمله وجود دشمن خارجی، سیستم سلطنتی، وجود نفت و منابع طبیعی فراوان و.. . که برای عقب ماندگی جامعه ما تا قبل از انقلاب و بعد از آن مطرح بوده است، می گوید: «کمتر کسی است که بخواهد حتی برای یک لحظه هم که شده در این باب نظرش را به خلقیات فردفرد ایرانیان معطوف کند و این فرضیه را داشته باشد که شاید تمام گناهان عدم توسعه یافتگی بر گردن علل بیرونی نامبرده شده نباشد. »

این جامعه شناس، در تعریف تنبلی می گوید: «ظهور تنبلی وجوه و اشکال مختلفی دارد. در سطحی ترین و بیرونی ترین لایه، آن را مترادف فقر حرکتی می دانند. فردی تنبل است که هیچ رغبت و اشتیاقی برای تحرک و جنب و جوش نداشته و از پویایی و جست و خیز در گریز است. جامعه و افراد در این بی حرکتی به استفاده بیش از حد از تکنولوژی گرایش دارند و مثلاً برای نزدیک ترین فاصله ها از خودرو استفاده می کنند. » به گفته وی، در چنین جامعه ای افراد برای انجام امور کوچک و بزرگ در زندگی شخصی یا مناسبات اجتماعی و عمومی همیشه کار امروز را به فردا می اندازند، عادت دارند بنشینند و فقط تماشا کننده خوبی باشند، تصمیم سازی و تصمیم گیری را به دیگران واگذار می کنند، تحولی را که آرزو می کنند، بدون کوچک ترین اقدامی از جانب دیگران انتظار می کشند، برای صحبت بر سر یک موضوع جدی و مهم بی حوصله و بی حال اند، عادت به فکر کردن ندارند و برای هر انتخابی تعلل می ورزند.

تنبلی اجتماعی، عقب ماندگی ملی

فاطمی امین به بررسی پیامدهای تنبلی اجتماعی در سطح جامعه پرداخته و می گوید: تنبلی اجتماعی پیامدهای گوناگونی دارد که مهم ترین آن ها عقب ماندگی ملی است. در جامعه ای که

تنبلی اجتماعی وجود داشته باشد، میزان تولید و بازده شغلی بسیار پایین و علاقه و اشتیاق به کار کم است؛ سازندگی به کندی پیش می رود، زمان از ارزش واقعی برخوردار نیست و فرهنگ مصرف و غفلت پیامد آن است؛ دچار رخوت و خواب آلودگی می شود؛ در پذیرش اندیشه و مصرف کالا، هیچ نظامی را رعایت نمی کند؛ تجارت، صنعت و علم به کندی پیش می رود و انسجام جامعه به خطر می افتد. به گفته وی، جوهر تنبلی از دست دادن زمان است؛ در حالی که عمر محدود است و با صرف آن در لذت های آنی، تمام فرصت های پیش رو از بین می رود. در ادامه، تنبلی با خود بی نظمی و بی برنامگی می آورد و انبوه کارهای برجای مانده و انجام نشده باعث می شود افراد تنبل دچار تعجیل در انجام امور عقب مانده شوند. همین ویژگی یعنی تنبلی اجتماعی بی نظمی در سطح گسترده را در جامعه به همراه دارد. تنبلی اجتماعی می تواند مهم ترین مانع توسعه تلقی شود.

میانگین تنبلی در دنیا در مقایسه با ایران فاصله معناداری دارد

دکتر فاطمی امین یکی از مهم ترین پیامدهای تنبلی اجتماعی را استفاده نامناسب از نیروی انسانی برای توسعه می داند و می گوید: از آنجا که در مطالعات بین المللی، شاخص تنبلی وجود ندارد تلاش شده تا مواردی چون اهمیت کار در زندگی افراد جامعه؛ نظر افراد درباره رقابت مردم و سختکوشی، اثر سختکوشی در درازمدت بر زندگی بهتر یا عدم اعتقاد به خوش شانسی، ارائه ایده های جدید و خلاق بودن، پولدار بودن، کمک به مردم و نزدیکان، داشتن موفقیت های زیاد، عدم مطالبه پاداش و مزایای دولتی، پرداخت کرایه وسایل نقلیه عمومی و عدم تقلب در پرداخت مالیات بررسی شوند. وی با این توضیح که مسأله اساسی در جامعه ایران تنبلی به عنوان یک رفتار است، می افزاید: برخی از این شاخص ها در نگاه اول کمتر با تنبلی رابطه روشن دارند؛ اما اگر به تعریف «ترجیح نفع آنی بر نفع آتی» در تعریف تنبلی توجه کنیم، مشخص می شود که برخی شاخص ها بیشتر ترجیح نفع فردی بر نفع جمعی است و نه ترجیح نفع فردی آنی بر نفع فردی آتی. بنا بر یافته های این محقق حوزه اجتماعی، در مجموع میانگین تنبلی در کل کشورهای مورد بررسی 46- 88 است که حاکی از وجود اختلاف و فاصله معنادار با میانگین تنبلی در ایران 78- 11 است. میانگین ایران در اکثر شاخص های تنبلی اجتماعی نامطلوب بوده و حساسیت ایجادشده در سال های اخیر درباره میزان تنبلی حساسیت بجایی است. وی در عین حال تاکید می کند: با توجه به پیش بینی روند تنبلی و کاهش اقشاری که بیشتر مایل به تنبلی هستند (مانند افراد با سواد کمتر) احتمالاً تمایل به تنبلی در جامعه ایران کاهش یابد و اگر اراده ای برای حل مسأله در ایران شکل بگیرد، می توان تغییر جدی در جامعه مشاهده کرد.

نگرانی های تنبلی

فاطمی امین می گوید: ضعف نظارت های سیستمی و عملکرد متعارض نهادها بیش از تمایلات فردی در ایجاد تنبلی مؤثر است؛ لذا برای بهبود مسأله تنبلی در ایران باید تمرکز عمده را بر راهکارهای اجتماعی گذاشت. مسأله تنبلی در بعد فردی به اندازه بعد اجتماعی آن جای نگرانی ندارد و آنچه بیش از اندازه اهمیت دارد و کمتر از بقیه مورد توجه قرار گرفته، همان مسأله تنبلی اجتماعی است. در این بین یکی از وظایف دولت ها تربیت شهروندان است تا با حذف ناهماهنگی ها و نقایص، رکود و تنبلی را در جامعه از بین ببرد. متاسفانه نهاد هماهنگ کننده ای هم برای سازگار کردن نهادها وجود ندارد درحالی که باید اجماعی بر سر وظایف در نهادها شکل بگیرد. نهادها باید وظایف و اهداف را به صورت درونی پذیرفته باشند درحالی که هم اکنون با فقدان اجماع ارزشی در جامعه و نهادهای گوناگون مواجه هستیم. گاهی سیستم که خود بر اساس نظریه فردگرایی روش شناختی شکل گرفته، از افراد تنبل تشکیل شده است و به موضوع تنبلی دامن می زند؛ مثال بارز در این زمینه را تعطیلات زیاد در جامعه ایران، تعطیل کردن مدارس و تشویق ادارات دولتی به دادن مرخصی به کارکنان در روز بین تعطیلات و آخر هفته می داند که به عنوان یک سیستم رایج درآمده و به اعتقاد وی، این موضوع دارای پیامدهای گسترده ای بوده است. به گفته وی، وضعیت فعلی رتبه ایران در تنبلی اجتماعی و نیز ساعت کار مفید در حالی است که جامعه اسلامی ما الگوها و تاکیدات دینی بسیاری درباره اهمیت کار و تلاش دارد.